WPŁYW ZRÓŻNICOWANEGO NAWOŻENIA AZOTEM NA WZROST WIERZBY KRZEWIASTEJ (SALIX VIMINALIS L.)

Monika IGNATOWICZ, Leszek STYSZKO* wierzba, nawożenie azotem, biomasa, odnawialne źródła energii WPŁYW ZRÓŻNICOWANEGO NAWOŻENIA AZOTEM NA WZROST WIERZBY KRZEWIASTEJ (SALIX VIMINALIS L.) W związku z koniecznością znacznego zwiększenia powierzchni upraw roślin energetycznych konieczne jest określenie optymalnych warunków uprawy tych roślin. W artykule zostały przedstawione dane literaturowe z badań dotyczących stosowania i wpływu zróżnicowanego nawożenia azotem na wzrost i plon wierzby krzewiastej. 1. WSTĘP Zwiększone zapotrzebowania na energię, typowe dla XX i XXI wieku, powoduje negatywne oddziaływanie na środowisko poprzez wzrost emisji do atmosfery CO 2 oraz innych gazów cieplarnianych [2]. Brak działań ograniczających emisję tych gazów może spowodować wzrost średniej rocznej temperatury na Ziemi o 2 0 C. Spowoduje to niekorzystne i nieodwracalne zmiany klimatu [4]. Troska o zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych sugeruje zastępowanie kopalnych źródeł energii źródłami odnawialnymi (OZE), wśród których biomasa lignino-celulozowa ma duże znaczenie[7]. Unia Europejska 23 kwietnia 2009 roku opracowała dyrektywę 2009/28/EC, w której ustalono, że do 2020 r. 20% energii elektrycznej powinno pochodzić z OZE, zaś w transporcie jej udział powinien wynosić 10%. Krajowy cel dla Polski został ustalony na 15%. Zobowiązanie krajów UE, do zwiększenia produkcji i zużycia OZE, wynika z postanowień paktu klimatyczno-energetycznego z 2008 roku, który obliguje kraje członkowskie do: redukcji emisji CO 2 o 20% w roku 2020 w porównaniu do 1990 roku, zwiększenie do 20% w 2020 r. udziału energii ze źródeł odnawialnych w całkowitej produkcji energii, * Politechnika Koszalińska, Wydział Inżynierii Lądowej, Środowiska i Geodezji, Katedra Biologii Środowiskowej, ul. Śniadeckich 2, 75-453 Koszalin, ignatowicz.monika@wp.pl

204 M. IGNATOWICZ, L. STYSZKO zmniejszenie zużycia energii o 20% w stosunku do poziomów przewidywanych w 2020 r., poprzez znaczące zwiększenie efektywności energetycznej [34]. Wśród najważniejszych dokumentów regulujących wykorzystanie OZE w Polsce należy wymienić ustawę Prawo energetyczne z dnia 10 kwietnia, 1997 r., która zdefiniowała pojęcie odnawialnych źródeł energii, określiła warunki zrównoważonego rozwoju kraju, zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego oraz oszczędnego i racjonalnego użytkowania paliw oraz energii. Dokumentami kierunkowymi są: Wieloletni program promocji biopaliw i innych paliw odnawialnych w transporcie na lata 2008-2014 oraz Polityka energetyczna Polski do 2030 roku opracowana w 2009 roku. Przyjęto w niej, iż rozwój wykorzystania OZE stanowi jeden z sześciu podstawowych kierunków polskiej polityki energetycznej. Główne cele obejmują wzrost udziału OZE w finalnym zużyciu energii do poziomu 15% w 2020 r. oraz osiągnięcie w 2020 r. 10% udziału biopaliw w rynku transportowym, ochronę lasów przed nadmiernym eksploatowaniem oraz zrównoważone wykorzystanie obszarów rolniczych cele OZE [ 17]. Wśród odnawialnych źródeł energii w Polsce największe znaczenie ma biomasa [6, 18, 23]. Ze względu na pochodzenie biomasę możemy podzielić na: rolniczą, leśną i odpady organiczne. W zależności od stopnia przetworzenia biomasy można wyróżnić surowce energetyczne: pierwotne: drewno, słoma, rośliny energetyczne; wtórne: gnojowica, obornik, inne produkty dodatkowe i odpady organiczne, osady ściekowe; nośniki energii: biogaz, bioetanol, biometanol, biodiesel, biooleje,biobenzyna i inne pochodne np. wodór [7, 32]. Biomasę na cele energetyczne w Polsce pozyskuje się głównie z produktów ubocznych leśnictwa, rolnictwa i organicznych odpadów komunalnych. W przyszłości większa ilość biomasy będzie pochodzić z wieloletnich plantacji roślin energetycznych [13, 16] bowiem energetyka zawodowa potrzebuje stałych i stabilnych dostaw surowca [5]. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 2008 roku definiuje uprawy energetyczne, jako plantacje zakładane w celu wykorzystania pochodzącej z nich biomasy w procesie wytwarzania energii [36]. Za rośliny energetyczne uznawane są wszystkie rośliny przeznaczone do przetwarzania na produkty energetyczne [33]. Do uprawy roślin na plantacjach trwałych mogą być wykorzystywane takie rośliny jak: wierzba krzewiasta, ślazowiec pensylwański, mozga trzcinowata i in. [15]. Badania wskazują, że rośliny wieloletnie dające biomasę lignino-celulozową, takie jak np. wierzba, pozwalają osiągnąć wyższe plony na cele energetyczne niż z typowych upraw rolniczych [1]. Aby pokryć zapotrzebowanie na biomasę przeznaczoną na paliwa stałe konieczne należy założyć plantacje trwałe na powierzchni 660 tys. ha do 2020 roku [12, 15]. 2. WIERZBA, JAKO ROŚLINA ENERGETYCZNA Wieloletnie rośliny uprawiane na cele energetyczne powinny charakteryzować się: wysokim plonem biomasy, niskim nakładem na uprawę, prostą technologią zbioru,

Wpływ zróżnicowanego nawożenia azotem na wzrost wierzby krzewiastej (Salix viminalis L.) 205 łatwością magazynowania i niezawodnością w lokalnych warunkach uprawy [14]. Do produkcji biomasy z uprawy wierzby wykorzystywana jest energia słoneczna. Wartość energetyczna wierzby waha się w granicach 18,6 19,6 MJ kg -1. Stanowi równoważnik energetyczny około 0,70 wartości opałowej węgla kamiennego [20]. Na świecie występuje nawet do 500 gatunków wierzby w formie drzew, krzewów i krzewinek. Większość gatunków zasiedla miarkowane i chłodne tereny Europy, Azji i Ameryki Północnej [29, 31]. Tereny Polski są naturalnymi siedliskami występowania wierzby. Z opracowanej przez Światową Organizację Meteorologiczną (WMO) komputerowej prognozy wzrostu i produktywności wierzby krzewiastej wynika, że w Polsce istnieją dogodniejsze warunki do produkcji drewna z Salix sp. niż np. w Szwecji [28]. Wierzba ma małe wymagania glebowe. Może być uprawiana na zróżnicowanych siedliskach: od mineralnych gleb bielicowych o niskim poziomie wód gruntowych do dobrze uwodnionych gleb organicznych [3]. Do uprawy wierzby mogą być wykorzystywane tereny o niskiej produktywności rolniczej i nieużytki [35]. Może być ona również uprawiana na glebach słabo zanieczyszczonych oraz gruntach rekultywowanych. Niektóre klony wierzby o relatywnie dużej tolerancji na zanieczyszczenie mogą być uprawiane na glebach średnio i silnie zanieczyszczonych metalami ciężkimi. Potwierdzona również została możliwość nawożenia plantacji roślin energetycznych osadami ściekowymi [9]. Do założenia plantacji wykorzystuje się zrzezy wierzbowe, które łatwo się ukorzeniają. Plantacja jest łatwa w utrzymaniu, a największy nakład pracy w pierwszym roku uprawy związany jest z odchwaszczaniem. W kolejnych latach uprawy bardziej pracochłonny i kosztowny jest zbiór wierzby. Stąd na dużych plantacjach powinien odbywać się mechanicznie z wykorzystaniem odpowiednich maszyn. Produktywność takiej plantacji może trwać 25-30 lat [28]. 3. WPŁYW NAWOŻENIA AZOTEM NA WZROST WIERZBY Wierzbę krzewiastą można uprawiać na terenie całego kraju. Czynnikami ograniczającym jej uprawę są głównie niedobory wody i składników pokarmowych, głownie azotu. Optymalna dawka azotu wpływa korzystnie na plon biomasy oraz wartość energetyczną surowca. Nadmiar azotu może powodować nadmierne rozgałęzienie i łamliwość pędów, a niedobór - zahamowanie wzrostu i obniżenie plonu biomasy [19]. Nawożenie azotowe, oprócz wpływu na plon pędów, oddziałuje także na chemiczny skład biomasy, w tym na zawartość azotu [11]. 3.1. WPŁYW NAWOŻENIA AZOTEM NA GRUBOŚĆ, DŁUGOŚĆ I LICZBĘ PĘDÓW W KARPIE Z badań własnych autorów prowadzonych na plantacji wierzby energetycznej w Kościernicy pod Koszalinem wynika, że poziom nawożenia azotem ma wpływ na

206 M. IGNATOWICZ, L. STYSZKO grubość, długość i liczbę żywych pędów w karpie. W doświadczeniu tym zastosowano 4 poziomy nawożenia azotem: 0, 60, 120 i 180 N kg ha -1. Na obiektach z dawką 180 kg ha -1 N ilość pędów była o 20,2% mniejsza niż na obiektach bez nawożenia, a liczba pędów w karpie malała w kolejnych latach uprawy (tab. 1). Tabela 1. Wpływ interakcji lat odrastania pędów z dawkami azotu na liczbę pędów w karpie [8]. Lata odrastania pędów Dawki azotu [kg ha -1 ] Liczba żywych pędów w karpie [sztuk] 0 9,36 1 60 9,77 120 7,88 180 7,60 0 6,07 2 60 5,82 120 4,96 180 4,84 0 4,58 3 60 4,81 120 3,96 180 3,65 0 3,72 4 60 3,88 120 3,05 180 2,84 0 5,93 Przeciętnie 60 6,07 120 4,96 180 4,73 Różne dawki azotu miały również istotny wpływ na grubość i długość pędów poszczególnych klonów wierzby. Z danych w tabeli 2, wynika, że wszystkie klony zareagowały wytworzeniem grubszych i dłuższych pędów w miarę intensyfikowania nawożenia. Największe przyrosty długości stwierdzono po zastosowaniu dawki 180 kg ha -1 N u odmian: 1047, Oloff i 1047D; natomiast największy przyrost grubości pędów zaobserwowano u odmian: Star i Ekotur, a najmniejszy u klonu 1054. Podobne wyniki uzyskano również w innych badaniach autorów [24, 27]. W badaniach prowadzonych przez Nowaka i in. [19] w 2003 roku w ZD-B Pawłowice k. Wrocławia, wykazano, że wzrost dawki azotu o 40 kg przy corocznym pozyskiwaniu biomasy, powodował przyrost długości pędów, a zwiększenie dawki do 80 kg spowodowało zmniejszenie długości pędów średnio o 30 cm. Przy zbiorze pędów, co dwa lata dawka azotu w ilości 80 kg powodowała zwiększenie długości pędów w stosunku do dawki 40 kg średnio o około 26 cm.

Wpływ zróżnicowanego nawożenia azotem na wzrost wierzby krzewiastej (Salix viminalis L.) 207 Tabela 2. Wpływ interakcji odmian wierzby z dawkami azotu na grubość i długość pędów [8]. Lata odrastania pędów 1047 1054 1047D Start Sprint Turbo Ekotur Oloff Jorr Tordis Dawki azotu [kg ha -1 ] Grubość pędów [mm] Długość pędów [cm] 0 12,03 201,3 60 15,61 262,5 120 17,27 282,3 180 20,08 317,3 0 11,20 194,8 60 12,54 215,7 120 13,60 243,7 180 13,44 233,3 0 12,40 198,8 60 16,17 273,2 120 15,85 271,7 180 19,97 308,9 0 10,75 170,4 60 15,16 247,2 120 13,60 215,4 180 19,35 264,9 0 13,08 219,3 60 15,83 275,9 120 16,30 285,9 180 19,05 319,0 0 12,56 204,9 60 15,73 264,9 120 17,64 287,6 180 17,08 274,1 0 20,89 322,9 60 23,23 357,5 120 26,49 380,5 180 29,49 406,8 0 15,33 256,1 60 16,61 280,0 120 18,52 306,5 180 22,33 371,1 0 11,07 188,7 60 16,95 302,1 120 15,37 261,7 180 16,80 275,5 0 17,13 296,8 60 19,15 327,3 120 18,31 311,9 180 24,18 381,6

208 M. IGNATOWICZ, L. STYSZKO 3.2. WPŁYW NAWOŻENIA AZOTEM NA PLON BIOMASY WIERZBY Nowak i współpracownicy stwierdzili przy trzech poziomach nawożenia azotem (0, 40, 80 N kg ha -1 ), że plony suchej masy wierzby były istotnie zróżnicowane w zależności od częstotliwości zbioru i dawek azotu [19]. Wzrost dawki azotu z 40 do 80 N kg ha -1 przy zbiorze corocznym powodował zmniejszenie plonu suchej masy wszystkich klonów, a natomiast przy zbiorze, co dwa lata zaznaczyła się indywidualna reakcja poszczególnych klonów na zwiększoną dawkę azotu. Przyczyną słabej reakcji klonów w plonie na dawkę 80 N kg ha -1 było niedostateczne zaopatrzenie ich w wodę. Na plon biomasy wierzby energetycznej znaczący wpływ ma przebieg pogody, jakość gleby, zastosowane nawożenie oraz długość rotacji zbioru [30].Wszystkie rośliny energetyczne wymagają dużej ilości wody w glebie, a na przesuszenie gleby najsilniej reaguje wierzba. W latach o dużym niedoborze opadów w okresie wegetacji, wierzba z uprawa nawadnianych dawała wyższy plon biomasy o 41% niż z nienawadnianych [21]. Według Stolarskiego nawożenie mineralne powoduje różny wzrost produktywności wierzby krzewiastej w stosunku do obiektów nienawożonych w zależności od cyklu zbioru (tab.3) [22]. Tabela 3. Wpływ nawożenia mineralnego na plon biomasy wierzby [22] Wariant nawożenia Plon suchej masy w zależności od zbioru [t/ha] co rok co 2 lata co 3 lata Średni plon Bez nawożenia 9,76 12,90 14,45 12,37 Nawożenie NPK 12,33 16,17 18,37 15,62 Kalembasa i współpracownicy zastosowali nawożenie osadem ściekowym w dawce zawierającej: 100, 150, 200 N kg ha -1 oraz nawożenie mocznikiem w dawce 50 N kg ha -1 [10]. Największy plon uzyskano na obiekcie nawożonym osadem ściekowym zawierającym 200 kg ha -1 N, natomiast nie stwierdzono istotnego zróżnicowania plonu przy dawkach 100 i 150 kg ha -1 N. Na obiektach nawożonych mocznikiem w dawce 50 N kg ha -1, stwierdzono zmniejszenie plonu w stosunku do obiektów kontrolnych oraz z osadem ściekowym zawierającym 100 i 150 N kg ha -1 N. Przypuszczają oni, że dawka 50 kg ha -1 N jest zbyt niską, a azot w formie mocznika prawdopodobnie ulega sorpcji biologicznej w glebie. Z badań prowadzonych na doświadczeniach z wierzbą w Kościernicy w latach 2005-2009 wynika, że kombinacje nawozowe wyraźnie różnicują przeciętne plony w latach uprawy wierzby, a różnice między nimi powiększały się w miarę upływu lat (tab. 4).

Wpływ zróżnicowanego nawożenia azotem na wzrost wierzby krzewiastej (Salix viminalis L.) 209 Tabela 4. Wpływ nawożenia na plony świeżej masy w kolejnych latach uprawy wierzby [26]. Rok uprawy Plon świeżej masy na obiektach z różnym nawożeniem [t/ha] a b c d 2 21,17 21,02 30,86 35,84 3 31,68 32,87 46,68 48,24 4 42,52 47,92 56,97 66,96 W doświadczeniu zastosowano cztery warianty nawożenia: a -obiekty bez nawożenia, b - obiekty nawożone kompostem 15 t ha -1, c - obiekty nawożone kompostem i nawozem Hydrofoska 16, który zawierał w czystym składniku: N-90 kg ha -1, i d - obiekty nawożone kompostem i nawozem Hydrofoska 16, który zawierał w czystym składniku: N-180 kg ha -1. Po drugim roku uprawy plony świeżej masy pędów na obiektach bez nawożenia (a) i nawożonych samym kompostem (b) nie różniły się istotnie, natomiast na obiektach (c) gdzie zastosowano oprócz kompostu nawożenie mineralne w dawce 90 kg ha -1 N, były większe o 45,8%, a na obiektach (d) z dodatkowym nawożeniem mineralnym w dawce 180 kg ha -1 N były większe o 69,3% niż na obiektach bez nawożenia. Podobnie zależności te kształtowały się po trzecim roku uprawy. Po czwartym roku uprawy plony świeżej masy na obiektach bez nawożenia (a) były istotnie mniejsze niż na nawożonych kompostem o 12,7%, na obiektach (c) z dodatkowym nawożeniem mineralnym w dawce 90 kg ha -1 N, były większe o 34,0%, a na obiektach (d) z dodatkowym nawożeniem mineralnym w dawce 180kg ha -1 N, były większe o 57,5 %. Zastosowanie kompostu nie zwiększyło plonu świeżej masy pędów, a dodatkowe nawożenie mineralne nawozem Hydrofoska 16 u 8 klonów, na 9 badanych istotnie zwiększyło ten plon (tab. 5). Tabela 5. Wpływ nawożenia na plony świeżej masy klonów wierzby przeciętnie z lat uprawy [26]. Klon wierzby Plon świeżej masy na obiektach z różnym nawożeniem [t/ha] a b c d 1047 33,82 36,10 47,49 61,05 1054 27,57 32,17 37,03 53,33 1023 34,24 35,40 59,26 50,83 1013 37,24 38,02 49,16 44,80 1052 26,36 26,29 36,38 55,54 1047D 31,22 29,93 48,69 52,37 1056 37,07 39,42 42,56 35,46 1018 28,56 32,05 43,88 52,12 1033 30,01 36,03 39,05 47,61

210 M. IGNATOWICZ, L. STYSZKO Analiza plenności klonów w zależności od nawożenia kompostem oraz nawozem mineralnym- Hydrofoska 16, dowodzi możliwości uprawy wierzby na glebach lekkich, klasy IVb-V, o głębokim zaleganiu wód gruntowych, ale przy znacznych opadach w okresie wegetacji. Wskazuje również, że w takich warunkach należy dodatkowo zintensyfikować nawożenie, różnicując je dla poszczególnych klonów. 2. PODSUMOWANIE W 2010 roku w Polsce wieloletnie uprawy energetyczne zajmowały powierzchnię 10200 ha, co stanowi 0,05% użytków rolnych. Szacuje się, że powierzchnia plantacji towarowych wierzby w 2010 roku wyniosła 6160 ha. Wielkość plonu wierzby zależy od częstotliwości zbioru, obsady roślin na hektarze, przebiegu pogody, i zasobności gleby w składniki pokarmowe. Z badań własnych oraz z literatury wynika, że zróżnicowane nawożenie azotem ma wpływ na wzrost i plon biomasy wierzby krzewiastej. W celu określenia optymalnej dawki azotu, która będzie gwarantowała wysoki plon biomasy wierzby należy wziąć po uwagę rodzaj gleby, na której uprawiana jest wierzba, dostępność wody, a także wymagania nawozowe odmian, które mogą różnie reagować na określoną dawkę azotu. Do uprawy wierzby można zastosować oprócz nawożenia mineralnego, osady ściekowe, ścieki surowe oraz różne rodzaje kompostów, w tym również komposty z osadów komunalnych. Warunkiem stosowania tych nawozów jest niski poziom zanieczyszczenia ich metalami ciężkimi. LITERATURA [1] BORJESSON P.I., Energy analysis of biomass production and transportation, Biomass and Bioenergy, 1996, 11, 305-318. [2] DROSIO A., KLIMKIEWICZ M., Efektywność i samowystarczalność energetyczna rolnictwa, [w] Ekonomiczne uwarunkowania stosowania odnawialnych źródeł energii pod red. B. Klepackiego, Wieś Jutra, Warszawa 2009, 23-28. [3] DUBAS J. W., Wykorzystać odłogi, Agroenergetyka, 2006, nr 1(15), 18-19. [4] FABER A. Podstawowe problemy produkcji roślin na cele energetyczne-szanse i zagrożenia, Wieś Jutra 2009, 8-9, 12-14. [5] GAJEWSKI R., Biomasa paliwo lokalne, Infrastruktura: Ludzie Innowacje Technologie, 2012, nr 9, 28-29. [6] GRZYBEK A., Ziemia, jako czynnik warunkujący produkcję biopaliw, Probl. Inż. Rol., 2008, 1,63-70. [7] GRZYBEK A. Zapotrzebowanie na biomasę i strategie jej energetycznego wykorzystania, Studia i Raporty IUNG BIP, 2008, zesz.11,9-23. [8] IGNATOWICZ M., STYSZKO L., Wpływ nawożenia azotem na wybrane cechy wierzby krzewiastej w czteroletnim cyklu uprawy, Rocznik Ochrony Środowiska, 2012, T-14, 370-379.

Wpływ zróżnicowanego nawożenia azotem na wzrost wierzby krzewiastej (Salix viminalis L.) 211 [9] KABAŁA C., KARCZEWSKA A., KOZAK M., Przydatność roślin energetycznych do rekultywacji i zagospodarowania gleb zdegradowanych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, 2010, Nr. 576, 97-117. [10] KALEMBASA D., SZCZUKOWSKI S., CICHUTA R., WYSOKIŃSKI A., Plon biomasy i zawartość azotu w wierzbie (Salix viminalis) przy zróżnicowanym nawożeniu azotem, Pamiętnik Puławski, 2006, zesz. 142, 171-178. [11] KOPER J., LEMANOWICZ J., Wpływ zróżnicowanego nawożenia azotem mineralnym na zmiany zawartości fosforu w glebie i roślinie, Proccedings of ECOpole, 2007, Vol. 1,No.1/2, 153-157. [12] KUŚ J., FABER A., Alternatywne kierunki produkcji rolniczej, Studia i Raporty IUNG-PIB, 2007,7, 139-149. [13] KUŚ J., MATYKA M., Wydajność wybranych gatunków roślin uprawianych na cele energetyczne w zależności od jakości gleby, Fragm. Agron., 2009, 26(4), 103-110. [14] MAJTKOWSKI W., Wieloletnie rośliny energetyczne (wierzba, miskantus, ślazowiec pensylwański). Agrotechnika i zagrożenie upraw. Produktywność, Instytut Hodowli i Aklimatyzacji roślin. Ogród Botaniczny w Bydgoszczy, 2007. [15] MATYKA M., Rolnictwo polskie a produkcja roślin na cele energetyczne, Studia i Raporty IUNG PIB,2009, zesz. 14, 167-174. [16] MATYKA M., KUŚ J., Ocena plonowania wybranych roślin uprawnych na cele energetyczne, Wieś Jutra, 2012, 7/8, 5-6. [17] NIEDZIÓŁKA D., Zielona energia w Polsce, CeDeWu Sp. z o.o, Warszawa 2012. [18] NIEDZIÓŁKA I., ZUCHNIARZ A., Analiza energetyczna wybranych rodzajów biomasy pochodzenia roślinnego, Motrol,2006,232-237. [19] NOWAK W., SOWIŃSKI J., JAMA A., Wpływ częstotliwości zbioru i zróżnicowanego nawożenia azotem na plonowanie wybranych klonów wierzby krzewiastej (SALIX VIMINALIS L.), Fragm. Agron., 2011, 28(2), 55-62. [20] PŁOCKI K., Wierzba na topie, Agroenergetyka,2002, 19-20. [21] PODLASKI S., CHOŁUJ D., WIŚNIEWSKI G., Kryteria wyboru roślin energetycznych do upraw w określonych warunkach przyrodniczych, Wieś Jutra, 2009,8-9, 15-17. [22] STOLARSKI M., Produktywność i pozyskiwanie biomasy wierzby energetycznej, Czysta energia, 2004, 10,30-31. [23] STOLARSKI M., SZCZUKOWSKI S., TWORKOWSKI J., Efektywność energetyczna produkcji biomasy wierzby w systemie EKO-SALIX, Fragm. Agron. 2011, 28(1), 62-69. [24] STYSZKO L., BORZYMOWSKA A., IGNATOWICZ M., Wpływ zagęszczenia krzaków wierzby na odrastanie pędów w trzyletnim cyklu jej uprawy, Rocznik Ochrony Środowiska, 2011, T-13. [25] STYSZKO L., FIJAŁKOWSKA D., SZTYMA M., IGNATOWICZ M., Wpływ warunków uprawy na pozyskanie biomasy wierzby energetycznej w czteroletnim cyklu, Rocznik Ochrony Środowiska 2010, Tom 12, 575-586. [26] STYSZKO L., FIJAŁKOWSKA D., SZTYMA-HORWAT, M., IGNATOWICZ M., Ocena nawożenia wierzby kompostem z osadów komunalnych na plon biomasy, ciepło spalania oraz emisję tlenków azotu NO X podczas jej spalania, [w] Wykorzystanie biomasy w energetyce- aspekty ekonomiczne i ekologiczne, pod. red. M. Jasiulewicza, Koszalin 2011, 171-197. [27] STYSZKO L., IGNATOWICZ M., BORZYMOWSKA A., Wpływ nawożenia azotem na odrastanie pędów wierzby w trzyletnim cyklu uprawy na glebie lekkiej, Zesz. Probl. Post. Nauk Rolniczych, 2011, 564. [28] SZCZUKOWSKI S., BUDNY J., Wierzba krzewiasta roślina energetyczna, 2004. [29] SZCZUKOWSKI S., TWORKOWSKI J., STOLARSKI M., Wiklina (Salix sp.). Uprawa i możliwości wykorzystania, Olsztyn 2002, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.

212 M. IGNATOWICZ, L. STYSZKO [30] SZCZUKOWSKI S., TWORKOWSKI J., STOLARSKI M., PRZYBOROWSKI J., Plon biomasy wierzb krzewiastych pozyskiwanych z gruntów rolniczych w cyklach jednorocznych, Fragm. Agron., 2004 2, 5-18. [31] SZCZUKOWSKI S., Wierzba, Wieloletnie rośliny energetyczne, Monografia, red. Szczukowski S., 2012, 11-38. [32] SZYSZLAK-BARGŁOWICZ J., PIEKARSKI W., Koncepcja wykorzystania biomasy, jako odnawialnego źródła energii, [w:] Konwersja odnawialnych źródeł energii, pod red. A. Lisowskiego, Wies Jutra 2009, 68-77. [33] SZYSZLAK-BARGŁOWICZ J., ZAJĄC G., PIEKARSKI W., Rośliny energetyczne - charakterystyka wybranych gatunków, Wieś Jutra 2012, 7/8, 1-4. [34] TRZCIŃSKA B. Zielona energia w Polsce, pod red. D. Niedziółka, CeDeWu Sp. z o.o, Warszawa 2012. [35] ZABROCKI R., IGNACEK G., Wykorzystanie wierzby energetycznej w gospodarce rolnej, Roczniki Naukowe, Tom IX, zeszyt 3, 2007, 234-238. [36] ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI z dnia 14 sierpnia 2008 r. w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle energii. Dz. U. 2008. 156. 969. INFLUENCE OF DIVERSIFIED FERTILIZATION WITH NITROGEN ON GROWTH OF SHRUBBY WILLOW (SALIX VIMINALIS L.) The article reviews literature on the subject concerning the obtaining of biomass of shrubby willow in Polish conditions. In connection with the need to increase the surface of cultivation of energy crops, it is necessary to determine the optimal conditions for the cultivation on soils excluded from food production. The article presents literature data concerning the effect of diversified nitrogen-fertilization on growth and yield of shrubby willow. The analysis of this data indicates the need to determine the optimal doses of nitrogen in the cultivation of energy willow in adaptation to variety, soil type, frequency of collection and water availability during the growing season.