Struktura rodziny a inicjacja tytoniowa i regularne palenie tytoniu przez młodzież w Polsce

PRACE ORYGINALNE Anna KOWALEWSKA 1 Joanna MAZUR 2 Struktura rodziny a inicjacja tytoniowa i regularne palenie tytoniu przez młodzież w Polsce Family structure of smoking onset and regular smoking among adolescents in Poland 1 Zakład Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Seksuologii Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego Kierownik: Prof. dr hab. Zbigniew Izdebski 2 Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Zakład Zdrowia Dzieci i Młodzieży Kierownik: Prof. dr hab. med. Anna Oblacińska Dodatkowe słowa kluczowe: struktura rodziny inicjacja nikotynowa regularne palenie nastolatki Additional key words: family structure smoking onset regular smoking adolescents Opracowanie sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/09/B/ HS6/03438 Adres do korespondencji: Dr hab. Anna Kowalewska Wydział Pedagogiczny Uniwersytet Warszawski ul. Mokotowska 16/20, 00-561 Warszawa Tel./fax (22) 622 86 41 E-mail: a.kowalewska@uw.edu.pl Celem pracy było przedstawienie częstości regularnego palenia tytoniu i wieku inicjacji nikotynowej przez młodzież szkolną oraz tendencji zmian w tym zakresie w latach 2010-2014; zidentyfikowanie wybranych czynników rodzinnych wykazujących związek z wczesną inicjacją tytoniową i regularnym paleniem tytoniu. Badania wykonano w 2013/2014 r., w ramach międzynarodowych badań nad zachowaniami młodzieży szkolnej (HBSC- Health Behaviour in School-aged Children: A WHO collaborative crossnational study ) w reprezentatywnej ogólnopolskiej próbie 4545 uczniów (2263 chłopców i 2282 dziewcząt), w średnim wieku 11,6; 13,6; 15,6 lat. W badaniach zastosowano standardowy, międzynarodowy kwestionariusz HBSC. Stwierdzono, że odsetek młodzieży podejmującej pierwsze próby palenia i palącej regularnie wzrasta z wiekiem. W porównaniu z badaniami w 2009/2014, nie stwierdzono istotnych zmian w częstości inicjacji nikotynowej i regularnego palenia przez młodzież. Ważnym predyktorem wczesnej inicjacji nikotynowej była płeć męska, funkcjonowanie w rodzinie niepełnej lub zrekonstruowanej oraz mieszkanie na wsi. W przypadku regularnego palenia czynnikami ryzyka był starszy wiek (13,15 lat) i wychowanie przez samotnego rodzica lub w rodzinie zrekonstruowanej. W działaniach profilaktycznych należy w większym stopniu uwzględnić rolę rodziny w zapobieganiu palenia tytoniu przez dzieci i młodzież, oraz zapewnić wsparcie rodzicom samotnie wychowującym dzieci. Wstęp Na mocy licznych porozumień krajowych i międzynarodowych, w Polsce wysiłkiem instytucji rządowych oraz organizacji pozarządowych, podejmowanych jest wiele działań, których celem jest zmniejszenie zdrowotnych i społecznych następstw wynikających z palenia tytoniu [1,2]. Ze względu na to, że rozpoczęcie palenia tytoniu w okresie dzieciństwa i dorastania bardzo często prowadzi do rozwoju uzależnienia od nikotyny, wiele programów uwzględniających problematykę antynikotynową The aim of the research was to present the prevalence of the regular tobacco smoking, the age of Polish adolescents smoking onset, as well as the trends in these behaviours in 2010-2014, and to identify the family factors related to early tobacco initiation, and regular smoking. The study was conducted in 2013/2014 as a part of the HBSC - Health Behaviour in School-aged Children: A WHO collaborative cross-national study, in a representative sample of Polish students (n=4545; 2263 boys, and 2282 girls), in three age groups, in mean age 11.6; 13.6; 15.6. The international, standard HBSC questionnaire was used. Results showed that prevalence of adolescents smoking onset, as well as regular smoking increased with age. There was no statistically significant difference comparing to HBSC study conducted in 2009/10. The important predictors of early tobacco initiation were: the male gender, living in broken or reconstructed family, and living in the rural area. Considering regular smoking, the most important risk factors were: older age (13,15 y. o.) and living with single parent or in reconstructed family. In planning the prevention strategies there is a need to take into account the family role in children and adolescents smoking prevention, as well as how to support single parents. skierowanych jest do uczniów [3]. Zgodnie ze społeczno-ekonomicznym modelem zdrowia, zwanym Mandalą zdrowia w analizowaniu zachowań zdrowotnych człowieka nie można ograniczyć się tylko do jednostki, gdyż jej zachowania wynikają z interakcji pomiędzy nią a otoczeniem [4]. Szczególna rola w kształtowaniu prozdrowotnego stylu życia przypada rodzinie, która jest najważniejszą grupą socjalizującą jednostkę, mającą istotny wpływ na jej system wartości, postawy, zachowania zdrowotne w tym również dotyczące palenia tytoniu 526 A. Kowalewska i J. Mazur

[5]. Pełni ona również ważne funkcje biologiczno-opiekuńcze, kulturalno-towarzyskie, czy ekonomiczne. Na realizację tych funkcji istotny wpływ ma struktura rodziny, w niniejszej pracy rozpatrywana ze względu na obecność obojga biologicznych rodziców. W modelu Mandali wyróżniono różne grupy czynników, które mają wpływ na zdrowie, w tym podejmowane zachowania jednostki i rodziny. Uwzględniono w nim tzw. społeczną dystrybucję zdrowia, czyli nierówny dostęp do zdrowia czy przestrzegania zasad zdrowego stylu życia, z uwzględnieniem takich czynników jak: płeć, miejsce zamieszkania, status społeczno-ekonomiczny. Z tego powodu ważne jest rozpatrywanie zachowań antyzdrowotnych, w tym palenia tytoniu w kontekście tych czynników. W celu oceny skuteczności podejmowanych działań z zakresu przeciwdziałania paleniu tytoniu przez dzieci i młodzież i ograniczenia jego następstw, istotne jest stałe monitorowanie częstości palenia w różnych populacjach [6]. Konieczne jest również aktualizowanie wiedzy na temat czynników warunkujących inicjację nikotynową i palenie regularne. Wpływ poszczególnych czynników nie musi być stabilny, może zmieniać się w czasie pod wpływem ogólnych zmian systemowych. W Polsce tematyka palenia tytoniu przez młodzież uwzględniona jest m.in. w cyklicznie prowadzonych międzynarodowych badaniach nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży HBSC. W roku szkolnym 2013/2014 Polska uczestniczyła w tych badaniach po raz siódmy [7]. Palenie tytoniu od początku było przedmiotem zainteresowań sieci badawczej HBSC, a idea prowadzenia tych badań międzynarodowych zrodziła się właśnie z myślą o tym temacie. Powstało wiele prac poświęconych tematyce palenia tytoniu w których wykorzystano dane z kolejnych rund badań HBSC [8,9]. Niniejsza praca, będąca kolejną z tej serii, powstała jako rozwinięcie analiz zamieszczonych we wcześniejszym raporcie [7]. Celem jej była: - ocena wieku inicjacji tytoniowej oraz aktualnej częstości palenia tytoniu przez młodzież szkolną; - przedstawienie tendencji zmian w tym zakresie w latach 2010-2014; - zidentyfikowanie głównych uwarunkowań rodzinnych wczesnej inicjacji tytoniowej i regularnego palenia. Materiał i metodyka Dane dotyczą 4545 uczniów (2263 chłopców i 2282 dziewcząt) ankietowanych w Polsce w roku szkolnym 2013/14 w ramach kolejnej rundy międzynarodowych badań nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej HBSC (Health Behaviour in School-aged Children: A WHO collaborative cross-national study). W badaniu uczestniczyło 198 szkół wylosowanych ze wszystkich 16 województw, a jednostką losowania była klasa szkolna. Anonimowe badania ankietowe przeprowadzono przy pomocy przeszkolonych ankieterów, bądź pedagogów szkolnych, którzy uzyskali pisemną instrukcję. Procedura prowadzenia badań HBSC opisana jest w międzynarodowym protokole, którego skrócona wersja jest obecnie ogólnie dostępna na stronie internetowej projektu: www.hbsc.org. W Polsce, przystępując do badań terenowych, uzyskano zgodę dyrektorów wylosowanych szkół oraz zawiadomiono o ankietyzacji wojewódzkie kuratoria oświaty. Kwestionariusz ankiety oraz schemat organizacji badań i procedura uzyskiwania zgody rodziców uzyskały akceptację Komisji Bioetycznej działającej przy Instytucie Matki i Dziecka. Uczniowie mieli prawo odmówić uczestniczenia w badaniu lub nie odpowiadać na pytania, które wydawały się im zbyt drażliwe. W stosunku do zaproszonych do badania, wskaźnik realizacji próby wysłanej do międzynarodowego banku danych oszacowano na 86,1% uczniów i 95,3% szkół. W badaniach zastosowano standardowy, międzynarodowy anonimowy kwestionariusz HBSC. W niniejszej pracy wykorzystano pytania, na podstawie których zdefiniowano wskaźniki pochodne. Jako zmienne objaśniane przyjęto: - Inicjację tytoniową - podano odsetki młodzieży, która paliła tytoń co najmniej jeden raz w życiu. Analizowano również odpowiedzi na pytanie na temat wieku inicjacji nikotynowej u 15-latków, zadawane w ramach badań HBSC od lat 2001/02. Zgodnie z przyjętymi przez międzynarodowy zespół założeniami, jako kryterium wczesnej inicjacji przyjęto wiek 13 lat lub wcześniej [10]. - Regularne palenie - w międzynarodowym kwestionariuszu HBSC, podstawowe pytanie dotyczące obecnej częstości palenia tytoniu zamieszczane jest w niezmienionej postaci, jako obowiązkowe od pierwszych badań z lat 80-tych. Brzmi ono: Jak często obecnie palisz tytoń?, z kategoriami odpowiedzi: codziennie; co najmniej 1 raz w tygodniu, ale nie codziennie; rzadziej niż 1 raz w tygodniu; nie palę wcale. W pracy tej zdefiniowano wskaźnik negatywny odsetek młodzieży palącej tytoń w każdym tygodniu lub codziennie, określany dalej, jako regularne palenie. W przypadku dzieci i młodzieży wypalanie nawet jednego papierosa tygodniowo zwiększa ryzyko uzależnienia i niesie za sobą inne zagrożenia dla zdrowia [11]. Uzasadnione jest więc odejście od wskaźnika codziennego palenia, który lepiej się sprawdza w przypadku analiz zachowań osób dorosłych, palących tytoń znacznie częściej niż młodzież. Jako zmienne objaśniające przyjęto płeć, wiek młodzież w wieku 11,13,15 lat oraz: - miejsce zamieszkania - zamieszkania analizowano w trzech kategoriach wielkości Tabela I Zmiany wieku inicjacji tytoniowej młodzieży 15-letniej w latach 2010-2014. Trends of smoking onset among 15 year adolescents in 2010-2014. Inicjacja tytoniowa miejscowości; duże miasta (powyżej 100 tysięcy mieszkańców), małe miasta i wieś. W grupach tych było odpowiednio 32,4%; 35,4% oraz 32,2% ankietowanych, co w porównaniu z danymi GUS świadczy o nadreprezentacji mieszkańców miast. - strukturę rodziny - wykorzystano odpowiedzi na pytanie, dotyczące domu, w którym ankietowany nastolatek mieszka na stałe lub przebywa większość czasu. Młodzież zakreślała osoby, z którymi tam mieszka, w tym: ojca, matkę, macochę (partnerkę taty), ojczyma (partnera mamy). Wyróżniono młodzież mieszkającą z obojgiem biologicznych rodziców, rodziny zrekonstruowane oraz mieszkanie z samotnym rodzicem (odpowiednio: 79,2%; 6,3% oraz 14,4% ankietowanych). - status społeczno-ekonomiczny rodziny - zamożność rodziny mierzono skalą jej zasobów materialnych rodziny FAS (Family Affluence Scale). Obecnie wersja tej skali zbudowana jest z sześciu pytań, dotyczących: posiadania własnego pokoju przez ucznia, liczby samochodów w rodzinie, liczby komputerów w rodzinie, wyjazdów z rodziną na wakacje lub ferie zagranicę oraz liczby łazienek w domu i wyposażenia w zmywarkę do naczyń [12]. Zmodyfikowana skala FAS przyjmuje zakres 0-13 punktów. Według rekomendacji międzynarodowych, rodziny dzieli się na: biedne (0-6 punktów); przeciętne (7-9) i zamożne (10-13 punktów). Ze względu na, stwierdzony w Polsce, duży odsetek rodzin z wynikiem FAS<7 punktów, zdecydowano się wyróżnić w pierwszej grupie rodziny biedne (0-4 punkty) i raczej biedne (5-6 punktów), określane dalej jako poniżej przeciętnej zamożności. Ogółem, w czterech kategoriach według rosnącego poziomu zamożności znalazło się odpowiednio 17,5%; 28,6%; 38,1% oraz 15,8% ankietowanych. Klasyfikując rodziny do czterech grup, zredukowano odsetek braków danych do 2,8%. W przypadku braku danych odnośnie 1 do 3 składowych FAS, podstawiano wartość średnią obliczoną dla osób, które miały identyczną kombinację wartości w pozostałych pytaniach. Wyniki Inicjacja tytoniowa W badanej grupie uczniów w wieku 11-15 lat, prawie co czwarty (26,4%) przeszedł już inicjację tytoniową, to znaczy przyznał się, że palił papierosy co najmniej w 1 dniu w życiu. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic zależnych od płci (p=0,588). Odsetek młodzieży mającej za sobą pierwsze próby palenia tytoniu wzrastał wraz z wiekiem i wynosił: 8,1% u 11-latków, 23,9% Ogółem Chłopcy Dziewczęta 2010 2014 2010 2014 2010 2014 wcale nie palili 49,7 52,4 49,1 53,6 50,3 51,5 w wieku 13 lat lub mniej 24,8 24,0 30,0 26,5 20,0 22,0 w wieku powyżej13 lat 25,5 23,5 20,9 19,9 29,7 26,5 P 0,321 0,244 0,346 Przegląd Lekarski 2015 / 72 / 10 527

u 13-latków i 47,6% u 15-latków. Oznacza to, że prawie co druga badana osoba w wieku 15 lat podała, że wypaliła już pierwszego papierosa (Tab. I). W grupie młodzieży 15 letniej odsetki młodzieży, która miała za sobą wczesną i późną inicjację tytoniową były zbliżone. Uwzględniając w analizach płeć badanych osób wykazano, że u chłopców częściej miała miejsce wczesna inicjacja tytoniowa, podczas gdy u dziewcząt późniejsza (po 13 roku życia). Porównując z wynikami badań HBSC w 2010 r., nie stwierdzono istotnych statystycznych różnic w zakresie częstości i wieku inicjacji nikotynowej. Regularne palenie Badania przeprowadzone w roku szkolnym 2013/2014 wykazały, że 12,3 % młodzieży 11-15-letniej pali tytoń z różną częstością, w tym około 8,1% regularnie w każdym tygodniu. Odsetek młodzieży palącej tytoń regularnie rośnie wraz z wiekiem i wynosi obecnie w kolejnych grupach wieku odpowiednio 2,0%, 7,3% i 15,1%. W porównaniu z wynikami uzyskanymi w poprzedniej rundzie badań w 2010 roku, nie zanotowano znaczących zmian ogólnego wskaźnika regularnego palenia (p=0,442). U chłopców stwierdzono minimalny spadek częstości regularnego palenia tytoniu o 0,4% (p=0,646), podczas gdy u dziewcząt był to wzrost o 1,5% co przy tej liczebności próby stanowi wyniki na granicy istotności statystycznej (p=0,061). Nie stwierdzono też zmian istotnych statystycznie w poszczególnych grupach wieku (Ryc. 1). Struktura rodziny wśród determinantów inicjacji tytoniowej i regularnego palenie Analiza wybranych uwarunkowań inicjacji tytoniowej poniżej 13 roku życia i Tabela II Wybrane rodzinne uwarunkowania inicjacji nikotynowej i regularnego palenia przez młodzież szkolną. Selected family determinants of smoking onset, and regular smoking among adolescents. Palenie tytoniu w każdym tygodniu Inicjacja poniżej Ogółem 11 lat 13 lat 15 lat 13 roku życia* Ogółem 8,0 2,0 7,3 15,1 50,5 Struktura rodziny rodzice biologiczni 6,3 1,8 5,9 11,6 46,4 rodzina zrekonstruowana 13,5 4,9 11,8 21,1 52,9 samotny rodzic 13,6 1,6 11,1 26,5 67,3 P 0,000 0,138 0,005 0,000 0,001 Zamożność rodziny rodzina biedna (0-4) 9,2 1,3 7,4 18 56,8 poniżej przeciętnej (5-6) 8,3 2,5 7,4 15,3 49,2 przeciętna (7-9) 7,7 1,6 7,9 13,8 49,6 rodzina zamożna (10-13) 6,9 2,8 6,0 13,2 43,6 P 0,376 0,505 0,828 0,396 0,271 Miejsce zamieszkania duże miasto 9,0 1,9 7,8 15,2 46,4 małe miasto 7,7 2,0 6,4 17,8 50,7 *dotyczy tylko 15-latków Wieś 7,4 2,0 7,5 12,3 55,1 P 0,230 0,991 0,671 0,620 0,188 regularnego palenia tytoniu z uwzględnieniem struktury i zamożności rodziny oraz miejsca zamieszkania badanych została przedstawiona w tabeli II. Stwierdzono, że młodzież, która żyje z obojgiem biologicznych rodziców pali regularnie tytoń dwukrotnie rzadziej niż rówieśnicy z rodzin niepełnych i zrekonstruowanych. Regularne palenie tytoniu przez młodzież nie wykazuje związku z zamożnością rodziny, mierzoną skalą FAS. Co prawda uzyskano wynik na granicy istotności statystycznej dla mieszkańców rejonów wiejskich (p=0,055). W czterech grupach, wraz z podwyższaniem się poziomu zamożności rodziny, odsetek młodzieży wiejskiej regularnie palącej tytoń zmniejszał się, wynosząc odpowiednio: 10,0%; 6,0%; 8,5% oraz 4,0%, co wskazuje na dużą różnicę między skrajnymi grupami społecznymi. Z kolei w dużych miastach, różnica między skrajnymi grupami jest mniejsza, ale odpowiednie odsetki liniowo się zmniejszają (Ryc. 2). Wyizolowany wpływ miejsca zamieszkania na regularne palenie tytoniu przez młodzież okazał się nieistotny w całej badanej grupie, natomiast ujawnił się po uwzględnieniu płci. U chłopców największe wskaźniki regularnego palenia zanotowano w grupie mieszkańców wsi (9,8%), zaś wobec 7,9% w dużym mieście oraz 6,2% małym mieście. Dla porównania, u dziewcząt wieś stanowiła czynnik chroniący (5,1% palących regularnie), podczas gdy miasto czynnik ryzyka (duże miasto 10,2%, małe miasto 9,3%). Po stratyfikacji na miejsce zamieszkania pojawiają się istotne różnice między płciami w małych miastach na niekorzyść dziewcząt, na wsi na niekorzyść chłopców. Spośród analizowanych czynników tylko struktura rodziny wykazała związek z wiekiem inicjacji tytoniowej, podawanym przez 15-latków. W grupie tych, którzy zapalili już pierwszego papierosa, inicjacja tytoniowa poniżej 13 roku życia występowała częściej wśród mieszkających tylko z jednym z rodziców (67,3%), niż wśród rówieśników mieszkających w rodzinach zrekonstruowanych (52,9%) lub z obojgiem rodziców (46,4%). Różnice te były istotne statystycznie. Wpływ zamożności rodziny oraz miejsce zamieszkania na wczesną inicjację okazał się nieistotny w badanej grupie 15-latków. Wyniki analizy wieloczynnikowej przed- Rycina 1 Zmiany częstości palenia tytoniu przez młodzież w latach 2010-2014. Trends in prevalence of smoking among adolescents in 2010-2014. Rycina 2 Regularne palenie tytoniu przez młodzież w zależności od miejsca zamieszkania i zamożność rodziny. Adolescents regular smoking in relation to family affluence and domicile. 528 A. Kowalewska i J. Mazur

stawiono w tabeli III, prezentując model dla regularnego palenia oraz dla wczesnej inicjacji (tylko 15-latki). Spośród pięciu potencjalnych czynników ryzyka - płeć, struktura rodziny i miejsce zamieszkania były niezależnymi predyktorami wczesnej inicjacji tytoniowej. Odsetek młodzieży, która zaczęła wcześniej palić tytoń jest najmniejszy w rodzinach pełnych z rodzicami biologicznymi i największy w przypadku wychowywania przez samotnego rodzica. Ryzyko zapalenia tytoniu w wieku 13 lat lub mniej jest większe wśród chłopców oraz mieszkańców wsi. Czynnikami ryzyka regularnego palenia okazał się tylko wiek i struktura rodziny. Ryzyko palenia tytoniu było większe wśród młodzieży 15-letniej i mieszkającej z jednym z rodziców niż wśród 11-latków i żyjących z obojgiem rodziców biologicznych. Miejsce zamieszkania nie zakwalifikowało się do końcowego modelu. Omówienie Przedmiotem analiz są dane uzyskane od reprezentatywnej próby 4545 polskich nastolatków. Z przedstawionych analiz wynika, że co czwarty ankietowany podjął próbę palenia tytoniu, a co dwunasty pali tytoń regularnie. Odsetek młodzieży mającej za sobą inicjację nikotynową i palącej codziennie lub co najmniej raz w tygodniu wzrasta z wiekiem. W związku z tym niezwykle istotne wydają się działania, które będą sprzyjały, jeśli nie całkowitej abstynencji nikotynowej, to przynajmniej opóźnianiu wieku inicjacji, jak i regularnemu palenia tytoniu. W porównaniu z badaniami HBSC sprzed 4 lat, nie stwierdzono istotnych zmian w częstości inicjacji nikotynowej jak i regularnego palenia tytoniu. Obserwowany niewielki spadek częstości regularnego palenia tytoniu w grupie chłopców oraz wzrost wartości analizowanych wskaźników u dziewcząt potwierdza dalsze zmniejszanie się różnic zależnych od płci. Zjawisko to opisywane we wcześniejszych pracach własnych, jak i innych autorów, dotyczyło nie tylko palenia tytoniu ale i innych zachowań ryzykownych, jak np. picia alkoholu, inicjacji seksualnej [13,14]. Płeć męska pozostała jeszcze w naszych badaniach istotnym predyktorem wczesnej inicjacji tytoniowej. Miejsce zamieszkania, uwzględnione w analizach uwarunkowań regularnego palenia okazało się być czynnikiem nieistotnym statystycznie. Jest to jednak ważny czynnik modyfikujący inne analizowane zależności. O ile w całej badanej grupie wskaźniki regularnego palenia były identyczne u chłopców i dziewcząt, o tyle po uwzględnieniu wielkości miejscowości, pojawiły się różnice. W dużych miastach zarysowała się tendencja do wyższych wskaźników u dziewcząt, podczas gdy w małych miastach zanotowano istotne różnice na niekorzyść dziewcząt, a na wsiach na niekorzyść chłopców. W podobny sposób miejsce zamieszkania modyfikowało zależność między regularnym paleniem tytoniu a zamożnością rodziny. Z analizy wieloczynnikowej przeprowadzonej z wykorzystaniem modelu regresji logistycznej wynika, że mieszkanie na wsi stanowiło czynnik ryzyka wczesnej inicjacji nikotynowej. Tabela III Wielowymiarowe modele regresji logistycznej dla wczesnej inicjacji nikotynowej i regularnego palenia tytoniu przez młodzież szkolną. Multivariate logistic regression models for early smoking onset and adolescent regular smoking. Zmienna objaśniająca Grupa wieku 11 lat (ref.) 1,00 Zmienna zależna: palenie regularne Status społeczno-ekonomiczny rodziny okazał się nieistotnym czynnikiem, zarówno w modelu wczesnej inicjacji, jak i regularnego palenia. W analizach opartych na wynikach wcześniejszych rund badań HBSC, czynnik ten był istotnym predyktorem codziennego palenia tytoniu [15]. Wskazuje to na brak stabilności analizowanych związków i wpływ definicji zmienne zależnej. W świetle wyników najnowszych badań HBSC, istotny wpływ zamożności rodziny na częstość regularnego palenia tytoniu przez młodzież utrzymuje się na wsi. Ważnym predyktorem zarówno wczesnej inicjacji tytoniowej jak i regularnego palenia tytoniu była struktura rodziny. Młodzież wychowująca się z ojcem i matką paliła tytoń rzadziej niż rówieśnicy z rodzin niepełnych i zrekonstruowanych. Podobne wyniki uzyskali inni autorzy, którzy uwzględniali strukturę rodziny w analizowaniu czynników warunkujących palenie tytoniu oraz podejmowanie innych zachowań ryzykownych przez młodzież [16,17]. Wydaje się, że występowanie tej zależności w pewnym stopniu przypisać można osłabionemu systemowi kontroli w rodzinach niepełnych i zrekonstruowanych, ponadto w tych ostatnich występować może niespójny system wartości i obowiązujących norm wobec zdrowia i zachowań antyzdrowotnych w tym palenia tytoniu. Do okresu transformacji ustrojowej rodzina często traktowana była w badaniach jako zmienna zależna, problemy jej rozpatrywano z Zmienna zależna: wczesna inicjacja tytoniowa p OR CI(OR) p OR CI(OR) 13 lat 0,000 3,81 2,48-5,85 15 lat 0,000 8,43 5,62-12,66 Płeć nie dotyczy (15-latki) Chłopcy 0,672 1,05 0,83-1,33 0,001 1,77 1,26-2,48 dziewczęta (ref.) 1,00 1,00 Struktura rodziny biologiczna (ref.) 1,00 1,00 zrekonstruowana 0,001 1,96 1,32-2,92 0,250 1,44 0,77-2,68 samotny rodzic 0,000 2,24 1,69-2,96 0,000 2,48 1,56-3,96 Zamożność rodziny biedna 0,833 1,05 0,70-1,57 0,295 1,38 0,76-2,51 poniżej przeciętnej 0,943 1,01 0,70-1,47 0,322 1,32 0,76-2,27 przeciętna 0,975 0,99 0,69-1,43 0,485 1,21 0,71-2,04 rodzina zamożna (ref.) 1,00 1,00 Zamieszkanie duże miasto (ref.) 1,00 małe miasto 0,920 1,01 0,77-1,34 0,191 1,31 0,87-1,96 Wieś 0,336 0,87 0,65-1,16 0,039 1,53 1,02-2,30 punktu widzenia zmian w makrostrukturze społecznej jak np. urbanizacja, migracja ze wsi do miast [18]. Dopiero w ostatnich latach nastąpiło przejście do traktowania rodziny jako zmienną niezależną, która wpływa na pewne zjawiska makrostrukturalne [19]. W takim ujęciu rodzina stanowi ważny czynnik polityki społecznej i powinna być w większym stopniu uwzględniana w podejmowanych działaniach z zakresu profilaktyki antynikotynowej oraz szeroko rozumianej promocji zdrowia. Wnioski Analiza wyników najnowszej rundy badań HBSC wykazała, że: 1. Wskaźniki częstości podejmowania prób palenia tytoniu i palenia regularnego przez młodzież na przestrzeni ostatnich czterech lat uległa pewnemu ustabilizowaniu, jednak nadal co czwarty nastolatek podjął próbę palenia tytoniu, a co dwunasty pali tytoń regularnie. 2. Odsetek młodzieży podejmującej pierwsze próby palenia i palącej regularnie wzrasta z wiekiem. Z tego powodu konieczne jest wykorzystywanie w profilaktyce strategii opartej na opóźnianiu wieku inicjacji nikotynowej. 3. Miejsce zamieszkania jest ważnym czynnikiem modyfikującym związek między wskaźnikami palenia a płcią i zamożnością rodziny. 4. Ważnym predyktorem regularnego palenia tytoniu i wczesnej inicjacji tytoniowej Przegląd Lekarski 2015 / 72 / 10 529

jest struktura rodziny. Młodzież wychowująca się z ojcem i matką pali tytoń rzadziej niż rówieśnicy z rodzin niepełnych i zrekonstruowanych. Rodzina jako ważny czynnik polityki społecznej oraz forma życia zbiorowego, wywiera istotny wpływ na kształtowanie się postaw, systemów wartości i wzorów zachowań dzieci i młodzieży. W związku z tym powinna być w większym stopniu otoczona opieką i uwzględniana w prowadzonych działaniach z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki antynikotynowej. Piśmiennictwo 1. World Health Organization: Framework convention on tobacco control. World Health Organisation, Geneva 2003. 2. Kowalewska A: Palenie tytoniu przez dziewczęta w okresie dorastania w kontekście uwarunkowań psychospołecznych. Oficyna Wydawnicza ASPRA- JR, Warszawa 2013. 3. DiFranzz JR, Rigotti NA, McNell AD, Ockene JK, Savageau JA. et al: Initial symptoms of nicotine dependence in adolescents. Tob Control. 2000; 9: 313 319. 4. Hancock T, Perkins F: The Mandala of health: a conceptual model and teaching tool. W: Anderson JR, Kickbusch J (red.), Health Promotion. A Resource Book, Copenhagen 1990. 5. Słońska Z: Promocja zdrowia zarys problematyki, promocja zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna 1994; 1 2: 39 42. 6. Globalny sondaż dotyczący używania tytoniu przez osoby dorosłe (GATS) Polska 2009-2010. WHO Regionalne biuro dla Europy, Ministerstwo Zdrowia. 7. Mazur J. (red.): Zdrowie i zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce na tle wybranych uwarunkowań socjodemograficznych. Wyniki badań HBSC 2014. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2015 (w druku). 8. Moor I, Rathmann K, Lenzi M, Pfortner TK, Nagelhout GE. et al: Socioeconomic inequalities in adolescent smoking across 35 countries: a multilevel analysis of the role of family, school and peers. Eur J Public Health 2015; 25: 457 463. 9. Pförtner TK, Moor I, Rathmann K, Hublet A, Molcho M. et al: The association between family affluence and smoking among 15-year-old adolescents in 33 European countries, Israel and Canada: the role of national wealth. Addiction 2015; 110: 162 173. 10. Currie C, Gabhainn SN, Godetu E, Roberts E, Smith C. et al: Inequalities in young people s health. HBSC international report from the 2005/2006 survey. WHO Regional Office for Europe, 2008. 11. Benowitz NL: Nicotine addiction. N Engl J Med. 2010; 362: 2295 2303. 12. Hartley J, Levin K, Currie C: A new version of the HBSC Family Affluence Scale FAS III: Scottish Qualitative Findings from the International FAS Development Study. Social Indcators Research (w druku, dostępne online). 13. Global Youth Tobacco Survey Collaborating Group. Differences in worldwide tobacco use by gender: Findings from the Global Youth Tobacco Survey. J School Health 2003; 73: 207 215. 14. Woynarowska B, Mazur J (red.): Tendencja zmian zachowań zdrowotnych i wybranych wskaźników zdrowia młodzieży szkolnej w latach 1990 2010. Instytut Matki i Dziecka 2012. 15. Mazur J (red.): Status materialny rodziny i otoczenia a samopoczucie i styl życia młodzieży 15-letniej.Wyniki badań HBSC w 2006 w ujęciu środowiskowym. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2011. 16. Griesbach D, Amos A, Currie C: Adolescent smoking and family structure in Europe Soc Sci Med. 2003; 56: 41 52. 17. Igra V, Irwin CE: Theories of adolescents risk-taking behavior. W: Handbook of Adolescent Health Risk Behavior, DiClemente RJ, Hansen WB, Ponton LE. New York London: Plenum Press 1996. 18. Kawula S, Brągiel J, Janke AW: Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006. 19. Tabak I, Mazur J: Dobre relacje rodzinne jako czynniki chroniące młodzież 11-15-letnią przed paleniem tytoniu. Przegl Lek. 2011; 68: 840 845. 530 A. Kowalewska i J. Mazur