Koszty zaniechania reform: Białoruś w latach 1991-2011 1

Aleś Alachnovič Koszty zaniechania reform: Białoruś w latach 1991-2011 1 Capitalism with Chinese characteristics works because of the capitalism, not the characteristics. 2 1. Wstęp Celem danej pracy jest analiza transformacji systemu gospodarczego Białorusi w okresie od rozpadu ZSRR w 1991 r. do 2011 r. oraz porównanie jej wyników z wynikami transformacji gospodarczej w Polsce. Doświadczenia byłych paostw socjalistycznych, które w latach 1989-1991 rozpoczęły transformację gospodarki centralnie sterowanej, są bardzo odmienne. Najnowsza historia Europy Środkowo-Wschodniej dostarczyło niemal idealnych eksperymentów w postaci krajów, które startując z socjalizmu realizowały mniej lub więcej reform. Porównanie wyników takich strategii przy uwzględnieniu ewentualnych różnic w warunkach początkowych i szokach zewnętrznych, wskazuje jakie są koszty zaniechania reform gospodarczych. Polska i Białoruś są krajami, które dwadzieścia lat temu znajdowały się na bardzo zbliżonym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, ale wybrały różne modele przemian gospodarczych. Dla porównania białoruskiej gospodarki wybrałem polską gospodarkę również dlatego, że są to kraje sąsiadujące ze sobą i z punktu widzenia geografii ekonomicznej posiadające podobny klimat, bogactwa naturalne, warunki rolne i zasoby ludzkie. Mieszkaocy tych krajów mają wspólną wielosetletnią historię w ramach unii personalnej Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (1385-1569), Rzeczpospolitej Obojga Narodów (1569-1795) i II Rzeczpospolitej (1918-1939), w skład której wchodziła połowa terytorium współczesnej Białorusi. Białorusini i Polacy są blisko spokrewnieni ze sobą pod względem etnicznym, kulturowym i językowym, a mimo wszystko przebieg transformacji i jej przesłanki na Białorusi i w Polsce bardzo się różnią. Tym samym parę krajów Białoruś/Polska w latach 1989-2011 można z pewnym uproszczeniem 3 porównad do par krajów Niemiecka Republika Demokratyczna/Republika Federalna Niemiec w latach 1949-1990, Północna Korea/Południowa Korea w latach 1948-2011. Polska gospodarka w ostatnim dwudziestoleciu bardzo szybko zbliżyła się do modelu gospodarki rynkowej. Z sektorem prywatnym wytwarzającym ok. 75%. PKB, w pełni sprywatyzowanym sektorem małych i średnich przedsiębiorstw, ze zliberalizowanym systemem cen oraz z otwartą gospodarką, Polska jest uznawana za jeden z najbardziej zreformowanych postsocjalistycznych krajów. Natomiast według międzynarodowych instytucji takich jak Bank 1 Artykuł powstał na podstawie pracy licencjackiej napisanej w Katedrze Międzynarodowych Studiów Porównawczych Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie pod kierunkiem prof. Leszka Balcerowicza. 2 Zob. Bamboo capitalism, The Economist, 10.03.2011. 3 Oczywiście należy zwrócid uwagę na istotne różnice w rozwoju narodu białoruskiego w porównaniu z polskim narodem (szczególnie posiadanie własnej paostwowości w XX w., proces stanowienia tożsamości narodowej, siłę procesów rusyfikacji i sowietyzacji). 1

Światowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Międzynarodowy Fundusz Walutowy przemiany gospodarcze na Białorusi są najmniejsze wśród transformujących się krajów. Dla białoruskiego prezydenta nadal aktualne są słowa W. Lenina, że gospodarka jest kontynuacją polityki, ale prowadzona innymi metodami. Należy podkreślid, że władze Białorusi starają się jak najdłużej zachowad status quo i kontrolowad gospodarkę. Rola, jaką odgrywa paostwo w rozwoju gospodarki, jest nadal olbrzymia udział sektora publicznego w tworzeniu PKB wynosi obecnie ok. 70%. 4, a system gospodarczy jest uznawany za system tłumiący wolnośd gospodarczą 5. Wyraźne różnice w rozwoju społeczno-gospodarczym Białorusi i Polski po dwudziestu latach od upadku komunizmu sugerują, jaki model lepiej służy społeczeostwu. Historia jest najlepszym sędzią każdego sporu i wydaje się, że w tej sprawie wyrok został już wydany. 2. Polska i Białoruś w 1989 r. Literatura empiryczna 6 podkreśla silny związek pomiędzy rozwojem systemu politycznego a reformami gospodarczymi w danym kraju. System polityczny tworzy bodźce dla polityków do podejmowania określonych decyzji w sferze ekonomicznej. W zależności od wyboru polityki gospodarczej inny będzie rozkład korzyści i kosztów dla poszczególnych grup społecznych, które następnie będą decydowad o wyborze elit politycznych. Upadek komunistycznej dyktatury w Polsce i rozpad ZSRR sprawiły, że w pierwszej kolejności naród dokonywał wyboru systemu politycznego, a dopiero później systemu gospodarczego. W swojej pracy traktuję zmiany w systemie politycznym jako egzogeniczne determinanty transformacji gospodarczej. Nie analizuję osobno społecznopolitycznych przesłanek transformacji ustrojowej, ponieważ bez przesłanek ekonomicznych są one niewystarczające do jej realizacji. Jednak warto o nich pamiętad, ponieważ częściową wyjaśniają, dlaczego na Białorusi zabrakło zmiany władzy w 1991 r., a później powstało przyzwolenie społeczne na stanowienie władzy autorytarnej reżimu Łukaszenki, co ostatecznie przyczyniło się do wyboru innego niż w Polsce modelu transformacji systemowej. Większości wybitnych ekonomistów zajmujących się transformacją sądzi 7, że na dłuższą metę wyniki ekonomiczne w krajach postsocjalistycznych mniej zależą od warunków wstępnych oraz szoków zewnętrznych niż od jakości prowadzonej polityki gospodarczej. Jednak moim zdaniem, w przypadku Białorusi, warunki wyjściowe ustroju politycznego miały wpływ na kształtowanie tej polityki. Po pierwsze, na progu przemian systemowych na początku lat 90 na Białorusi całkowicie zabrakło tradycji zorganizowanej walki społeczeostwa o swoje prawa. Po drugie, białoruskie społeczeostwo było o wiele bardziej zsowietyzowane niż polskie. W odróżnieniu od Polski rządy partii komunistycznej trwały na Białorusi nie 44 lat, a 73 lata, czyli dokładnie 3 pokolenia, co oznacza, że każde pokolenie białoruskiej rodziny, które żyło w 1991 r., zostało wychowane zgodnie z sowiecką ideologią. Wreszcie, w świadomości Białorusinów nie było pamięci o demokracji, ponieważ od rozbiorów Rzeczpospolitej Obojga Narodów w XVIII w. aż do rozpadu ZSRR w 1991 r. Białorusini nie mieli własnej paostwowości, a Polska ją miała w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Pierwsze 4 Zob. EBRD (2010), Transition Report. 5 Zob. Heritage Foundation (2011), Index of Economic Freedom. 6 Zob. A. Åslund (2007), How Capitalism Was Built: The Transformation of Central and Eastern Europe, Russia, and Central Asia 7 Zob. A. Krueger (2004), S. Polanec (2004), A. Mervar (2002), O. Havrylyshyn i T. Wolf (2001), S. Fisher i R. Sahay (2000), M. de Melo, C. Denizer, A. Gelb i S. Tenev (1997), L. Balcerowicz (1995). 2

instytucje niezależnego paostwa tworzyły się w Polsce w latach 20. XX w., a na Białorusi dopiero w latach 90. Wyżej wymienione różnice w społeczno-politycznym rozwoju dwóch narodów w chwili upadku komunizmu tylko częściowo tłumaczą, dlaczego na Białorusi istniało społeczne przyzwolenie na utrzymanie się przy władzy starej elity politycznej po 1991 r., podczas gdy w Polsce w 1989 r. naród dokonał cywilizacyjnego wyboru na rzecz demokracji. Z kolei historia krajów postsocjalistycznych potwierdza, że wszędzie tam, gdzie w I fazie przemian przy władzy pozostali przedstawiciele dawnego porządku, realizowano wyłącznie nieradykalne programy gospodarcze. System gospodarczy na Białorusi i w Polsce można określid jako socjalizm lub zniszczony kapitalizm 8. Te systemy miały wiele cech wspólnych. 1. Dominacja paostwowej własności środków produkcji. Sektor publiczny na Białorusi, mierzony udziałem sektora publicznego w tworzeniu PKB, w 1991 r. stanowił ok. 95%, a w Polsce w 1989 r. ok. 70% 9. W Polsce ważnym wyjątkiem od własności paostwowej było rolnictwo. Polskie władze komunistyczne zrezygnowały z przeprowadzenia masowej kolektywizacji chłopów po II wojnie światowej i dlatego rolnictwo pozostało w przeważającej mierze prywatne. 2. Centralne planowanie. W obydwóch gospodarkach, to paostwowa organy planistyczne określały co produkowad, jak wytwarzad i dla kogo te dobra zostaną przeznaczone. 3. Wysoka redystrybucja dochodów poprzez budżet centralny. Dla przykładu w Polsce w 1989 r. wydatki budżetowe w relacji do PKB stanowiły 49%. Wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych na Białorusi i w Polsce w relacji do PKB stanowiły w 1990 r. odpowiednio 47% i 48% PKB 10, podczas gdy pozostałe 53% i 52% PKB stanowiły wydatki rządowe oraz inwestycje przedsiębiorstw. 4. Brak konkurencji. Skutkiem ww. trzech podstawowych cech systemu był brak konkurencji (zarówno wewnętrznej, jak i zagranicznej) w gospodarce centralnie planowanej. W związku z powyższym gospodarka centralnie planowana pozbawiona była innowacyjności, głównego czynnika długoterminowego rozwoju gospodarki kapitalistycznej. 5. Uprzemysłowienie. Wysoki stopieo koncentracji w przemyśle charakteryzował obydwa badane kraje. W 1990 r. udział przemysłu w tworzeniu PKB wynosił 49% na Białorusi oraz 52% w Polsce 11. Jednak na progu przemian ustrojowych, to co odróżniało system gospodarczy Białorusi od Polski, był system prawno-instytucjonalny. Pomimo że Polska w okresie po II wojnie światowej była zależna politycznie od ZSRR, posiadała ona własną paostwowośd i własne instytucje, tj. system ustawodawczy, system bezpieczeostwa wewnętrznego, system celny, system finansowy, które zostały stworzone w II Rzeczypospolitej (1918-1939) jeszcze w latach 20. XX w. (tab. 1.). Natomiast Białoruś, jako kraj wchodzący w skład ZSRR formalnie do 1991 r., właściwie nie miała paostwowości i należała do ściśle scentralizowanej unii polityczno-ekonomicznej. Białoruś pozbawiona była większości instytucji narodowych. Przed 1990 r. Białoruś nie miała jeszcze własnych ustaw regulujących życie gospodarcze oraz własnej polityki monetarnej, polityki fiskalnej i polityki celnej. Dopiero ogłoszenie przez Radę Najwyższą BSRR deklaracji o niezależności Białorusi w 1990 r. dało podstawę prawną do tworzenia białoruskiego systemu instytucjonalnego. Przykładowo, ustawę o Narodowym Banku Białorusi, jak i pierwszy budżet Białorusi uchwalono w grudniu 1990 r., pierwsze 8 Zob. Balcerowicz (1995), Socialism, Capitalism, Transformation. 9 Zob. EBRD (1995), Transition Report. 10 Zob. Monika Bąk, Europa Środkowa i Wschodnia wobec wyzwania transformacyjnego, Gdaosk 2006 11 Dana metodologia badawcza zaliczała również budownictwo do sektora przemysłowego (Zob. M. de Melo, C. Denizer, A. Gelb and S. Tenev (1997), From Plan to Market: Patterns of Transition). 3

białoruskie pieniądze (rubel białoruski) wprowadzono na początku 1992 r., a Konstytucję Republiki Białoruś uchwalono dopiero w 1994 r. Białoruski rząd przed rozpoczęciem transformacji gospodarczej musiał całkowicie od podstaw zbudowad własny system instytucjonalny. Natomiast Polska miała już doświadczenie w tworzeniu instytucji paostwowych i mogła korzystad z już istniejącej infrastruktury prawno-instytucjonalnej. Tabela 1. Stanowienie niektórych instytucji systemu prawno-instytucjonalnego na Białorusi i w Polsce Instytucje Białoruś Polska Powołanie banku centralnego 14.12.1990 20.01.1924 Uchwalenie pierwszego budżetu centralnego 21.12.1990 29.07.1924 Wprowadzenie waluty krajowej (częściowe) 01.06.1992 1917-1924 (Marka polska) Wprowadzenie waluty krajowej (jako jedynego środka płatniczego) 19.10.1994 1924 (Polski złoty) Źródło: Opracowanie własne na podstawie aktów normatywnych BSRR. Do początku lat 90 gospodarka Białorusi nie funkcjonowała jako samodzielny organizm gospodarczy, a prowadzona przez jej rządy polityka ekonomiczna była silnie uzależniona od innych republik ZSRR. W ramach wewnątrzzwiązkowego podziału pracy po II wojnie światowej białoruska gospodarka pełniła rolę montowni przemysłowej czyli ostatniego ogniwa cyklu produkcyjnego. Na Białorusi rozwijały się przemysły, o wielkim nakładzie surowców i wykwalifikowanej siły roboczej, które często nie miały na Białorusi ani wystarczającej ilości surowców, ani rynków zbytu 12. Wśród krajów ZSRR Białoruś była drugą najbardziej uprzemysłowioną republiką, a wśród 29 krajów byłego bloku socjalistycznego białoruska gospodarka była najbardziej zorientowana na eksport 13. W 1990 r. stosunek eksportu do PKB Białorusi wyniósł 50%, a Polski 33%. Świadczy to o silnej specjalizacji białoruskiej gospodarki, szczególnie w przemyśle maszynowym, przemyśle lekkim oraz przemyśle paliwowo-energetycznym. Jednak z drugiej strony gospodarka Białorusi była bardziej narażona na szoki zewnętrzne. Handel zagraniczny Białorusi był słabo zdywersyfikowany ponad 90% eksportu przypadało na kraje ZSRR 14. Natomiast w Polsce 50% eksportu przypadało na kraje spoza bloku sowieckiego 15, co może świadczyd o wyższym zaawansowaniu technologicznym polskiej produkcji i mniejszej zależności od handlu z ZSRR. Przed rozpoczęciem procesów transformacyjnych na Białorusi istniały ekonomiczne przesłanki do zachowania starego modelu gospodarczego, ponieważ przynosił on dobre wyniki, zarówno w porównaniu do wyników całego ZSRR, jak i Polski. Przed rozpadem ZSRR w 1991 r. BSRR była jedną z najbardziej rozwiniętych gospodarek ZSRR. W latach 1970-1989 czysty produkt materialny 16 na Białorusi rósł o 1,7%. szybciej niż w całym ZSRR 17. Według badao MFW i Banku Światowego materialny poziom życia na Białorusi w 1989 r. w porównaniu z poziomem życia w pozostałych krajach socjalistycznych był bardzo wysoki (tab. 2). Jedynie Chorwacja, Czechosłowacja i Słowenia mogły pochwalid się wyższym PKB per capita mierzonym parytetem siły nabywczej (PSN). Wiele krajów postsocjalistycznych, obecnie należących do Unii Europejskiej, w przeliczeniu na 12 Zob. Gromadzki (2007), Energetyczna gra: Ukraina, Mołdawia i Białoruś między Unią a Rosją. 13 Zob. M. de Melo, C. Denizer, A. Gelb and S. Tenev (1997). 14 Ibedem. 15 Ibidem. 16 Radziecki odpowiednik dochodu narodowego (ros. чистый материальный продукт ). 17 Zob. А. Чубрик (2004), Десять лет роста ВВП в Беларуси: факторы и перспективы. 4

jednego mieszkaoca produkowało w 1989 r. mniej, a nawet o wiele mniej niż Białoruś. W 1989 r. na Białorusi przeciętna wartośd wytwarzanych dóbr w przeliczeniu na mieszkaoca była o jedną trzecią większa niż w republikach nadbałtyckich, oraz o kilkanaście procent większa niż w krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polski (tab. 2). Tabela 2. Niektóre postsocjalistyczne kraje pod względem PKB i PNB per capita (PSN) w 1989 r. (w USD) Kraj PKB per capita PSN PNB per capita PSN Białoruś 6667 7010 Bułgaria (obecnie w UE) 5740 5000 Chorwacja 6919 6171 Czechy (obecnie w UE) 8207 8600 Estonia (obecnie w UE) 6475 8900 Litwa (obecnie w UE) 3603 6430 Łotwa (obecnie w UE) 5204 8590 Polska (obecnie w UE) 5687 5150 Rumunia (obecnie w UE) 3535 3470 Rosja 5627 7720 Słowacja (obecnie w UE) 6969 7600 Słowenia (obecnie w UE) 11525 9200 Węgry (obecnie w UE) 6081 6810 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: S. Fisher and R. Sahay (2000), The Transition Economies After Ten Years i M. de Melo, C. Denizer, A. Gelb and S. Tenev (1997). Powyższe zestawienie potwierdzają również dane z głównych urzędów statystycznych Białorusi i Polski, które przed 1989 r. stosowały podobną metodologię statystyczną. Zarówno poziom siły nabywczej wynagrodzeo (tab. 3.), jak i poziom konsumpcji (tab. 4.) był wówczas na Białorusi wyższy niż w Polsce. Tabela 3. Relacje przeciętnych wynagrodzeo nominalnych do cen detalicznych wybranych towarów żywnościowych na Białorusi w 1990 r. i w Polsce w 1985 r. Wynagrodzenie miesięczne wyrażone w: kg mąki pszennej kg mięsa wołowego kostki 250 g masła tuziny jaj kurzych kg cukru białego opakowania 100 g herbaty Białoruś (1990) 577 80,4 302 184 282 276 Polska (1985) 466 58,9 187 123 267 286 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny (1994), GUS. * Niestety brakuje danych dla Białorusi i Polski dla tego samego roku. Tabela 4. Spożycie podstawowych produktów spożywczych na Białorusi w 1991 r. i w Polsce w 1989 r. Spożycie per capita, kg Białoruś Polska ziarno czterech zbóż w przeliczeniu na przetwory w kg 126 117 ziemniaki w kg 165 143 mięso i podroby w kg 73 69 ryby i przetwory w kg 13 6 jaja w szt. 320 194 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ministerstwo Statystyki Białorusi (1998), Статистический ежегодник; GUS (1991), Rocznik Statystyczny. 5

Oczywiście, istnieje problem wiarygodności danych statystycznych dla gospodarek socjalistycznych. Jednak, nawet gdyby przed 1989 r. białoruski urząd statystyczny zawyżał wskaźniki gospodarcze i społeczne bardziej niż GUS, to i tak nie zmienia to ogólnego obrazu sytuacji. Białoruś przed rozpadem ZSRR była gospodarką stosunkowo zamożną na tle regionu, w tym także na tle krajów, które obecnie należą do Unii Europejskiej. Oprócz wyników gospodarczych Białoruś mogła się pochwalid również lepszymi wynikami społecznymi. Potwierdza to Human Development Index opracowywany corocznie przez ONZ, który jest tworzony na podstawie wyników gospodarczych i edukacyjnych oraz efektywności służby zdrowia. Białoruś w 1990 r. zajmowała 38. miejsce spośród 173 krajów i była na wyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego niż Polska, a także niektóre kraje Europy Środkowo-Wschodniej (tab. 5.). Tabela 5. Wskaźnik Społecznego Rozwoju Białorusi i Polski w 1990 r. Składowe HDI (dane z 1990 r.) Białoruś Polska HDI (miejsce na świecie) 38. 48. oczekiwana długośd życia 71,3 71,8 osiągnięcia systemu edukacji 2,47 2,57 skorygowany PKB per capita 4 889 4 237 Źródło: Opracowanie własne na podstawie United Nations Development Programme (1993), Human Development Report. W 1990 r. na Białorusi było dwa razy więcej lekarzy i ponad dwukrotnie więcej łóżek szpitalnych w przeliczeniu na mieszkaoca niż w Polsce (tab. 6.). Współczynnik zgonów niemowląt na 1000 urodzeo, jeden z głównych mierników określających poziom jakości służby zdrowia, był na Białorusi w 1990 r. o 25 proc. niższy niż w Polsce. Oczekiwana długośd życia, na którą ma wpływ jakości opieki społecznej w okresie dłuższym niż jeden rok, była na Białorusi i w Polsce na bardzo zbliżonym poziomie. Tabela 6. Stan służby zdrowia na Białorusi w 1990 r. i w Polsce w 1989 r. Wskaźnik Białoruś Polska Lekarze na 10 000 osób 39 21 Łóżka na 10 000 osób 133 57 Zgony niemowląt (na 1000 urodzeo) 11,9 15,9 Oczekiwana długośd życia mężczyzn 66,3 66,8 Oczekiwana długośd życia kobiet 75,6 75,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ministerstwo Statystyki Białorusi (1998), Статистический ежегодник; GUS (1991), Rocznik Statystyczny. Na korzyśd Białorusi świadczyły nie tylko wyniki gospodarcze przed zmianą systemową w obydwu badanych krajach, ale przede wszystkim ich dynamika. Dostępne dane dot. wzrostu gospodarczego, wzrostu płac realnych oraz poziomu i dynamiki konsumpcji gospodarstw domowych wskazują na poprawę warunków życia na Białorusi i stagnację gospodarczą w Polsce w latach 80. Dochód narodowy brutto per capita na Białorusi w 1990 r. (rok przed rozpadem ZSRR) był o 49,8% wyższy niż dochód z 1980 r. 18, podczas gdy w Polsce w 1988 r. (rok przed zmianą systemu gospodarczego) dochód narodowy wytworzony per capita był jedynie o 3% wyższy niż dochód z 1980 r. 19 Według danych z Rocznika Statystycznego GUS (1992) wynagrodzenie realne na Białorusi w 1991 18 Zob. Richard Kaufman and John Hardt (1993), The Former Soviet Union in Transition. 19 Zob. GUS (1992), Rocznik Statystyczny. 6

r. było o połowę wyższe niż w 1980 r., podczas gdy w Polsce wynagrodzenie realne w ciągu dziesięciu lat nie zmieniło się i w 1989 r. stanowiło 100,2% wynagrodzenia z 1980 r. roku, w którym wybuchły ogólnonarodowe strajki robotnicze i powstał wielomilionowy związek zawodowy Solidarnośd. Białoruska gospodarka przed rozpadem ZSRR ciągle jeszcze była w dobrej kondycji (tab. 6). Wskaźnik cen detalicznych towarów i usług w 1990 r. był jedynie o 16% wyższy niż w 1980 r. Chociaż w wyniku rozpadu ZSRR gospodarka Białorusi w 1991 r. skurczyła się o ponad 1%, a inflacja w kraju osiągnęła poziom trzycyfrowy, to jednak budżet BSRR w 1991 r. notował nadwyżkę, a eksport znacznie przewyższał import. Białoruś w momencie transformacji nie była obarczona negatywnymi skutkami spłaty zadłużenia zagranicznego, ponieważ Rosja (RFSRR) po upadku ZSRR przejęła na siebie obowiązek spłaty zadłużenia zagranicznego byłych republik ZSRR. Polska gospodarka przed upadkiem komunizmu w 1989 r. odczuwała z kolei silną nierównowagę makroekonomiczną (tab. 7.). Negatywne tendencje nasilały się z roku na rok. W 1989 r. ceny były ponad trzydziestokrotnie wyższe niż w 1980 r. W sklepach brakowało produktów, rozwijała się szara strefa. W 1989 r. roczna inflacja przekroczyła 250%, a saldo budżetu centralnego oraz saldo rachunku obrotów bieżących były ujemne. Jednym z głównych problemów polskiej gospodarki była spłata kredytów zagranicznych, zaciągniętych przez rządzącego w latach 70. Edwarda Gierka. Polski dług publiczny w ostatnich 20 latach przed transformacją wzrósł ponad trzydziestokrotnie w ujęciu absolutnym i w relacji do PKB wyniósł 63,4% w 1989 r. 20 Tabela 7. Niektóre mierniki makroekonomiczne na Białorusi w 1991 r. i w Polsce w 1989 r. (w proc.) Mierniki makroekonomiczne Białoruś Polska Inflacja (r/r) 147,5 251,1 Inflacja (1980=100) 116 3243 Zmiana PKB (r/r) -1,2 0,2 Saldo budżetu (proc. PKB) 1,7-7,4 Saldo handlu zagranicznego (proc. PKB) 3,4-1,8 Dług zagraniczny (proc. PKB) 0,1 63,4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ministerstwo Statystyki Białorusi (1998), Статистический ежегодник; GUS (1990, 1993), Rocznik Statystyczny; S. Fisher and R. Sahay (2000); IMF (2011), World Economic Outlook. Oceniając całośd warunków początkowych Białorusi w porównaniu z Polską, za zdecydowanie niekorzystne uwarunkowania Białorusi można uznad brak własnego systemu prawnoinstytucjonalnego i brak doświadczenia w tworzeniu własnej paostwowości. W strukturze białoruskiej gospodarki mniejsze znaczenie odgrywał sektor prywatny, a uzależnienie tej gospodarki od kompleksu gospodarczego ZSRR było nieporównywalnie większe. Szok zewnętrzny związany z upadkiem gospodarczych więzów między byłymi republikami ZSRR miał dużo większe przełożenie dla białoruskiego sektora realnego. Natomiast inne cechy wyjściowe białoruskiej gospodarki, tj. stabilna sytuacja makroekonomiczna, brak zadłużenia zagranicznego, wysoki poziom życia ludności, wysoko wykwalifikowana siła robocza, należy uznad za korzystne. Jednak ostatecznie można stwierdzid, że Białoruś miała gorsze warunki wyjściowe niż Polska. Podsumowując: w 1989 r. poza społeczno-politycznymi przesłankami istniały w Polsce również ekonomiczne przesłanki dla transformacji systemowej. Polacy byli zniechęceni zarówno systemem politycznym, jak i gospodarczym. Poziom życia w Polsce w latach 80 nie uległ poprawie i w 1989 r. był bardzo zbliżony do poziomu z 1980 r., roku, w którym w całym kraju wybuchły masowe 20 Zob. S. Fisher and R. Sahay (2000). 7

strajki robotnicze. Natomiast białoruską gospodarkę przed rozpadem ZSRR cechował wysoki wzrost gospodarczy przy stabilnym poziomie cen, dodatnim saldzie budżetowym i dodatnim saldzie handlu zagranicznego oraz braku zadłużenia. Zarówno gospodarcze, jak i pozagospodarcze wyniki Białorusi często były lepsze albo zbliżone do ich polskich odpowiedników. Nie tylko poziom, ale przede wszystkim wzrostowa dynamika dochodu narodowego, produkcji i płac realnych, świadczyły o polepszającym się dobrobycie białoruskiego społeczeostwa i prawdopodobnie dlatego przeciwników systemu komunistycznego i gospodarki centralnie planowanej na Białorusi było znacznie mniej niż w Polsce. 3. Transformacja gospodarcza w latach 1990-2010 Polska była pierwszym krajem socjalistycznym, który rozpoczął zdecydowane reformy systemowe, w wyniku których ustabilizowała się gospodarka oraz wprowadzono instytucjonalne zmiany. Bardzo szybko skooczyły się chroniczne niedobory produktów, a ceny przestały gwałtownie rosnąd. Udało się także wynegocjowad redukcję zadłużenia zagranicznego o połowę, a spłatę pozostałej części długu rozłożyd w czasie. Wielu ekonomistów ocenia polską transformację jako jedną z najbardziej skutecznych w grupie krajów postsocjalistycznych 21. Potwierdzeniem tej oceny mogą byd wyniki polskiej gospodarki na tle pozostałych krajów postsocjalistycznych najkrótszy okres ujemnej dynamiki produkcji (dwa lata) i najniższy skumulowany spadek PKB (ok. kilkunastu procent) oraz najwyższy wzrost PKB w stosunku do 1989 r. 22. Stało się to możliwe dzięki przyjęciu kompleksowego pakietu reform gospodarczych (tzw. Plan L. Balcerowicza 23 ) w grudniu 1990 r. Jego celem była stabilizacja i liberalizacja gospodarki oraz rozpoczęcie budowy wolnorynkowych instytucji. W wyniku prowadzenia konsekwentnej polityki antyinflacyjnej wspartej liberalizacją mikroekonomiczną, która miała pobudzid prywatną inicjatywę, już w marcu 1990 r. inflacja w ujęciu miesięcznym spadła do poziomu jednocyfrowego, a od 1992 r. gospodarka zaczęła się rozwijad. Eksperci 24 podkreślają, że perspektywa członkostwa w Unii Europejskiej wiązała się dla Polski z silnymi bodźcami społeczno-ekonomicznymi, aby jak najszybciej dostosowad system prawnoinstytucjonalny do systemu funkcjonującego w Europie Zachodniej. Z kolei pamięd rynkowa z okresu przed II wojną światową, kiedy funkcjonowała II Rzeczpospolita, duży udział rolnictwa prywatnego w rolnictwie PRL oraz silna niechęd do ówczesnego ustroju politycznego sprzyjały społecznemu przyzwoleniu na szybką transformację gospodarki planowej w gospodarkę rynkową. W rezultacie, mimo częstych zmian politycznych w pierwszych latach po upadku komunizmu w Polsce 25, kolejni premierzy i ministrowie finansów byli w mniejszym lub większym stopniu kontynuatorami transformacji wolnorynkowej, a żaden rząd nie zaniechał reform. Polityka gospodarcza Białorusi wyglądała zupełnie inaczej. Białoruś znajdowała się w ZSRR od 1919 r. i była poddawana znacznie silniejszym represjom, szczególnie w okresie rządów Stalina. W 21 Zob. A. Åslund (2007); Fisher and Sahay (2000); Melo, Denizer, Gelb and Tenev (1997). 22 Zob. EBRD (2010), Transition Report. 23 Jednym z argumentów do przeprowadzenia terapii szokowej była możliwośd wykorzystania zaufania społecznego do rządu w tzw. okresie polityki nadzwyczajnej, który nastąpił po przełomie politycznym w 1989 r. (zob. L. Balcerowicz (1995)). 24 Zob. A. Åslund (2007), Melo, Denizer, Gelb and Tenev (1997). 25 W ciągu pierwszych pięciu lat transformacji ustrojowej w Polsce zmieniło się pięd rządów (rząd T. Mazowieckiego, J. Bieleckiego, J. Olszewskiego, W. Pawlaka i H. Suchockiej). 8

przeciwieostwie do Polski upadek komunizmu na Białorusi w 1991 r. nie doprowadził do gwałtownej zmiany władzy politycznej. Wybrana w 1990 r. Rada Najwyższa Białorusi, jedyny wówczas organ ustawodawczy, obradowała pełną kadencję aż do 1995 r. Przeważająca komunistyczna większośd odrzuciła w 1992 r. wniosek o samorozwiązanie. Białoruski Narodowy Front, jedyna opozycyjna partia w kraju, posiadała w Radzie zaledwie 10% mandatów. Należy zaznaczyd, że powołanie pierwszego niekomunistycznego rządu na Białorusi odbyło się dopiero po pierwszych wyborach prezydenckich, w połowie roku 1994. Do tego czasu władzę sprawował rząd Viačesłava Kiebiča, wybrany jeszcze w 1990 r. To oznacza, że w pierwszych latach niepodległości (1990-1994) reformy gospodarcze mieli przeprowadzad ci sami ludzie, którzy wcześniej byli zwolennikami gospodarki centralnie planowanej. Przedstawiciele starego reżimu, którzy pozostali przy władzy po uzyskaniu niepodległości przez Białoruś, próbowali jak najdłużej utrzymad stary system polityczny i gospodarczy, dlatego też nie wprowadzili radykalnych zmian systemowych 26. Można powiedzied, że Białoruś nadal nie przeszła transformacji wolnorynkowej. Od momentu ogłoszenia niepodległości w 1990 r. do wyborów prezydenckich w 1994 r., rząd prowadził politykę bardzo powolnej liberalizacji i prywatyzacji, kompletnie nie radząc sobie z nierównowagami gospodarczymi w 1994 r. ciągle jeszcze spadała produkcja, a stopa inflacji osiągnęła poziom ok. 2000 proc. w ujęciu rocznym. Koncentracja środków produkcji w rękach paostwa oraz brak regulacji prawno-instytucjonalnych doprowadziły do korupcji i rozwoju czarnego rynku, co sprzyjało procesowi rozwarstwienia społecznego. W związku z tym Rada Najwyższa straciła kredyt zaufania społecznego niezbędny do przeprowadzenia reform, a nazwę gospodarka rynkowa Białorusini zaczęli kojarzyd ze złą sytuacją gospodarczą i z kompletnym chaosem 27. W takich warunkach w wyborach prezydenckich w 1994 r. zwyciężył Alaksandr Łukaszenka, który obiecywał narodowi wzmocnienie dyscypliny i powrót do czasów socjalistycznego dobrobytu. Od samego początku Łukaszenka dążył do przejęcia nieograniczonej władzy w kraju. Na fali początkowej popularności przeprowadził dwa referenda w 1995 r. i 1996 r., które zwiększyły uprawnienia prezydenta, wskutek czego trójpodział władzy na Białorusi w rzeczywistości przestał istnied. Drugie referendum nie jest uznawane przez społecznośd międzynarodową, ponieważ jego ogłoszenie było sprzeczne z ówcześnie obowiązującą na Białorusi konstytucją, a jego wyniki uznano za sfałszowane. Wiele zachodnich krajów do dziś nie uznaje Łukaszenki za prezydenta Białorusi (m.in. w UE Łukaszenko jest personą non-grata). w wyniku naruszenia konstytucji i wskutek łamania praw obywatelskich Łukaszenka doprowadził do izolacji paostwa białoruskiego na arenie międzynarodowej 28. Po dojściu do władzy Łukaszenka powstrzymał dalsze reformy rynkowe i zaczął dążyd do wzmocnienia paostwowej kontroli również nad gospodarką. Zgodnie z najnowszymi międzynarodowymi rankingami, oceniającymi postęp w zakresie transformacji gospodarczej i politycznej, Białoruś zajmuje jedno z ostatnich miejsc spośród wszystkich krajów postsocjalistycznych Europy Środkowo-Wschodniej oraz Azji Centralnej. Według Europejskiego Banku Odbudowy i 26 Zob. L. Złotnikow, N. Złotnikowa (1996), Problemy reform gospodarczych w Białorusi. 27 PKB Białorusi spadł w latach 1991-1995 o 37 proc. Na podstawie S. Fisher and R. Sahay (2000). 28 W tej chwili Białoruś nie ma prawie żadnych szans na wstąpienie do UE oraz WTO. Ponadto, Białoruś nie wykorzystuje możliwości wsparcia międzynarodowych instytucji, które sprzyjają likwidacji negatywnych skutków transformacji. Jeszcze do niedawna członkostwo Białorusi w Banku Światowym, MFW, EBOiR, programach międzynarodowych funduszy i UE, Radzie Europy było ograniczone lub nawet zawieszone z powodu cofnięcia przemian gospodarczych i politycznych w 1995 r., wkrótce po dojściu Łukaszenki do władzy. Dopiero reformy w latach 2008-2009 umożliwiły wznowienie dialogu z niektórymi z tych organizacji. 9

Rozwoju (EBOiR) 29 spośród 29 krajów postsocjalistycznych jedynie Turkmenistan przeprowadził mniej reform strukturalnych niż Białoruś. Natomiast wskaźniki transformacyjne dla Polski należą do jednych z najwyższych. Co ciekawe, wg szacunków EBOiR udział sektora prywatnego w gospodarce Białorusi w 2010 r. był dokładnie taki sam jak w Polsce w 1989 r. 30% PKB (rys. 1.). Przez 20 lat od rozpoczęcia transformacji gospodarczej, Białoruś przeprowadziła mniej reform strukturalnych niż Polska w pierwszym roku transformacji w 1990 r. (rys. 2.). Warto podkreślid, że wskaźniki oceniające postęp transformacyjny na Białorusi w ostatnim roku były tylko minimalnie wyższe niż te, które odnotowano w 1995 r., na początku rządów Łukaszenki (rys. 2.). Według Indeksu Wolności Gospodarczej publikowanego corocznie przez Heritage Foundation 30 w 2011 r. na 179 krajów Białoruś zajmuje 155. miejsce, znajdując się w grupie krajów o represjonowanej wolności gospodarczej dokładnie pomiędzy Malediwami i Lesotho. Polska w tym rankingu zajmuje 68. miejsce, znajdując się w grupie krajów o umiarkowanej wolności gospodarczej pomiędzy Turcją i Portugalią. Rysunek 1 Udział sektora prywatnego w gospodarce Białorusi i Polski, w latach 1989-2010, w % PKB 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Białoruś Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie EBRD (1995-2010), Transition Report. Rysunek 2. Średnia arytmetyczna wszystkich wskaźników postępu transformacji EBOiR dla Białorusi i Polski w latach 1989-2010 (gdzie 1 oznacza gospodarkę centralnie sterowaną, a 4+ gospodarkę rynkową typu zachodniego). 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 Białoruś 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Polska Źródło: Opracowanie własne na podstawie EBRD (1995-2010), Transition Report. 4. Przyczyny zaniechania reform 29 Zob. EBRD (2010), Transition Report. 30 Zob. Heritage Foundation (2011), Index of Economic Freedom. 10

Białoruski przykład transformacji stanowi wyzwanie dla tradycyjnego paradygmatu transformacji 31. Kraj odnotował stosunkowo niski skumulowany spadek PKB po rozpadzie ZSRR, a po 1996 r. nastąpiło silne ożywienie (rys. 3.), mimo tego, że na Białorusi przebieg stabilizacji i wprowadzania reform instytucjonalnych odbywało się bardzo powoli. Eksperci podkreślają, że w przypadku Białorusi transformacja ledwo się rozpoczęła 32. Rysunek 3. Dynamika realnego PKB Białorusi i Polski w latach 1992-2010. 12,0% 10,0% Białoruś Polska 8,0% 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% -2,0% 1992199319941995199619971998199920002001200220032004200520062007200820092010-4,0% -6,0% -8,0% -10,0% -12,0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Białoruskiego Komitetu Statystycznego. Prowadzenie przez Łukaszenkę w latach 1995-2010 polityki gospodarczej skoncentrowanej na utrzymaniu starego systemu gospodarczego stało się możliwe wyłącznie dzięki bezprecedensowemu wsparciu gospodarczemu ze strony Rosji, w zamian za polityczne obietnice przyśpieszenia procesów integracyjnych obu krajów 33. Rosyjskie wsparcie gospodarcze można rozpatrywad na czterech płaszczyznach: Import tanich rosyjskich surowców naturalnych (ropa i gaz) na potrzeby krajowe Białorusi. Eksport na Zachód po cenach rynkowych produktów naftowych przetworzonych z taniej rosyjskiej surowej ropy. Bezcłowy handel z Rosją, otwierający dostęp do rynków ze 140 mln ludności. Rosyjskie kredyty dla Białorusi na preferencyjnych warunkach. Pomimo braku złóż ropy naftowej i gazu na Białorusi, 35-38% wartości całego eksportu kraju stanowi eksport produktów mineralnych, w tym przede wszystkim eksport produktów naftowych. Według danych Międzynarodowej Agencji Energetycznej w 2007 r. Białoruś była 9. krajem na świecie pod względem wielkości eksportu netto produktów naftowych (13 mln ton) 34. Białoruś wykorzystuje na potrzeby krajowe tylko jedną trzecią importowanej ropy z Rosji, przy czym cena surowej ropy dla Białorusi do 2007 r. była bardzo zbliżona do cen obowiązujących na rosyjskim rynku wewnętrznym. Pozostała częśd surowej ropy jest przetwarzana w białoruskich rafineriach i eksportowana na Zachód 31 Zob. Fisher and Sahay (2000). 32 Ibidem. 33 Zanim Łukaszenko doszedł do władzy, stosunki międzypaostwowe Białorusi z Rosją nie wyróżniały się na tle stosunków Rosji z innymi byłymi republikami ZSRR (poza paostwami bałtyckimi). Proces integracji obu paostw rozpoczął się w styczniu 1995 r. od utworzenia Związku Celnego Białorusi i Rosji. 34 Zob. International Energy Agency (2009), Key World Energy Statistics, str. 21. 11

po cenach rynkowych, czyli do 2007 r. dwu-trzykrotnie wyższych. Jeszcze większy przywileje cenowe Białoruś miała na importowanym z Rosji gazie. Dla porównania - cena 1 tys. m 3 gazu dla Białorusi w I kw. 2011 r. (230 USD) względem Ukrainy i Polski była taosza o ok. 18% i 28% odpowiednio, podczas gdy np. w 2006 r. cena gazu dla Białorusi (46 USD) była taosza odpowiednio dwu- i pięciokrotnie. Nadwyżka finansowa, w wysokości od kilkuset milionów do kilku miliardów dolarów rocznie, uzyskiwana na reeksporcie ropy naftowej podtrzymywała białoruski wzrost gospodarczy w ostatnich 15 latach. Natomiast tania ropa i gaz na potrzeby krajowe zapewniała białoruskim przedsiębiorstwom konkurencyjnośd na tle regionu. Według rosyjskiego politologa Andrieja Suzdalcewa 35 : Od początku istnienia umowy związkowej Białorusi z Rosją do 1 stycznia 2010 r. Rosja «wlała» w Białoruś 52 mld dolarów, co oznacza dotacje w wysokości 16,8% PKB rocznie przez cały okres 1995-2009. Należy podkreślid, że są to jedynie bezpośrednie subsydia, które można oszacowad. Dodatkowo, trzeba uwzględnid olbrzymie korzyści dla gospodarki Białorusi ze względu na bezcłowy handel z Rosją. Rosja jest głównym partnerem handlowym Białorusi import z Rosji stanowi prawie 2/3 całkowitego importu Białorusi, a eksport do Rosji 1/3 całkowitego eksportu (tab. 8.). Dla porównania szacuje się, że w latach 2007-2013 Polska otrzyma od UE w sumie 87 mld euro, a do budżetu odda 22 mld euro, co oznacza, iż na czysto otrzyma ok. 65 mld euro czyli ok. 3,2% PKB rocznie. Tabela 8. Udział handlu z Rosją w handlu zagranicznym Białorusi w latach 1995, 2000-2009 1995 2000 2005 2006 2007 2008 2009 Import z Rosji 54% 65% 61% 59% 60% 60% 58% Eksport do Rosji 46% 51% 36% 34% 37% 32% 32% Źródło: opracowanie własne na podstawie Białoruskiego Komitetu Statystycznego (2001, 2007, 2010), Статистический ежегодник. Jedynie tak olbrzymie dotacje zewnętrzne umożliwiają Białorusi utrzymanie wzrostu gospodarczego bez reformowania gospodarki. Dzięki Rosji Łukaszenka z roku na rok zapewnia odczuwalną poprawę poziomu życia na Białorusi, pozostawiając sobie kontrolę nad gospodarką, od której pośrednio zależy jego władza. Jednak konflikty gazowe i naftowe, które od 2006 r. wybuchają pod koniec każdego roku w momencie podpisania umów surowcowych pomiędzy Białorusią a Rosją, ujawniają słabośd białoruskiej gospodarki. Białoruś nie jest w stanie płacid za surowce energetyczne po cenach rynkowych, a każda podwyżka ceny jest traktowana jako atak na niezależnośd kraju. Znaczenie rosyjskich dotacji podkreśla również fakt, że gdy Rosja w 2007 r. zmieniła swoje nastawienie do Białorusi i zaczęła stopniowo wprowadzad cło na eksportowaną do Białorusi ropę i podwyższad ceny surowców, domagając się ekonomicznych ustępstw (sprzedaży najważniejszych białoruskich przedsiębiorstw oraz wprowadzenia unii monetarnej), sytuacja gospodarcza na Białorusi szybko się pogorszyła bardzo mocno wzrósł deficyt handlu zagranicznego, a płace realne przestały szybko rosnąd. W odpowiedzi na pogarszającą się sytuację gospodarczą rząd Białorusi rozpoczął nawet stopniowo wprowadzad reformy gospodarczych, co odzwierciedlają wyższe wskaźniki transformacyjne EBOiR oraz usprawnienia w prowadzeniu przedsiębiorstw. Jednak rosyjskie ukryte dotacje dla białoruskiej gospodarki wkrótce znikną. Albo stanie się to z przyczyn politycznych, poprzez zmuszenie Łukaszenki do integracji z Rosją, na którą nie może sobie pozwolid, ponieważ utraciłby dotychczasową, nieograniczoną władzę, albo gospodarczych z 35 Program informacyjny Abjektyŭ białoruskiej stacji telewizyjnej Biełsat, 4.04.2010. 12

powodu przystąpienia Rosji do Światowej Organizacji Handlu (WTO), która wymaga wprowadzenia przez Rosję cen rynkowych na wszystkie dobra i usługi. 5. Polska i Białoruś w 2011 r. Oficjalne dane podawane przez Białoruski Urząd Statystyczny pokazują, że gospodarka Białorusi w ostatnich dziesięciu latach doganiała kraje rozwinięte, rozwijając się z przeciętnym rocznym wzrostem gospodarczym rzędu 8%. Istnieją jednak poważne zastrzeżenia co do sposobu liczenia PKB na Białorusi 36. Mimo tak spektakularnego wzrostu gospodarczego przeciętne wynagrodzenie brutto na Białorusi w marcu 2011 r., 1367 zł 37, było prawie trzykrotnie mniejsze niż w Polsce 3634 zł 38. Płaca minimalna od stycznia 2011 r. wynosi na Białorusi 405 zł, czyli ponad trzykrotnie mniej niż w Polsce 1317 zł. Przeciętny zasiłek dla bezrobotnych na Białorusi w styczniu 2011 r. wyniósł 60 zł, podczas gdy w Polsce podstawowy zasiłek był ponad 10-krotnie wyższy i wynosi 742 zł w okresie pierwszych trzech miesięcy oraz 583 zł w okresie kolejnych miesięcy posiadania prawa do zasiłku 39. W marcu 2011 r. przeciętna emerytura na Białorusi wyniosła 516 zł 40 wobec ponad trzykrotnie większej przeciętnej emerytury w Polsce 1,788 zł 41. Co ciekawe, ceny na Białorusi nie są dużo niższe niż w Polsce. Przykładem może byd cena Big Maca wystandaryzowana kanapka, która w Miosku kosztuje 7,2 zł, a w Warszawie 8,7 zł (o 1/5 droższy). Zatem statystyczny Białorusin może kupid 189 takich kanapek za miesięczną wypłatę, a Polak 418 sztuk. Ponadto, w chwili pisania tego tekstu bardzo niepewna jest sytuacja na rynku walutowym na Białorusi. Najprawdopodobniej białoruski rubel ulegnie deprecjacji rzędu 20-40%, co jeszcze doprowadzi do jeszcze większego zubożenia białoruskiego społeczeostwa. Już teraz Białorusini nie mogą kupid zagraniczną walutę po oficjalnym kursie, a kurs nieoficjalny jest wyższy o ponad 30%. Dlatego ww. dane o białoruskich płacach, zasiłkach i emeryturach należałoby liczyd po nieoficjalnym kursie. Na rysunku 4. widad, że pomiędzy wynikami białoruskiej a polskiej gospodarki znajduje się przepaśd. Poziom życia społeczeostwa można mierzyd m. in. poprzez ocenę struktury wydatków gospodarstw domowych. W społeczeostwach, w których rośnie realny poziom dochodów obserwuje się spadek udziału wydatków na żywnośd. Po dwudziestu latach od upadku komunizmu w Polsce udział ten spadł o połowę z 50,6 proc. w 1990 r. do 25,6 proc. w 2008 r., podczas gdy Białorusini w 2008 r. nadal wydawali na żywnośd stosunkowo dużo, bo ponad 40 proc. swoich dochodów 42. Niewątpliwie pozytywnym aspektem białoruskiej gospodarki jest niski poziom bezrobocia. Na Białorusi praktycznie nie występuje długoterminowe bezrobocie, chociaż oficjalne dane o jednoprocentowym bezrobociu są mało wiarygodne. Białoruś jest krajem o stosunkowo niskim rozwarstwieniu społecznym, czym chwali się oficjalna propaganda. Nierównośd dochodów mierzona 36 Zob. IMF (2004), Country Report No. 04/141; А. Чубрик (2003), Белорусский экономический рост: загадка или мираж [в:] Беларусь: выбор пути, ІПМ. 37 Dane Białoruskiego Komitetu Statystycznego przeliczone według kursu Narodowego Banku Białorusi z dn. 28.04.2011. 38 Dane GUS o przeciętnym wynagrodzeniu w sektorze przedsiębiorstw w marcu 2011 r. 39 Dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. 40 Dane Białoruskiego Komitetu Statystycznego przeliczone według kursu NBB z dn. 28.04.2011. 41 Zob. Średnia emerytura wzrośnie o 53 złote, Andrzej Gębarowski, Dziennik Zachodni, 09.03.2011. 42 Zob. GUS (1991), Rocznik Statystyczny; Biał. Kom. Stat. (2009), Потребительские расходы домашних хозяйств; GUS (2009), Budżety gospodarstw domowych w 2008 r. 13

współczynnikiem Giniego dla gospodarstw domowych jest jedną z najniższych na świecie 43. Jednak dążenie do sprawiedliwości społecznej na Białorusi nie powinno oznaczad solidarnego życia w biedzie. Przypomnę, że przeciętne wynagrodzenie na Białorusi jest jedynie nieznacznie wyższe niż płaca minimalna w Polsce. Rysunek 4. Niektóre mierniki dochodu gospodarstw domowych na Białorusi względem Polski (100 proc.) w marcu 2011 r. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 100% 100% 100% 100% 100% 38% 26% przeciętna płaca brutto Polska Białoruś Białoruś po 30-proc. dewaluacji 31% 22% płaca minimalna Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Białoruskiego Komitetu Statystycznego oraz GUS. * Po dewaluacji ceny większości dóbr i usług wzrosną, chociażby ze względu na wzrost kosztów importu, a białoruska produkcja jest bardzo importochłonna. Dlatego względna cena Big Maca po dewaluacji zostaje na poziomie zbliżonym do tej sprzed dewaluacji. 8% 6% zasiłek dla bezrobotnych 29% 20% przeciętna emerytura 83% 83%* cena Big Maca w stolicy Również pod względem mierników rozwoju społecznego Białoruś wypada znacznie gorzej niż Polska. Według Raportu Społecznego Rozwoju w 2010 r. Białoruś zajęła 61. miejsce na świecie, a Polska 41. miejsce. Chociaż przypomnę, że w 1990 r., to Białoruś była na 38. miejsce, podczas gdy Polska dopiero na 48. Jednym z podstawowych mierników odzwierciedlających stan zdrowia społeczeostwa, świadczącym o jakości opieki zdrowotnej czy o warunkach życia społeczeostwa jest oczekiwana długośd życia (rys. 5.). Warto zaznaczyd jego wzrost o prawie cztery lata w Polsce: z 71,8 lat na początku transformacji do 76 lat w 2010 r. Natomiast na Białorusi oczekiwana długośd życia po rozpadzie ZSRR skróciła się o 1,5 roku. Kolejnym potwierdzeniem niekorzystnych warunków społeczno-gospodarczych na Białorusi jest ujemna dynamika przyrostu ludności. W okresie 1989-2009 wg danych ogólnonarodowych spisów powszechnych liczba ludności Białorusi skurczyła się o prawie 0,7 mln ludzi, czyli o 6,5%, podczas gdy w Polsce liczba ludności pozostała na tym samym poziomie, 38,1 mln 44. 43 Zob. United Nations University (2008), World Income Inequality Database. 44 Zob. GUS (1990, 2009), Rocznik Statystyczny. 14

Rysunek 5. Oczekiwana długośd życia na Białorusi i w Polsce w 1990 r. i 2010 r. 78 Białoruś Polska 76,0 76 74 72 70 71,3 71,8 69,6 68 66 1990 r. 2010 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie UNDP (1993, 2010), Human Development Report. Przyszłośd nie wróży nic dobrego białoruskiemu modelowi gospodarki. Wysoka inflacja, wysoki deficyt na rachunku obrotów bieżących oraz rosnące zadłużenie zagraniczne (tab. 9) świadczą o dużych nierównowagach w rozwoju gospodarczym Białorusi. Przykładowo - w ciągu ostatnich dziesięciu lat podstawowy koszyk towarów i usług, tzw. CPI, zdrożał w Polsce o ok. 40%, podczas gdy na Białorusi cena analogicznego koszyka wzrosła ponad dziewięciokrotnie 45. Białoruś, jako kraj silnie uzależniony od handlu zagranicznego 46, ucierpiała w latach 2007-2009 z powodu kryzysu i napiętych stosunków z Rosją od 2007 r. Wzrosły ceny importu ropy i gazu z Rosji, a spadły ceny głównego produktu eksportowego na Zachód, soli potasowej. Od początku 2007 r. deficyt na rachunku obrotów bieżących ciągle się pogarsza i w relacji do PKB osiągnął niebezpieczny poziom 15,5% w 2010 r. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) na Białorusi nadal są niewielkie i nie wystarczają do sfinansowania deficytu handlowego (tab. 9). Dlatego, aby, z jednej strony, sfinansowad powiększający się deficyt obrotów handlowych, a z drugiej strony, podtrzymad kurs białoruskiego rubla, rząd zdecydował się na zaciąganie kredytów zagranicznych. W 2010 r. BIZ (1,3 mld USD) sfinansowały niecałe 15% deficytu handlu zagranicznego Białorusi, a pozostałe 85% sfinansowano kredytami zagranicznymi (czyli 6,5 mld USD) oraz rezerwami walutowymi (0,8 mld USD). W ten sposób zadłużenie zagraniczne Białorusi w ciągu czterech ostatnich lat wzrosło ponad czterokrotnie z 6,8 mld USD na początku 2007 r. do 28,5 mld USD na początek 2011 r. (rys. 6.) i zgodnie z zapowiedziami rządu w najbliższym czasie będzie nadal rosło, stanowiąc poważne zagrożenie dla stabilności gospodarki w przyszłości. Prawie połowa obecnego zadłużenia zagranicznego Białorusi stanowią kredyty krótkoterminowe, z terminem zapadalności do jednego roku. Polityka finansowania wzrostu gospodarczego zadłużeniem zaczyna przypominad piramidę finansową, ponieważ rząd zaciąga coraz większy kredyt dla pokrycia wcześniejszych długów. Historia gospodarcza Polski pokazała, czym dla gospodarki może się skooczyd zaciąganie wysokiego długu zagranicznego przez rząd długi zaciągane przez Gierka w latach 70. doprowadziły do bankructwa polskiego paostwa na początku i pod koniec lat osiemdziesiątych. 45 Białoruski Komitet Statystyczny (2010), Статистический ежегодник,; GUS (2010), Rocznik Statystyczny. 46 Wartośd obrotów towarowych handlu zagranicznego Białorusi w 2008 r. wyniosła 130% PKB, podczas gdy dla Polski analogiczny wskaźnik wyniósł 72%. polskiego PKB (Zob. BKS (2010); GUS (2010)). 15

Tabela 9. Deficyt handlowy, BIZ, zadłużenie zagraniczne (proc. PKB) Białorusi i Polski w latach 2006-2010 Miernik 2006 2007 2008 2009 2010 Saldo rachunku obrotów bieżących, Białoruś -3,9-6,7-8,6-13,0-15,5 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne, Białoruś 0,9 4,0 3,5 3,6 2,4 Zadłużenie zagraniczne na koniec roku, Białoruś 18,5 27,6 24,9 45,1 52,2 Saldo rachunku obrotów bieżących, Polska -2,7-4,8-4,8-2,2-3,3 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne, Polska 5,8 5,5 2,8 2,7 2,1 Zadłużenie zagraniczne na koniec roku, Polska 46,6 48,4 57,0 59,6 65,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Word Economic Outlook (2011), IMF oraz Статистический ежегодник (2009), Białoruski Komitet Statystyczny; Rocznik Statystyczny (2010), GUS; dane za 2010 r. podane przez NBB na http://nbrb.by/statistics/balpay/ oraz GUS na www.stat.gov.pl. 30 000,0 25 000,0 20 000,0 Rysunek 6. Zadłużenie zagraniczne Białorusi w latach 1995-2009 (mln USD) 28 512 22 060 15 000,0 10 000,0 5 000,0 0,0 6 844 15 154 12 497 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Narodowego Banku Białorusi. Na początku lat 90. powtarzane było na Białorusi rosyjskie powiedzenie: Kura nie ptica, Polsza nie zagranica. (Kura to nie ptak, a Polska to nie zagranica). Minęło 20 lat i nie ulega wątpliwości, że Polacy żyją dużo lepiej niż Białorusini. Spora częśd młodych Białorusinów są gotowi wiele dad, żeby mieszkad i studiowad w Polsce. Alternatywna droga cywilizacyjnego rozwoju, którą wybrał 17 lat temu Alaksandr Łukaszenka, nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. Nierównowaga białoruskiej gospodarki wcześniej, czy później zmusi władze Białorusi do przeprowadzenia wolnorynkowych reform. Dopiero wtedy na Białorusi będzie możliwy proces systematycznego zmniejszania różnicy w poziomie dochodu na mieszkaoca w stosunku do krajów rozwiniętych. 6. Wnioski Różnic wyników gospodarczych i pozagospodarczych Polski i Białorusi nie można wytłumaczyd niekorzystnymi warunkami początkowymi Białorusi, ponieważ przed 1989 r. ten kraj był na zbliżonym, albo nawet na wyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego niż Polska. Ponadto, siła oddziaływania warunków początkowych i wstrząsów zewnętrznych (rozpad RWPG i ZSRR) na osiągane wyniki malała z upływem czasu. Na przykład: rozpad RWPG i ZSRR miał bardziej negatywny wpływ na gospodarkę Białorusi, niż Polski. Jednak w przypadku Białorusi uzależnienie od gospodarki byłego ZSRR po dojściu Łukaszenki do władzy zaczęło przynosid wysoką rentę 16

ekonomiczną w postaci tanich rosyjskich surowców energetycznych. Z punktu widzenia oceny przemian gospodarczych po 20 latach transformacji, rozpad ZSRR ma ograniczone znaczenie. Z powodu tego rozpadu ucierpiały przecież na przykład także kraje bałtyckie, a jednak dzisiaj są one bogatsze niż Białoruś i są członkami UE. Rozłożenie reform w czasie nie pozwoliło Białorusi uniknąd wysokich kosztów społecznych spadku oczekiwanej długości życia oraz relatywnie niskich dochodów gospodarstw domowych. Uniemożliwiło jej także szybką stabilizację ekonomiczną. Różnice w wynikach transformacji na Białorusi i w Polsce są uderzające. Po pierwsze, przeciętne dochody Białorusinów są ponad 3-krotnie niższe niż w Polsce, a po uwzględnieniu dewaluacji białoruskiego rubla, te różnica jest ponad 4-krotnie. Chociaż ceny na Białorusi nie są dużo taosze niż w Polsce. Po drugie, przy tak niskich dochodach ponad 40% swoich wydatków Białorusini przeznaczają na żywnośd, podczas gdy w Polsce odsetek ten wynosi tylko 25%. Dlatego na dobra wyższego rzędu (kultura, rekreacja, edukacja, dobra luksusowe) Białorusini wydają znacznie mniej niż Polacy, zresztą nie tylko w ujęciu absolutnym, ale również relatywnym. Po trzecie, oczekiwana długośd życia nowonarodzonego Białorusina jest o 1,5 roku krótsza niż przed rozpadem ZSRR i o 6,5 roku krótsza niż obecnie w Polsce. Po czwarte, mimo że 20 lat temu Białoruś była jednym z najbogatszych krajów Europy Środkowo-Wschodniej, dziś jest to kraj izolowany politycznie i zacofany gospodarczo. Z powodu politycznej samoizolacji Białoruś nie ma dziś takich bodźców do szybkiego dostosowywania systemu prawno-instytucjonalnego do standardów UE, jakie miała wcześniej Polska. Ponadto nie korzysta z olbrzymich możliwości finansowych i cywilizacyjnych wynikających z akcesji do UE (m.in. transfer know-how, swoboda przepływu towarów, usług, kapitału i zasilanie finansowe z funduszy strukturalnych). Po piąte, nawet w 20 lat po rozpoczęciu reform na Białorusi, jej gospodarka jest ciągle niestabilna, a fundamenty długookresowego wzrostu - zachwiane. Białoruski model gospodarki z dominującym sektorem paostwowym za rządów Łukaszenki mógł się rozwijad wyłącznie dzięki zewnętrznemu wsparciu. O ile w latach 1995-2006 gospodarka szybko się rozwijała dzięki olbrzymim rosyjskim dotacjom, to zachowanie wysokiej dynamiki PKB w latach 2007-2010 zostało osiągnięte kosztem szybkiego zadłużania się kraju, do niepokojących poziomów. Białoruś nieuchronnie zmierza do tego momentu, gdy już nie będzie w stanie obsługiwad swoje zadłużenie i wtedy trzeba będzie zawiesid spłatę kredytów i rozpocząd trudne reformy gospodarcze. W przypadku braku kompleksowych reform Białorusi grozi załamanie gospodarki już w najbliższych latach. Historia gospodarcza pokazuje, że żaden kraj postsocjalistyczny nie może uniknąd transformacji rynkowej, ponieważ gospodarka centralnie sterowana jest nieefektywna, a dystans w rozwoju ekonomiczno-społecznym pomiędzy krajami, które zreformowały gospodarkę (na przykład Polską) a tymi, które zaniechały reform (na przykład Białorusią) stale się powiększa. Białoruś jest obecnie tylko nieznacznie lepiej przygotowana do przeprowadzenia transformacji gospodarczej niż tuż po rozpadzie ZSRR. Białoruska gospodarka próbuje utrzymad swoją konkurencyjnośd dzięki taoszemu importowi surowców naturalnych. Jednak w chwili pełnego wycofania rosyjskich subsydiów oraz z powodu narastających trudności ze spłatą zadłużenia zagranicznego, władze 17