CELE W JĘZYKU UCZENNICY / UCZNIA:

AUTORKA: MARIA PAWLAK ETAP EDUKACYJNY: KLASY 4-6 SZKOŁY PODSTAWOWEJ TYTUŁ: GETTO I WOJNA OCZAMI DZIECKA CZAS TRWANIA: 45 MINUT CELE W JĘZYKU UCZENNICY / UCZNIA: 1. POZNASZ HISTORIĘ ŻYDÓW W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ. 2. WZMOCNISZ SWOJE UMIEJĘTNOŚCI ZWIĄZANE Z CZYTANIEM I ROZUMIENIEM TEKSTU. 3. POZNASZ PRZYKŁADY LITERATURY O II WOJNIE ŚWIATOWEJ SKIEROWANEJ DO DZIECI I MŁODZIEŻY. PRZEBIEG ĆWICZENIA I WSKAZÓWKI DLA NAUCZYCIELKI / NAUCZYCIELA: 1. Przeczytaj uczniom i uczennicom fragment z książki Arka czasu (materiał dla nauczyciela nr 1). Zapytaj, jakie emocje towarzyszyły bohaterowi, jak odbierał pierwsze dni wojny? 2. Rozdaj karty pracy (materiał do zajęć nr 1). Uczniowie i uczennice mogą pracować indywidualnie lub w grupach, możesz także czytać fragmenty tekstów na głos i zadawać klasie pytania. 3. Podsumuj ćwiczenie z klasą, zbierz odpowiedzi na pytania z karty pracy. 4. Wyświetl mapę getta. Zapytaj: co może być zaznaczone na mapie? Dlaczego ten teren jest zaznaczony? Jak na mapie wygląda ten teren czy jest tam dużo budynków, czy są parki, drzewa? 5. Rozdaj karty pracy (materiał do zajęć nr 2). Uczniowie i uczennice mogą pracować indywidualnie lub w grupach, możesz także czytać fragmenty tekstów na głos i zadawać klasie pytania. 6. Podsumuj ćwiczenia z kart pracy na forum. Zapytaj: jaką widzicie różnicę pomiędzy tekstem przywołanym na początku zajęć, a tymi z kart pracy jak zmieniały się emocje bohaterów? 7. Na zakończenie, odwołując się do używanego w tekście słowa Dzielnica, wprowadź pojęcie getto. 8. Zapytaj uczniów i uczennice, co zapamiętali z tekstów, które były omawiane czego dowiedzieli się o początku wojny, o prześladowaniach Żydów i getcie. Wykonaj mapę myśli, która zbierze ich odpowiedzi (przykładowy sposób podsumowania materiał dla nauczyciela nr 2). 1

MATERIAŁ DLA NAUCZYCIELA NR 1 Pamiętam początek wojny i bombardowania wcale się ich nie bałem. Dziadzio zabierał mnie do piwnicy, ale mówił, że to taka zabawa, i śmiał się, więc i ja się śmiałem. Gdy niedaleko spadała bomba i wszystko się trzęsło, a z sufitu piwnicy spadał kurz, Dziadzio mówił, że to olbrzymy grają w piłkę i że z nimi istne skaranie boskie. Naprawdę wierzyłem w te olbrzymy i byłem ich bardzo ciekaw. Żałowałem, że nie możemy wyjść popatrzeć, ale chowanie się w piwnicy też było ciekawe, więc nie narzekałem. Potem pojawili się niemieccy żołnierze i zaczęło przyjeżdżać coraz więcej ludzi, których wypędzali z miasteczek wokół Warszawy. Nawet się nie zorientowałem, kiedy i że w ogóle powstała Dzielnica i nas w niej zamknięto. Arka czasu, M. Szczygielski, Warszawa 2015, s. 26. MATERIAŁ DLA NAUCZYCIELA NR 2 POCZĄTEK WOJNY GETTO LOSY ŻYDÓW W CZASIE II WOJNY ŚWIA- TOWEJ OPASKI 2

MATERIAŁ DO ZAJĘĆ NR 1 KARTA PRACY Przeczytajcie fragment z książki Wszystkie moje mamy i obejrzyjcie zdjęcie. Odpowiedzcie na pytania: 1. Kto nosił opaskę, gdzie i dlaczego? 2. Jak były traktowane osoby noszące opaski? 3. Jakie emocje towarzyszyły bohaterowi, gdy dowidział się o nakazie noszenia opasek? Cała moja rodzina nosiła takie opaski z gwiazdą podjął opowieść Na początku nawet się cieszyłem, bo ta gwiazda mi się podobała, ale nie powiedziałem tego głośno. Pamiętajcie, wychodząc z domu, musicie je zawsze zakładać przestrzegała nas mama. Szybko przekonałem się, że tych opasek na rękawie nie nosi się dla ozdoby. Chodzi o to, żeby Niemcy na pierwszy rzut oka wiedzieli, kto spośród ludzi na ulicy jest Żydem wyjaśniła mi Chana Żyda mogą bez żadnego powodu uderzyć, przewrócić, a nawet zastrzelić. No to najlepiej nie nośmy tych gwiazd przestraszyłem się. Coś ty?! Oni ogłosili, że od razu zabiją każdego Żyda, który pokaże się w mieście bez opaski Chana wzruszyła bezradnie ramionami. Wszystkie moje mamy, R. Piątkowska, M. Szymanowicz, Łódź 2013, s.12. Źródło: Zbiory Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN 3

MATERIAŁ DO ZAJĘĆ NR 2 KARTA PRACY Przeczytajcie fragmenty z książki Arka czasu oraz Wyspa przy ulicy Ptasiej. Odpowiedzcie na pytania: 1. Czemu tworzono zamknięte dzielnice w mieście? 2. Jakie warunki panowały w zamkniętej dzielnicy, a jakie poza nią? Uzupełnijcie tabelę. Dzielnica zamknięta 1.... 2.... 3.... 4.... Świat poza murem 1.... 2.... 3.... 4.... 3.. Jakie uczucia i emocje towarzyszyły osobom znajdującym się w dzielnicy zamkniętej? Mam wrażenie, że mieszkam tu od zawsze. Że od zawsze jest Dzielnica, że od zawsze jest mało jedzenia i za dużo ludzi. Że od zawsze jest wojna i że trzeba ciągle pamiętać, żeby się bać nawet wtedy, gdy człowiek nie czuje strachu. Jestem tym niekiedy bardzo zmęczony. Myślę, że gdybym pamiętał rodziców, rzekę, las i tę naszą Saską Kępę, byłoby mi dużo łatwiej. Arka czasu, M. Szczygielski, Warszawa 2015, s. 26. Wyobraźcie sobie miasto, to, w którym mieszkacie, albo to, które znajduje się w waszym najbliższym sąsiedztwie. Wyobraźcie sobie, że wasze miasto zostało okupowane przez obce wojsko i że w dodatku od większości mieszkańców oddzielono pewną ich część, powiedzmy: tych wszystkich o czarnej czy żółtej skórze albo tych wszystkich o zielonych oczach. Wyobraźcie sobie także, że nie tylko oddzielono ich od reszty, ale uwięziono w jednej z dzielnic miasta, a wokół niej zbudowano wysoki mur. Ten mur naturalnie przecina wzdłuż lub w poprzek pewne ulice, a nawet dzieli poszczególne domy i ich podwórka na dwie części. W tej otoczonej murami dzielnicy wszystko pozostało tak jak przedtem: kina, szkoły, nocne lokale, szpitale i różne sklepy. Ale z powodu muru i kilku strzeżonych przejść, które można minąć jedynie ze specjalną przepustką, dostawy towarów prawie nie docierają do sklepów ( ). Komunikacja również nie działa. Zniknęły samochody i tramwaje, a ulice są pełne ryksz [rower z miejscem do przewożenia pasażerów]. Jeśli jesteś odważny albo znajdujesz się w rozpaczliwej sytuacji, możesz spróbować szmuglować [przemycać] żywność z innych części miasta do swojej otoczonej murami dzielnicy. Jak cię złapią to cię zastrzelą, nawet jeśli jesteś małym chłopcem lub małą dziewczynką. Z tego jasno wynika, że różnica pomiędzy bogatym a biednym nie polega jedynie na tym, jak się żyje, ubiera i jada. To jest sprawa życia i śmierci. Bogaci mają żywność, a biedni umierają z głodu, nikt nie jest w stanie im pomóc. 4 Wyspa przy ulicy Ptasiej, Uri Orvel, Poznań 2011, s. 4-5.

AUTORKA: MARIA PAWLAK ETAP EDUKACYJNY: KLASY 4-6 SZKOŁY PODSTAWOWEJ TYTUŁ: PAMIĘĆ I UPAMIĘTNIANIE CZAS TRWANIA: 45 MINUT CELE W JĘZYKU UCZENNICY / UCZNIA: 1. POZNASZ RÓŻNE SPOSOBY UPAMIĘTNIANIA WYDARZEŃ HISTORYCZ- NYCH I ICH BOHATERÓW. 2. BĘDZIESZ DOSKONALIĆ UMIEJĘTNOŚCI PRACY W GRUPIE. 3. POZNASZ MIEJSCA I OSOBY ZWIĄZANE Z POWSTANIEM W GETCIE WARSZAWSKICH. PRZEBIEG ĆWICZENIA I WSKAZÓWKI DLA NAUCZYCIELKI / NAUCZYCIELA: 1. Podziel uczniów i uczennice na grupy, rozdaj karty pracy (materiał do zajęć nr 1). Ćwiczenie możesz też wykonywać wspólnie z całą klasą możesz zebrać na tablicy odpowiedzi na pytania: co można upamiętnić i jak można to robić? 2. Podsumuj z klasą zadanie z karty pracy. Zbierz powtarzające się pomysły na tablicy. 3. Wyświetl w klasie zdjęcia przedstawiające różne rodzaje upamiętnień (materiał dla nauczyciela nr 1), nazwijcie je wspólnie: 1. Ceremonia / uroczystość, 2. Nazwa ulicy, 3. Mural, 4. Pomnik, 5. Film animowany. Zapytaj o to, czy którąś z przedstawionych form upamiętnień mogliby wykonać sami? Odnieś się do uzupełnianej przez grupy karty pracy; czy podane przez uczniów i uczennice przykłady upamiętnień są podobne do tych przedstawionych na zdjęciach? 4. Uczennice i uczniowie ponownie będą pracować w grupach. Ich zadaniem będzie stworzenie rzeźby, która będzie odzwierciedlać słowo pamięć (materiał do zajęć nr 2). 5. Grupy przedstawią efekty pracy. W pierwsze kolejności prezentują na forum rzeźby przedstawiające słowo pamięć. W następnej turze do statycznej rzeźby dodają dźwięk i ruch. W ostatniej turze każda grupa przedstawia tytuł powstałej instalacji. Podsumuj z uczniami zadanie. Zapytaj, czy było to łatwe zadanie? Czy można w ten sposób upamiętniać wydarzenia, osoby? Na zakończenie zapytaj, jak rozumieją różnicę pomiędzy słowami: pamięć i upamiętnienie. 6. Pokaż uczniom film: https://www.youtube.com/watch?v=ucmrt39crl4 Zapytaj, co widzieli na filmie? Jakie wydarzenie i w jaki sposób było upamiętniane? Wyjaśnij, że przedstawiona na filmie akcja Żonkile jest sposobem upamiętnienia rocznicy powstania w getcie warszawskim, które rozpoczęło się 19 kwietnia 1943 roku. Jednym z ocalałych z getta był Marek Edelman, ostatni przywódca powstania. 19 kwietnia, w rocznice powstania, składał pod Pomnikiem Bohaterów Getta na Muranowie bukiet żółtych kwiatów. Muzeum POLIN kontynuuje tę tradycję, rozdając tysiące papierowych żonkili na ulicach Warszawy. 7. Na zakończenie rozdaj każdemu szablon żonkila do zrobienia. Każdy samodzielnie będzie mógł złożyć papierowy kwiat i przypiąć do ubrania na znak pamięci. 5

MATERIAŁ DLA NAUCZYCIELA NR 1 1 2 3 4 5 6

MATERIAŁ DO ZAJĘĆ NR 1 KARTA PRACY Zastanówcie się, co to znaczy upamiętniać i jak można to robić. Skojarzenia lub przykłady wpiszcie w odpowiednie pola tabeli:. PAMIĘTNIAĆ CO? JAK? MATERIAŁ DO ZAJĘĆ NR 2 POLECENIE DLA GRUPY W powstałych grupach będziecie mieli za zadanie za pomocą ciał rąk, nóg, głów stworzyć rzeźbę, która waszym zdaniem odzwierciedla słowo pamięć. Na zaprojektowanie rzeźby macie 5 minut. Po pokazaniu rzeźby na forum, w następnej kolejności musicie dodać do niej ruch i głos. Na zakończenie podajcie nazwę powstałej instalacji. 7

AUTORKI: KATARZYNA KULIŃSKA, JOANNA OLENDER ETAP EDUKACYJNY: KLASY 4-6 SZKOŁY PODSTAWOWEJ TYTUŁ: URATOWANIE HANY CZAS TRWANIA: 20 MINUT CELE W JĘZYKU UCZENNICY / UCZNIA: 1. POZNASZ HISTORIĘ HANY GOFRIT. 2. WZMOCNISZ SWOJE UMIEJĘTNOŚCI ZWIĄZANE Z ROZUMIENIEM TEKSTU. 8 PRZEBIEG ĆWICZENIA I WSKAZÓWKI DLA NAUCZYCIELKI / NAUCZYCIELA: Ćwiczenie jest oparte na fragmentach historii Hany Gofrit spisanych przez Nami Morgensztern i wydanych pod tytułem Chciałam wzlecieć jak motyl. Cała książka, wraz ze wskazówkami dydaktycznymi dla nauczycieli do pracy nad pełną historią Hany Gofrit, jest dostępna na stronie Yad Vashem. 1. Zapytaj uczniów i uczennice, jakie mają skojarzenia ze słowem ukrywać się. Zapisz je na tablicy. 2. Wprowadź uczniów i uczennice w historię Hany Gofrit (materiał dla nauczyciela nr 1). 3. Rozdaj uczniom i uczennicom fragmenty 24, 25 i 28 z książki Chciałam wzlecieć jak motyl (materiał do zajęć nr 1). Przeczytaj je na głos, a następnie omów z uczniami. Zapytaj: a) Czemu Hana ukrywała się w domu państwa Skowronek? // Wyjaśnij, że Żydzi w czasie II wojny światowej mieli nakaz przebywania w gettach. Dlatego też Hana i jej mama przez dwa lata nie mogły wychodzić z kryjówki bały się, że ktoś może je rozpoznać i wydać. Było to zagrożenie zarówno dla Hany, jak i rodziny Skowronków. Za ukrywanie Żydów w okupowanej Polsce groziła kara śmierci. b) Jak wyglądało codzienne życie Hany? c) Jak wyglądało codzienne życie państwa Skowronek? 4. Podsumuj ćwiczenie powróć do wypisanych na początku lekcji skojarzeń. Zapytaj uczennice i uczniów, czy ich skojarzenia oddają zapisane w tekście emocje Hany? 5. Rozdaj uczniom i uczennicom fragmenty 26 i 27 z książki Chciałam wzlecieć jak motyl (materiał do zajęć nr 2). Przeczytaj je na głos, a następnie omów z uczniami. Zapytaj: a) Czym było getto? b) Co wydarzyło się w getcie? c) Dlaczego pani Skowronek pochwaliła Żydów? 6. Zapytaj uczniów i uczennice, czy znają jakieś inne powstania z czasów II wojny światowej. Zwróć uwagę, że w Warszawie miały miejsca dwa powstania: pierwsze powstanie w getcie warszawskim w 1943 r. oraz drugie powstanie warszawskie w 1944 r. Możesz powiedzieć uczniom o bojowcach i bojowniczkach z getta, którzy w 1944 roku walczyli też w Powstaniu Warszawskim (m.in. Marek Edelman, Cywia Lubetkin, Symcha Ratajzer). 7. Podsumuj lekcję, opowiedz, jak skończyła się historia Hany: zarówno ona, jak i jej mama przeżyły wojnę. Później wyjechały do Izraela. Hana została pielęgniarką. Państwo Skowronkowie otrzymali tytuł Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata.

MATERIAŁ DLA NAUCZYCIELA NR 1 Hana była córką Herszela i Zisl Herszkowiczów. Pochodzili z miasteczka Biała Rawska, w którym przed wojną żyło obok siebie wiele rodzin żydowskich i polskich. Gdy Hana miała 4 lata, wybuchła wojna. Hana nie rozumiała, co się dookoła niej dzieło, dlaczego Żydzi musieli zamieszkać w getcie i nosić oznaczenia na ubraniach, ani dlaczego z początkiem roku szkolnego nie mogła z innymi dziećmi pójść do szkoły. Mama Hany była krawcową. Podczas okupacji szyła ubrania dla Polaków i Niemców, dlatego nie musiała przeprowadzać się do getta. Dzięki jej zajęciu sytuacja rodziny była względnie dobra stać ich było na jedzenie dla siebie i na pomaganie innym Żydom. Większość Żydów z Białej Rawskiej została wywieziona z getta przez Niemców i zginęła. Hanie i jej rodzicom udało się uciec i znaleźć schronienie w niedalekim gospodarstwie. Przez jakiś czas ukrywali się w chlewie, a gospodarze przynosili im jedzenie. Niestety, z obawy przed wykryciem przez Niemców rodzina Hany musiała się rozdzielić i szukać innego schronienia. Tata Hany zdecydował ukryć się w lesie, gdzie chciał dołączyć do partyzantów. Hana wraz z mamą otrzymały dokumenty polskie dowody osobiste dzięki którym mogły pojechać do Warszawy, do rodziny państwa Skowronków, którzy zgodzili się im pomóc. 9

MATERIAŁ DO ZAJĘĆ NR 1 Fragmenty 24,25 i 28 z książki Chciałam wzlecieć jak motyl opracowanej przez Nami Morgensztern i wydanej przez Yad Vashem. 24. Dotarłam z mamą do Warszawy. Nikt nie rozpoznał, że jesteśmy Żydówkami. Udałyśmy się do dom unumer 64 na ulicy Żelaznej. Tam na szóstym piętrze mieszkała rodzina Skowronek. Pani Skowronek była siostrą pani Moszałkowej, naszej sąsiadki w miasteczku. Rodzina Skowronek wyraziła zgodę abyśmy z nią zamieszkali. Mieszkaliśmy z tatą Skowronek, który był elektrykiem, mamą Skowronek, która sprzedawała mydło na targu oraz z dziewczynkami Hanką i Basią, które chodziły do szkoły. Dwa lata mieszkaliśmy z nimi. Przez dwa lata ze strachu nie wychodziłyśmy z domu. Dwa lata nie zbliżałyśmy się do okna. Zawsze chodziłam na czworaka pod nim. Przez dwa lata Hanka i Basia nie przyprowadzały koleżanek do domu. Nie wolno było nikomu opowiedzieć, że byłyśmy w mieszkaniu. To był życiowej wagi sekret. Mama była odpowiedzialna za porządek w domu. Kotowała też mydło, które pani Skowronek sprzedawała na targu. Szyła i cerowała ubrania domowników. Wieczorem pomagała dziewczynkom w odrabianiu lekcji. Umiałam odpowiedzieć na ich szkolne zadania, ale powstrzymywałam się, żeby nic nie powiedzieć i nie przeszkadzać oraz nie zdenerwować. Rano, gdy domownicy wychodzili czułam się jak królowa. Podlewałam kwiatki, które dostałam od pani Skowronek. Czytałam książki dziewczynek, chodziłam na czworaka pod oknem, wsłuchiwałam się w odgłosy dzieci bawiących się na podwórzu. Rozmawiałam z mamą. Szeptem. Żeby nikt nie usłyszał. 25. Siedziałam przy drzwiach i wsłuchiwałam się w odgłosy ludzi wchodzących i schodzących po schodach. Rozpoznawałam wszystkie kroki domowników. Wiedziałam, kiedy przychodzą i czekałam na szczęk klamki, to był znak by otworzyć drzwi. Nikt z domowników nie dzwonił i nie pukał. Gdy zdarzało się, że ktoś zapukał lub zadzwonił, czułam, że się nie sprawdziłam, ponieważ nie usłyszałam nadchodzących kroków. Wiec czekałam w napięciu aż kroki się oddalą. 28. Gdy ukrywałyśmy się w mieszkaniu rodziny Skowronek, nie wolno było nikomu się dowiedzieć, że tam mieszkamy. Dlatego też, gdy przychodzili goście, ja i mama musiałyśmy się ukrywać w szafie ubraniowej. Pewnego razu przyszedł gość bez uprzedzenia i nie zdążyłyśmy schować się do szafy. Wskoczyłyśmy do pudła na węgiel. Pani Skowronek podczas całej wizyty siedziała na tym pudle, aż gość sobie poszedł. Czasami godzinami musiałyśmy przesiedzieć w szafie, w bezruchu i bez dźwięku. W szafie wyobrażałam sobie, że jestem małym krasnoludkiem w lesie, ubrana w niebieskie ubranka i czerwona czapeczkę z pomponem. Wyobrażałam sobie, że przechadzam się wśród kwiatków, pije rosę i rozpoznaję każdy kwiatek po jego zapachu. 10

MATERIAŁ DO ZAJĘĆ NR 2 Fragmenty 26 i 27 z książki Chciałam wzlecieć jak motyl opracowanej przez Nami Morgensztern i wydanej przez Yad Vashem. 26. Mieszkanie państwa Skowronek było bardzo blisko getta warszawskiego. Niemcy rozkazali wszystkim Żydom z miasta zamieszkać w getcie. To było ogromne getto. Pani Skowronek powiedziała, że dotarło na targ kilku Żydów z getta i opowiedzieli o zatłoczeniu, głodzie i chorobach. Powiedzieli także, że z getta Żydzi są wywożeni pociągami. Pani Skowronek powiedziała, że ludzie mówią, że coś się szykuje w getcie... Pewnej nocy, gdy już wszyscy spali, usłyszeliśmy odgłosy wybuchów ze strony getta, a niebo stało się czerwone. Nie wytrzymałam, podkradłam się do okna. Koło okna spotkałam mamę. Nic nie mówiłyśmy, tylko płakałyśmy. Wiedziałyśmy, że pozostali w getcie Żydzi ostatkiem sił walczą z żołnierzami niemieckimi i że garstka Żydów z karabinami ma naprzeciw sobie żołnierzy niemieckich z karabinami maszynowymi i czołgami. Żydzi nie mieli szans. Pewnej nocy był alarm. Niemcy bombardowali getto. Wszyscy mieszkańcy domu zeszli do schronu. Ja z mama zostałyśmy w mieszkaniu. Mama położyła się na mnie i kazała mi nie patrzeć. Ale podglądałam. Przez okno dojrzałam spadająca bombę i byłam w szoku. 27. Bomba nie była okrągła, tak jak sobie wyobrażałam. Miała kształt butelki. Tak leżałyśmy, aż zakończyło się bombardowanie. Po kilku dniach pani Skowronek powiedziała, że w getcie nie pozostał ani jeden Żyd i że całe getto zostało spalone. Pochwaliła Żydów i powiedziała, że ludzie na targu mówią, że Żydzi zdobyli się na to na co Polacy się nie zdobyli na bunt. 11