ZARZĄDZANIE ENERGIĄ W BUDYNKACH KOMUNALNYCH PORADNIK Kraków wrzesień 2009
Wydawca: Stowarzyszenie Gmin Polska Sieć Energie Cités: ul. Sławkowska 17/30, 31-016 Kraków tel./fax: +48 12 429 17 93 e-mail: biuro@pnec.org.pl www.pnec.org.pl PORADNIK ZARZĄDZANIE ENERGIĄ W BUDYNKACH KOMUNALNYCH Autorzy rozdziałów: Anna Sas-Micuń Ministerstwo Infrastruktury Aleksander Panek Narodowa Agencja Poszanowania Energii Dariusz Curyło Egoterm Sp. j. Jacek Piotrowski Światłoprojekt Iwona Korohoda Stowarzyszenie Gmin Polska Sieć Energie Cités Adolf Mirowski Viessmann Sp. z o.o. Konsultacja naukowa: dr hab. inż. Brunon J. Grochal Opracowanie i wydanie tego poradnika zostało dofi nansowane ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. ISBN 978-83-924306-4-3 Redakcja: Stowarzyszenie Gmin Polska Sieć Energie Cités: Skład i druk: Agencja Reklamowo-Wydawnicza OSTOJA COPYRIGHT BY STOWARZYSZENIE GMIN POLSKA SIEĆ ENERGIE CITÉS egzemplarz bezpłatny sprzedaż zabroniona
Spis treści 1. Wprowadzenie (Anna Sas-Micuń)... 5 1.2. Główne ustalenia Dyrektywy... 5 1.3. Stan prawny... 6 1.3.1. Poziom ustawowy... 6 1.3.2. Inne nowe uregulowania i zmiany w wykonawczych aktach prawnych... 8 1.3.2.1. Wymagania techniczno-budowlane projektowanie charakterystyki energetycznej... 8 1.4. Wykaz przywoływanych aktów prawnych... 16 1.5. Harmonogram wdrażania Dyrektywy na rok 2009... 17 1.6. Ocena energetyczna budynków... 17 1.6.1. Świadectwo wymogi formalno-prawne... 18 1.6.2. Budynki istniejące sprzedawane i wynajmowane a świadectwo charakterystyki energetycznej (rynek wtórny)... 19 1.6.3. Budynki nowe (rynek pierwotny) i modernizowane a świadectwo charakterystyki energetycznej... 20 1.6.4. Nowe wymagania dla projektowanych budynków użyteczności publicznej... 21 1.6.5. Nowe wymagania dla termomoderniozwanych budynków oparte na premii termomodernizacyjnej... 22 1.6.6. Co warto wiedzieć o kosztach świadectwa... 23 1.7. Nowa profesja osoba uprawniona do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej... 23 1.8. Podsumowanie... 25 2. Ocena energetyczna budynków (Aleksander Panek)... 27 2.1. Świadectwo charakterystyki energetycznej budynku... 27 2.2. Zasady sporządzania świadectw energetycznych budynków... 27 2.3. Określanie charakterystyki energetycznej budynku... 31 2.3.1. Uwagi wstępne... 31 2.3.2. Procedura obliczeniowa... 31 2.3.3. Obliczenia rocznego zapotrzebowania na energię pierwotną... 34 2.3.4. Roczne zapotrzebowanie na energię końcową dla ogrzewania, wentylacji i chłodzenia... 36 2.3.5. Chłodzenie i wentylacja... 37 2.3.6. Zapotrzebowanie ciepła/chłodu użytkowego dla ogrzewania, chłodzenia i wentylacji... 39 2.3.7. Zapotrzebowanie na energię końcową na potrzeby oświetlenia wbudowanego... 40 2.4. Wymagania dla nowych budynków i budynków poddawanych przebudowie... 42 2.5. Uwagi końcowe... 46
3. Przykład opracowania charakterystyki energetycznej budynku użyteczności publicznej (Dariusz Curyło)... 49 3.1. Wstęp... 49 3.2. Zapotrzebowanie na energię dla potrzeb ogrzewania i wentylacji... 50 3.3. Zapotrzebowanie na energię dla potrzeb przygotowania ciepłej wody użytkowej... 53 3.4. Zapotrzebowanie na energię końcową dla potrzeb oświetlenia wbudowanego... 54 3.5. Roczne zapotrzebowanie na energię pomocniczą... 55 3.6. Wyznaczenie rocznego zapotrzebowania na energię pierwotną dla budynku... 55 4. Energooszczędne oświetlenie w budynkach komunalnych, głównie w szkołach i urzędach (Jacek Piotrowski)... 59 4.1. Wprowadzenie... 59 4.2. Wymagania oświetleniowe... 62 4.3. Techniczne aspekty realizacji oświetlenia... 65 4.4. Praktyczne wskazówki dla realizacji i eksploatacji energooszczędnego oświetlenia... 70 4.5. Wykorzystanie energii odnawialnej dla celów oświetlenia... 74 Literatura... 75 5. Polskie i europejskie przykłady zarządzania energią w budynkach komunalnych z wykorzystaniem OZE (zebrała Iwona Korohoda)... 77 5.1. Zarządzanie energią przez władze lokalne Bielsko-Biała (woj. śląskie)... 77 5.2. Szpital z instalacją solarną Częstochowa (woj. śląskie)... 84 5.3. Geotermia Grudziądz (woj. kujawsko-pomorskie)... 87 5.4. Wykorzystanie biomasy Nowa Dęba (woj. podkarpackie)... 91 5.5. Zintegrowana gospodarka odpadami komunalnymi województwo śląskie... 97 5.6. Farma wiatrowa Tymień (woj. zachodnio-pomorskie)...103 5.7. Instalacje solarne teoria a praktyka (Adolf Mirowski)...106 5.8. Efektywne wykorzystanie energii Gabrowo (Bułgaria)...114 5.9. Jak stare budynki mogą stać się atrakcyjne i energetycznie wydajne: żłobek Ivančica Osijek (Chorwacja)...118 5.10. Od strategii do działania: lokalne zarządzenia w sprawie polepszenia efektywności energetycznej obiektów Braşov (Rumunia)...122 5.11. Wiedza to pieniądz! Automatyczne monitorowanie energii i targeting w Leicester (Wielka Brytania)...127 5.12. Świadectwo energetyczne dla szkoły CEIP Can Falguera w Sant Feliu de Llobregat (Hiszpania)...132 5.13. Inteligentny Dom jak dzięki sprawnej modernizacji można zmienić XVIII-wieczny budynek szkoły w efektywny energetycznie biurowiec Martjanci, gmina Moravskie Toplice (Słowenia)...135 5.14. Nowoczesne zarządzanie energią w budynkach szkolnych Projekt SchooBIEDO...142 5.15. Świadectwa charakterystyki energetycznej dla budynków komunalnych...148 5.16. Display kampania łącząca europejską legislację i działania lokalne...151 5.17. Porozumienie Burmistrzów na rzecz ochrony klimatu...154
1. WPROWADZENIE (Anna Sas-Micuń) 4 stycznia 2006 r. weszły w życie ustalenia Dyrektywy Europejskiej 2002/91/WE z 16 grudnia 2002 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków. Implementowane ustalenia dyrektywy zmieniają standardy w projektowaniu, wznoszeniu, modernizacji budynków, a także ich eksploatacji. Będą one miały wpływ na rynek zarówno pierwotny, jak i wtórny obrotu nieruchomościami. Również środowisko producentów budowlanych powinno uwzględniać w swoich działaniach postanowienia dyrektywy z uwagi na fakt, że cechy wyrobów budowlanych, takie jak izolacyjność cieplna czy sprawność urządzeń, mają istotny wpływ na jakość energetyczną budynków. Wdrażana dyrektywa powinna się przyczynić do zwiększenia konkurencyjności na rynku wyrobów ku zadowoleniu inwestorów i właścicieli budynków. Głównym beneficjentem dyrektywy jest użytkownik budynku, to jego interesy powinny być chronione. Weryfikacja standardu techniczno-użytkowego budynków, stanu środowiska wewnętrznego (jakości tego środowiska), istniejących w nich warunków higieniczno-zdrowotnych są traktowane równorzędnie z oceną rozwiązań konstrukcyjno-materiałowych mających prowadzić do zmniejszenia zużycia energii. Dodatkowe korzyści wynikające z wdrożenia dyrektywy to poprawa środowiska naturalnego i zmniejszenie jego zanieczyszczenia. Kolejny aspekt wdrażania dyrektywy to aspekt społeczny polegający na zmniejszeniu kosztów eksploatacji budynków, w tym również budynków użytkowanych przez administrację rządową i samorządową, dając tym samym możliwość przeznaczenia zaoszczędzonych środków finansowych na ich modernizację techniczną (unowocześnienie) i przedłużenie trwałości użytkowej. 1.2. Główne ustalenia Dyrektywy Dyrektywa zobowiązuje kraje członkowskie do aktywnej promocji poprawy standardu energetycznego budynków w obrębie państw Wspólnoty poprzez egzekwowanie obowiązku: 1) posiadania świadectw energetycznych przez określone rodzaje budynków nowo wznoszonych, gruntownie modernizowanych, sprzedawanych i wynajmowanych oraz sprzedawane i wynajmowane lokale mieszkalne (np. w budynkach użyteczności publicznej lokale mieszkalne dla nauczycieli czy personelu szpitalnego znajdujące się w części mieszkalnej budynku), Zarządzanie energią w budynkach komunalnych 5
Wprowadzenie 2) wykonywania okresowych kontroli kotłów i systemów klimatyzacji w zakresie efektywności energetycznej lub stworzenia systemu doradztwa w tym samym zakresie, 3) wykonania jednorazowej kontroli instalacji ogrzewczych, w których pracują kotły 15-letnie i starsze w zakresie efektywności energetycznej, lub stworzenia systemu doradztwa w tym samym zakresie. Spełnianie obowiązków nałożonych Dyrektywą należy realizować zgodnie z ustaleniem art. 1, przy uwzględnieniu krajowych warunków klimatycznych oraz wymagań klimatu wewnętrznego, a także rachunku ekonomicznego. Powyższe obowiązki dotyczą zasobów budowlanych bez względu na ich położenie, a więc zarówno na obszarach miejskich, jak i wiejskich. 1.3. Stan prawny 1.3.1. Poziom ustawowy Porządek wdrażania w Polsce dyrektywy opiera się na akcie ustawowym oraz na aktach wykonawczych. 19 września 2007 r. Parlament RP przyjął ustawę o zmianie ustawy Prawo budowlane (Dz.U. nr 191, poz. 1373). Ustawa ta określa zasady tworzenia i funkcjonowania systemu oceny energetycznej budynków oraz kontroli efektywności energetycznej urządzeń zainstalowanych w budynkach, regulując: 1) sytuacje prawne, w których powstaje obowiązek świadectw charakterystyki energetycznej dla budynków i lokali mieszkalnych poprzez wprowadzenie nowych obowiązków dla inwestorów, zarządców oraz właścicieli budynków; 2) warunki tworzenia i funkcjonowania grupy ekspertów uprawnionych do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej; 3) warunki okresowych kontroli kotłów i systemów klimatyzacji oraz jednorazowej kontroli instalacji ogrzewczych, w których pracują kotły mające ponad 15 lat. Od 1 stycznia 2009 r., zgodnie z przepisami ww. ustawy, świadectwo charakterystyki energetycznej jest wymagane dla budynku: oddawanego do użytkowania, przebudowywanego lub remontowanego, jeśli nastąpiła zmiana charakterystyki energetycznej w wyniku tych działań, sprzedawanego lub wynajmowanego. Odpowiednio także od 1 stycznia 2009 r. wymagane jest sporządzanie świadectwa charakterystyki energetycznej dla lokalu mieszkalnego wprowadzanego do obrotu. 6 Zarządzanie energią w budynkach komunalnych
Wprowadzenie Z dniem 1 stycznia 2009 r. wprowadzono obowiązek okresowych kontroli efektywności energetycznej kotłów, systemów klimatyzacji oraz jednorazowej kontroli instalacji ogrzewczych, w których pracują kotły o mocy cieplnej nominalnej powyżej 20 kw starsze niż 15 lat. Z uwagi na określone w art. 5, ust. 9 oraz w art. 55a ustawy Prawo budowlane [2] dwie nowe delegacje, wydano i znowelizowano następujące rozporządzenia Ministra Infrastruktury: 1) z 21 stycznia 2008 r. w sprawie przeprowadzania szkolenia oraz egzaminu dla osób ubiegających się o uprawnienia do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej budynków, lokali mieszkalnych oraz części budynku stanowiących samodzielną cześć techniczno-użytkową (Dz.U. nr 17, poz. 104), 2) z 6 listopada 2008 r. w sprawie metodologii obliczania charakterystyki energetycznej budynku i lokalu mieszkalnego lub części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową oraz sposobu sporządzania i wzorów świadectw ich charakterystyki energetycznej (Dz.U. nr 201, poz. 1240), 3) z 6 listopada 2008 r. zmieniające rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. nr 201, poz. 1238), 4) z 6 listopada 2008 r. zmieniające rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 3 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego (Dz.U. nr 201, poz. 1239). Następnie rozporządzenia [6] i [7] szybko znowelizowano 17 grudnia 2008 r. (Dz.U. nr 228, poz. 1513 i 1514) w celu doprecyzowania przepisów przejściowych. Skutkiem nowelizacji jest wprowadzenie regulacji zezwalającej na odstąpienie od stosowania nowych wymagań wprowadzonych rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z 6 listopada 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie [7] w przypadkach, gdy przed wejściem w życie powyższego rozporządzenia (1 stycznia 2009 r.) został złożony wniosek o pozwolenie na budowę lub odrębny wniosek o zatwierdzenie projektu budowlanego i wnioski te zostały opracowane na podstawie dotychczasowych przepisów albo zostało dokonane zgłoszenie budowy lub wykonania robót budowlanych w przypadku, gdy nie jest wymagane uzyskanie decyzji o pozwoleniu na budowę. Zastosowano tego rodzaju rozwiązanie z uwagi na to, iż w przypadku braku jego wprowadzenia na inwestorów byłyby nałożone nadmierne obciążenia związane z doprowadzeniem do spełnienia nowych wymagań inwestycji, dla których złożono ww. wnioski lub zgłoszenia. Zarządzanie energią w budynkach komunalnych 7
Wprowadzenie 1.3.2. Inne nowe uregulowania i zmiany w wykonawczych aktach prawnych 1.3.2.1. Wymagania techniczno-budowlane projektowanie charakterystyki energetycznej Celem nowelizacji rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. nr 75, poz. 690 z późn. zm.), było określenie skorygowanych, zaostrzonych wymagań techniczno-budowlanych w zakresie standardu energetycznego na potrzeby projektowania i wznoszenia budynków, niezbędne również do wykorzystania w metodologii oceny energetycznej, tj. porównywania budynku ocenianego z jego wzorcem, spełniającym wymagania referencyjne zawarte w warunkach technicznych. Bezwzględny obowiązek spełnienia zaostrzonych wymagań techniczno-budowlanych odnosi się także do budynków istniejących, których łączna powierzchnia użytkowa wynosi powyżej 1000 m 2 poddawanych odbudowie, przebudowie, rozbudowie oraz nadbudowie lub zmianie sposobu użytkowania. Rozporządzenie stanowi wypełnienie na poziomie wykonawczym ustaleń art. 4 i 6 Dyrektywy odnośnie określenia wymagań charakterystyki energetycznej budynków. Nowelizacja rozporządzenia w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego zapewnia wdrożenie wymagania zawartego w art. 5 Dyrektywy 2002/91/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 16 grudnia 2002 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków, odnośnie do obowiązku, w ramach prac projektowych, dokonywania analizy możliwości wykorzystania alternatywnych źródeł energii na potrzeby ogrzewania lub chłodzenia czy przygotowania ciepłej wody użytkowej w wypadku budynków nowo wznoszonych o powierzchni użytkowej przekraczającej 1000 m 2. Ponadto nowelizacja uzupełnia wytyczne projektowanej charakterystyki energetycznej, określając że w przypadku budynków użyteczności publicznej charakterystyka ta powinna zawierać w zależności od potrzeb: a) bilans mocy urządzeń elektrycznych oraz urządzeń zużywających inne rodzaje energii, stanowiących jego stałe wyposażenie budowlano-instalacyjne, z wydzieleniem mocy urządzeń służących do celów technologicznych związanych z przeznaczeniem budynku; b) w wypadku budynku wyposażonego w instalacje ogrzewcze, wentylacyjne, klimatyzacyjne lub chłodnicze właściwości cieplne przegród zewnętrznych, w tym ścian pełnych oraz drzwi, wrót, a także przegród przezroczystych i innych; c) parametry sprawności energetycznej instalacji ogrzewczych, wentylacyjnych, klimatyzacyjnych lub chłodniczych, oraz innych urządzeń mających wpływ na gospodarkę energetyczną obiektu budowlanego; 8 Zarządzanie energią w budynkach komunalnych
Wprowadzenie d) dane wykazujące, że przyjęte w projekcie architektoniczno-budowlanym rozwiązania budowlane i instalacyjne spełniają wymagania dotyczące oszczędności energii, zawarte w przepisach techniczno-budowlanych. Proponowane regulacje mają zapewnić: 1) zaostrzenie polityki racjonalizacji energii w sektorze zasobów budowlanych przy jednoczesnym zagwarantowaniu odpowiedniej jakości środowiska wewnętrznego, 2) odpowiedni standard wykonywania projektów budowlanych pod kątem przygotowania budynków do oceny energetycznej i sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej budynków, części budynków stanowiących samodzielną całość techniczno-użytkową oraz lokali mieszkalnych, a także możliwość ich ewentualnej weryfikacji. W ramach zmienionych regulacji wykonawczych dotyczących projektu budowlanego dokonano dookreślenia standardu projektu budowlanego, mając na uwadze podniesienie poziomu bezpieczeństwa, zachowania wymagań higieniczno-zdrowotnych oraz racjonalizację użytkowania energii w budynkach. Działanie takie zaowocuje podniesieniem standardu użytkowego budynków i przedłużeniem ich trwałości, a także zapewni możliwość inwentaryzacji i weryfikacji wskaźników standardu energetycznego na potrzeby wykonania świadectw energetycznych dla budynków nowo budowanych oraz tych, w których będą prowadzone prace modernizacyjne. Ponadto wprowadzono wymóg projektowania wymiarów przewodów instalacji wentylacji grawitacyjnej, stosownie do potrzeb użytkowych, mając na względzie konieczność zapewnienia spełniania odpowiednich wymagań higieniczno-zdrowotnych w budynkach w zakresie wymiany powietrza oraz jakości środowiska wewnętrznego. Poniżej przedstawiono dwa wzory projektowanej charakterystyki energetycznej uwzględniającej ww. postanowienia, w rozbiciu na dwa przypadki: wybór drogi spełnienia wymagań cząstkowych dotyczących standardu energetycznego określonych w rozporządzeniu [5], wybór drogi spełnienia wymagań ogólnych dotyczących standardu energetycznego określonych w rozporządzeniu [5]. Projektowana charakterystyka energetyczna budynku (zgodnie z 329, ust. 1, pkt 1 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w spawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie) Oznaczenie budynku lub części budynku... Miejscowość... Ulica i nr domu... Dzielnica... Zarządzanie energią w budynkach komunalnych 9
Wprowadzenie 1. Współczynniki przenikania ciepła przegród zewnętrznych w ogrzewanych budynkach oraz inne wskaźniki energetyczne: Przegrody Fundamenty oraz ściany zagłębione w gruncie Podłogi na gruncie z izolacją cieplną Podłogi na gruncie bez izolacji cieplnej Podłogi podniesione Dachy i stropodachy Stropy nad piwnicami i nad nieogrzewanymi przestrzeniami Ściany zewnętrzne Sposób zabezpieczenia Rodzaj przegrody/charakterystyka projektowanych wyrobów izolacji cieplnej Nazwa i orientacja przegrody/ charakterystyka projektowanych wyrobów izolacji cieplnej Projektowana grubość izolacji [m] Współczynnik przenikania ciepła U [W/(m 2 K)] Dopuszczalny Projektowany Współczynnik przenikania ciepła U [W/(m 2 K)] Dopuszczalny Projektowany Okna i drzwi balkonowe oraz okna dachowe Nazwa i orientacja przegrody Pole powierzchni [m 2 ] Współczynnik przenikania ciepła U [W/(m 2 K)] Dopuszczalne Projektowane Dopuszczalny Projektowany Północ Wschód Zachód Południe Średni współczynnik przenikania ciepła osłony budynku przebudowywanego [W/(m 2 K)] Dopuszczalny Projektowany Instalacja wentylacji mechanicznej lub klimatyzacji Projektowana Wydajność [m 3 /h] Czas użytkowania instalacji [h] Moc właściwa wentylatora [kw/(m 3 /s)] Skuteczność urządzeń do odzyskiwania ciepła z powietrza wywiewanego [%] Dopuszczalna 10 Zarządzanie energią w budynkach komunalnych
Wprowadzenie Wielkość strumienia powietrza zewnętrznego w wypadku zastosowania recyrkulacji [%] Przeszklone fasady, okna i drzwi balkonowe oraz okna dachowe Nazwa i orientacja przegrody Północ Wschód Zachód Południe Dla obiektów klimatyzowanych Powierzchnia [m 2 ] Współczynnik przepuszczalności promieniowania słonecznego Dopuszczalny Projektowany Średni współczynnik obciążenia cieplnego na m 2 pomieszczeń klimatyzowanych [W/m 2 ] Współczynnik temperaturowy f Rsi Projektowany Krytyczny Wymagania izolacji cieplnej przewodów rozdzielczych i komponentów w instalacjach centralnego ogrzewania, ciepłej wody użytkowej, instalacji chłodu i ogrzewania powietrznego Rodzaj przewodu lub komponentu Minimalna Grubość izolacji cieplnej [mm] Projektowana Instalacja oświetlenia Moc jednostkowa oświetlenia P N [W/m 2 ] Projektowana Dopuszczalna 2. Inne wskaźniki: Liczba osób przebywających w budynku:... Liczba mieszkań:... Łączne pole powierzchni przegród zewnętrznych, m 2 :... Kubatura ogrzewana, m 3 :... Obliczeniowa wartość zapotrzebowania na energię do ogrzewania budynku i wentylacji, kwh/ rok:... Obliczeniowa wartość zapotrzebowania na energię do przygotowania 1 m 3 ciepłej wody, kwh/m 3 :... Obliczeniowa wartość mocy jednostkowej oświetlenia (dla pomieszczeń w budynku użyteczności publicznej) W/m 2 :... Obliczeniowa wartość zapotrzebowania na energię do oświetlenia budynku, kwh/rok:... Strumień powietrza wentylacyjnego, m 3 /h dotyczy strumienia powietrza świeżego dostarczanego do budynku:... Zarządzanie energią w budynkach komunalnych 11
Wprowadzenie 3. Dla budynków wyposażonych w wentylację naturalną, naturalną wspomaganą (hybrydową), mechaniczną wywiewną lub wentylację mechaniczną nawiewno-wywiewną: Opis sposobu doprowadzenia strumienia powietrza świeżego do budynku:... Opis organizacji przepływu powietrza przez budynek:... Bilans strumieni powietrza dostarczanego (świeżego) i usuwanego:... Obliczeniowe roczne zapotrzebowanie energii do podgrzania strumienia powietrza wentylacyjnego i energii elektrycznej do zasilania elementów systemu wentylacyjnego:... Sposób i sprawność odzysku ciepła dla określonego strumienia powietrza wentylacyjnego lub opis i efektywność innej metody ograniczenia zużycia energii na cele wentylacyjne:... Ilość i sposób dostarczenia powietrza zewnętrznego do celów spalania dla budynków wyposażonych w urządzenia lub paleniska pobierające powietrze do spalania bezpośrednio z pomieszczeń:... 4. Dla budynków klimatyzowanych: Maksymalne zapotrzebowanie mocy chłodniczej:... Efektywność urządzeń ziębniczych dla warunków obliczeniowych:... Obliczeniowe zapotrzebowanie energii na chłodzenie, kwh/rok:... Obliczeniowe zapotrzebowanie energii elektrycznej na cele klimatyzacyjne, kwh/rok:... Projektowana charakterystyka energetyczna budynku (zgodnie z 329 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w spawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie Dz.U. nr, poz.) Oznaczenie budynku lub części budynku... Miejscowość... Ulica i nr domu... Dzielnica... 12 Zarządzanie energią w budynkach komunalnych
Wprowadzenie 1. Współczynniki przenikania ciepła przegród zewnętrznych w ogrzewanych budynkach oraz inne wskaźniki energetyczne: Przegrody Fundamenty oraz ściany zagłębione w gruncie Podłogi na gruncie z izolacją cieplną Podłogi na gruncie bez izolacji cieplnej Podłogi podniesione Dachy i stropodachy Stropy nad piwnicami i nad nieogrzewanymi przestrzeniami Ściany zewnętrzne Sposób zabezpieczenia Rodzaj przegrody / charakterystyka projektowanych wyrobów izolacji cieplnej Nazwa i orientacja przegrody/ charakterystyka projektowanych wyrobów izolacji cieplnej Projektowana grubość izolacji [m] Projektowany współczynnik przenikania ciepła U [W/(m 2 K)] Projektowany współczynnik przenikania ciepła U [W/(m 2 K)] Okna i drzwi balkonowe oraz okna dachowe Nazwa i orientacja przegrody Pole powierzchni, [m 2 ] Projektowany współczynnik przenikania ciepła U [W/(m 2 K)] Północ Wschód Zachód Południe Projektowany Współczynnik temperaturowy f Rsi Krytyczny Przeszklone fasady, okna i drzwi balkonowe oraz okna dachowe Dla obiektów klimatyzowanych Nazwa i orientacja przegrody Powierzchnia, [m 2 ] Projektowany współczynnik przepuszczalności promieniowania słonecznego Północ Wschód Zachód Południe Średni współczynnik obciążenia cieplnego na m 2 pomieszczeń klimatyzowanych [W/m 2 ] Zarządzanie energią w budynkach komunalnych 13
Wprowadzenie Roczne obliczeniowe zapotrzebowanie nieodnawialnej energii pierwotnej do ogrzewania, wentylacji, przygotowania ciepłej wody, chłodzenia EP [kwh/(m 2 rok)] Projektowane Dopuszczalne Wymagania izolacji cieplnej przewodów rozdzielczych i komponentów w instalacjach centralnego ogrzewania, ciepłej wody użytkowej, instalacji chłodu i ogrzewania powietrznego Grubość izolacji cieplnej [mm] Rodzaj przewodu lub komponentu Projektowana Instalacja wentylacji mechanicznej i klimatyzacji Projektowana Wydajność [m 3 /h] Moc właściwa wentylatora [kw/(m 3 /s)] Skuteczność urządzeń do odzyskiwania ciepła z powietrza wywiewanego [%] Wielkość strumienia powietrza zewnętrznego w przypadku zastosowania recyrkulacji [%] Instalacja oświetlenia Projektowana Moc jednostkowa oświetlenia P N [W/m 2 ] 2. Inne wskaźniki: Liczba osób przebywających w budynku:... Liczba mieszkań:... Łączne pole powierzchni przegród zewnętrznych A, m 2 :... Kubatura ogrzewana, V e, m 3 :... Współczynnik kształtu, A/V e :... Powierzchnia użytkowa ogrzewana budynku (lokalu) A f, m 2 :... Powierzchnia użytkowa chłodzona budynku lokalu A fc, m 2 :... Udział powierzchni A f na jednostkę odniesienia (j.o.) a 1 m 2 /j.o.:... Jednostkowe dobowe zużycie ciepłej widy użytkowej VCW, dm 3 /((j.o.)*doba)):,... Bezwymiarowy czas użytkowania w ciągu roku systemu ciepłej wody użytkowej b t,... Czas użytkowania oświetlenia t 0 [h/a]:... Pole powierzchni okien oraz przegród szklanych i przezroczystych A 0, m 2 :... Współczynnik przepuszczalności energii całkowitej okna oraz przegród szklanych i przezroczystych g C :... 14 Zarządzanie energią w budynkach komunalnych
Wprowadzenie Udział okien oraz przegród szklanych i przezroczystych w powierzchni ściany f G, %:... Współczynnik redukcji promieniowania f C :... Obliczeniowa wartość zapotrzebowania na energię do ogrzewania budynku i wentylacji, kwh/rok:... Obliczeniowa wartość zapotrzebowania na energię do przygotowania 1 m 3 ciepłej wody, kwh/m 3 :... Obliczeniowa wartość mocy jednostkowej oświetlenia (dla pomieszczeń w budynku użyteczności publicznej) W/m 2 :... Obliczeniowa wartość zapotrzebowania na energię do oświetlenia budynku, kwh/rok:... 3. Dla budynków wyposażonych w wentylację naturalną, naturalną wspomaganą (hybrydową), mechaniczną wywiewną lub wentylację mechaniczną nawiewno-wywiewną: Opis sposobu doprowadzenia strumienia powietrza świeżego do budynku:... Opis organizacji przepływu powietrza przez budynek:... Bilans strumieni powietrza dostarczanego (świeżego) i usuwanego:... Obliczeniowe roczne zapotrzebowanie energii do podgrzania strumienia powietrza wentylacyjnego i energii elektrycznej do zasilania elementów systemu wentylacyjnego:... Sposób i sprawność odzysku ciepła dla określonego strumienia powietrza wentylacyjnego lub opis i efektywność innej metody ograniczenia zużycia energii na cele wentylacyjne:... Ilość i sposób dostarczania powietrza zewnętrznego do celów spalania dla budynków wyposażonych w urządzenia lub paleniska pobierające powietrze do spalania bezpośrednio z pomieszczeń:... 4. Dla budynków klimatyzowanych: Maksymalne zapotrzebowanie mocy chłodniczej:... Efektywność urządzeń ziębniczych dla warunków obliczeniowych:... Obliczeniowe zapotrzebowanie energii na chłodzenie, kwh/rok:... Obliczeniowe zapotrzebowanie energii elektrycznej na cele klimatyzacyjne, kwh/rok:... Zarządzanie energią w budynkach komunalnych 15
Wprowadzenie 1.4. Wykaz przywoływanych aktów prawnych 1) ustawa z 19 września 2007 r. o zmianie ustawy Prawo budowlane (Dz.U. nr 191, poz. 1373), 2) ustawa z 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U. z 2006 r. nr 156, poz. 1118 z późn. zm.), 3) rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 6 listopada 2008 r. w sprawie metodologii obliczania charakterystyki energetycznej budynku i lokalu mieszkalnego lub części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową oraz sposobu sporządzania i wzorów świadectw ich charakterystyki energetycznej (Dz.U. nr 201, poz. 1240), 4) rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 6 listopada 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego (Dz.U. nr 201, poz. 1239), 5) rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 6 listopada 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. nr 201, poz. 1238), 6) rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 17 grudnia 2008 r. w sprawie zmiany rozporządzenia zmieniającego rozporządzenie w sprawie zakresu i formy projektu budowlanego (Dz.U. nr 228, poz. 1513), 7) rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 17 grudnia 2008 r. w sprawie zmiany rozporządzenia zmieniającego rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. 228, poz. 1514), 8) rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 21 stycznia 2008 r. w sprawie przeprowadzania szkolenia oraz egzaminu dla osób ubiegających się o uprawnienie do sporządzania świadectwa charakterystyki energetycznej budynku, lokalu mieszkalnego oraz części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową (Dz.U. nr 17, poz. 104), 9) projekt ustawy o zmianie ustawy Prawo budowlane oraz ustawy o gospodarce nieruchomościami (wersja luty 2009 r.), 10) ustawa z 21 listopada 2008 r. o wspieraniu termomodernizacji i remontów (Dz.U. nr 223, poz. 1459), 11) rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w spawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. nr 75, poz. 690 z późn. zm.), 12) projekt rozporządzenia Ministra Infrastruktury w sprawie szczegółowego zakresu i formy audytu energetycznego oraz audytu remontowego w części określonej w art. 14, ust. 2, pkt 2 i 3, a także algorytmu oceny opłacalności przedsięwzięcia termomodernizacyjnego oraz wzorów kart audytów (wersja na luty 2009 r.), 16 Zarządzanie energią w budynkach komunalnych
Wprowadzenie 13) projekt rozporządzenia w sprawie szczegółowego sposobu i trybu weryfikacji audytu energetycznego i audytu remontowego w części określonej w art. 14, ust. 2, pkt 2 i 3, a także szczegółowych warunków, jakie powinny spełniać podmioty, którym Bank Gospodarstwa Krajowego może zlecać wykonywanie weryfikacji takich audytów (wersja luty 2009 r.). 1.5. Harmonogram wdrażania dyrektywy na rok 2009 Zadania Zakończenie rządowego procedowania dotyczącego projektu ustawy zmieniającej ustawę Prawo budowlane i ustawę o gospodarce nieruchomościami, usuwającej wady transpozycji dyrektywy oraz uzupełniającej transpozycję Kampania informacyjna dotycząca wdrażania, w tym uruchomienie zakładki świadectwa energetyczne na stronie www.mi.gov.pl Uruchomienie rejestru osób, które uzyskały uprawnienia do sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej w drodze złożenia egzaminu lub ukończenia studiów podyplomowych Uruchomienie postępowań egzaminacyjnych. Raz w miesiącu po dwie sesje, poczynając od 23 marca i 6 kwietnia 2009 r. (dalsze terminy w informacjach na stronie www.mi.gov.pl pod zakładką świadectwa energetyczne) Opracowanie projektu rozporządzenia zmieniającego rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie książki obiektu budowlanego, zawierającego wzory protokołów kontroli efektywności energetycznej urządzeń Termin realizacji luty 2009 r. praca ciągła od stycznia 2009 r. marzec 2009 r. cały 2009 r. kwiecień 2009 r. Monitoring systemu praca ciągła od stycznia 2009 r. 1.6. Ocena energetyczna budynków Świadectwo charakterystyki energetycznej jest sporządzane na podstawie oceny charakterystyki energetycznej, polegającej na określeniu między innymi wskaźnika EP w kwh/(m 2 /rok), wyrażającego roczne zapotrzebowanie na nieodnawialną energię pierwotną (niezbędną do zaspokojenia potrzeb energetycznych budynku w zakresie ogrzewania, chłodzenia, wentylacji i ciepłej wody użytkowej) na jednostkę powierzchni pomieszczeń o regulowanej temperaturze i porównaniu tego wskaźnika z wielkością referencyjną zawartą w przepisach techniczno-budowlanych. Przez pomieszczenie o regulowanej temperaturze należy rozumieć pomieszczenie, które ze względu na swoją funkcję powinno być ogrzewane lub chłodzone. Podstawą do określenia wskaźnika EP są dane i wskaźniki określone w projekcie budowlanym dla budynku nowo wznoszonego, a dla budynku istniejącego jeśli brak jest dla niego dokumentacji technicznej wyznaczane w wyniku inwentaryzacji. Standard budynku referencyjnego tzw. standard podstawowy (warunki techniczne zostały zdefiniowane na poziomie wymagań minimalnych) został opisany i uzu- Zarządzanie energią w budynkach komunalnych 17
Wprowadzenie pełniony w nowelizowanych przepisach techniczno-budowlanych, tj. rozporządzeniu Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie [5] i [11]. 1.6.1. Świadectwo wymogi formalno-prawne Następujące wymogi formalne dla świadectwa charakterystyki energetycznej wynikają z obowiązujących przepisów: 1) Świadectwo powinno być wykonywane w języku polskim, przy zastosowaniu oznaczeń graficznych i literowych określonych w Polskich Normach dotyczących budownictwa, instalacji ogrzewczych, wentylacyjnych i oświetlenia w budynkach. 2) Wszystkie strony (arkusze świadectwa oraz ewentualne załączniki) powinny być oznaczone kolejną numeracją. 3) Świadectwo powinno być oprawione w okładkę formatu A4 w sposób uniemożliwiający jego zdekompletowanie. 4) Świadectwo powinno być sporządzone w formie pisemnej i elektronicznej. 5) W zakres szczegółowy świadectwa wchodzą: a) strona tytułowa zawierająca: numer świadectwa, dane identyfikacyjne dotyczące budynku, wynik oceny charakterystyki energetycznej, datę wydania świadectwa, imię i nazwisko oraz numer uprawnień budowlanych albo numer wpisu do rejestru osoby sporządzającej, b1) charakterystyka techniczno-użytkowa zawierająca: przeznaczenie budynku, liczbę i rodzaj kondygnacji, kubaturę ogółem i kubaturę części zawierającej pomieszczenia o regulowanej temperaturze, powierzchnię pomieszczeń o regulowanej temperaturze, rodzaj konstrukcji, rodzaj systemu ogrzewania, wentylacji, przygotowania ciepłej wody, klimatyzacji oraz oświetlenia, b2) charakterystyka energetyczna budynku zawierająca dane ilościowe i porównawcze określone w sposób opisany w załącznikach do rozporządzenia [3], c) uwagi w sprawie: możliwości zmniejszenia zużycia energii w budynku, przez zmiany w eksploatacji budynku oraz ewentualną termomodernizację, d) objaśnienia i informacje o podstawach prawnych świadectwa oraz o korzystaniu ze świadectwa (do jakich celów służy ten dokument). Działania budowlane (remont lub przebudowa) przeprowadzane w okresie ważności świadectwa, mające wpływ na zmianę jego charakterystyki energetycznej, skutkują koniecznością przygotowania nowego świadectwa potwierdzającego dokonane 18 Zarządzanie energią w budynkach komunalnych
Wprowadzenie w nim zmiany energetyczne. Jeśli po 10 latach ważności świadectwa w budynku/lokalu mieszkalnym nie dokonano żadnych modernizacji, zadaniem audytora energetycznego jest potwierdzić jego aktualność (sporządzić nowe świadectwo charakterystyki energetycznej). Świadectwo jest wystawiane dla budynku/lokalu i nie jest związane z jego właścicielem czy nabywcą. Świadectwo ma stanowić, zgodnie ze zmianami wprowadzanymi do ustawy Prawo budowlane [9], załącznik do książki obiektu budowlanego. Minister właściwy do spraw budownictwa, gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej określił, w drodze rozporządzenia [3], wzory świadectw dla budynku i lokalu mieszkalnego, a także części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową. Przez cześć budynku stanowiącą samodzielną całość techniczno-użytkową należy rozumieć część budynku o jednej funkcji użytkowej, dla której zastosowane rozwiązania konstrukcyjno-instalacyjne pozwalają na niezależne jej funkcjonowanie, zgodnie z przeznaczeniem oraz ustalonym sposobem użytkowania, przy zachowaniu przepisów techniczno-budowlanych. Świadectwa energetycznego dla konkretnego budynku nie powinien przygotowywać jego projektant, kierownik budowy czy zarządzający tym budynkiem, a także jego właściciel. Wprowadzany przez nowelizację do ustawy Prawo budowlane [9] zakaz bycia sędzią we własnej sprawie ma na celu wyeliminowanie zagrożenia merytorycznej nieobiektywności i zależności oceniających budynek, a także podyktowany jest potrzebą zachowania właściwych postaw etyczno-moralnych. 1.6.2. Budynki istniejące sprzedawane i wynajmowane a świadectwo charakterystyki energetycznej (rynek wtórny) Świadectwa charakterystyki energetycznej są zatem wymagane dla nowowznoszonych, jak i istniejących budynków oraz znajdujących się w nich lokali mieszkalnych, np. w budynku szkoły, jeśli są one przedmiotem sprzedaży czy najmu w rozumieniu przepisów odrębnych. Przez lokal mieszkalny należy rozumieć wydzieloną trwałymi ścianami w obrębie budynku izbę lub zespół izb przeznaczonych na stały pobyt ludzi, które wraz z pomieszczeniami pomocniczymi służą zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych i gospodarczych. W przypadku budynków użyteczności publicznej, przez które należy rozumieć budynki szkolne, przedszkola, szpitale, przychodnie zdrowia itp., oprócz wymogu sporządzenia świadectwa energetycznego, istnieje jeszcze inny. Zarządca lub właściciel takiego budynku, którego powierzchnia użytkowa przekracza 1000 m 2, ma obowiązek w widocznym miejscu (np. w wejściu do budynku) wywiesić stronę tytułową ważnego świadectwa charakterystyki energetycznej, zawierającą wynik oceny energetycznej budynku przedstawiony na suwaku energetycznym. Wymóg ten wynika wprost Zarządzanie energią w budynkach komunalnych 19
Wprowadzenie z dyrektywy i w polskim prawodawstwie uregulowano go w art. 63, ust. 2 ustawy Prawo budowlane [2]. Z uwagi na racjonalną potrzebę zastosowania tzw. pozytywnych wzorców edukacyjnych proponuje się rozciągnąć obowiązek publicznej informacji o standardzie energetycznym dużych budynków publicznych (o powierzchni użytkowej ponad 1000 m 2 ) na wszystkie tego typu budynki, a nie tylko wymienione w ustawie Prawo budowlane [2]. Dzięki temu informacja o standardzie energetycznym budynków publicznych stanie się informacją powszechną. Świadectwo charakterystyki energetycznej to dokument, który należy udostępnić nabywcy, przy czym przepisy ustawy Prawo budowlane [2] nie precyzują, w jakim momencie i czy nieprzekazanie świadectwa charakterystyki energetycznej uniemożliwia zawarcie umowy najmu lub kupna-sprzedaży. Przepisy nie określają trybu oraz sposobu udostępniania, ani trybu rezygnacji ze świadectwa, ani też kar za niespełnienie tego obowiązku. Za niedopełnienie tych obowiązków rozważa się wprowadzenie kar w postaci grzywny, jednakże w obecnych przepisach nie ma regulacji w sprawie penalizacji. Orzekanie w sprawach o czyn następowałoby na podstawie przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. 1.6.3. Budynki nowe (rynek pierwotny) i modernizowane a świadectwo charakterystyki energetycznej Przez obowiązek posiadania świadectwa w chwili budowy należy, według art. 57, ust. 1 pkt 6 ustawy Prawo budowlane [2], rozumieć moment oddawania budynku do użytkowania na podstawie składanego wniosku o pozwolenie na użytkowanie lub zgłoszenie, jeżeli przepisy ustawy nie wymagają uzyskania pozwolenia na użytkowanie. W art. 57, ust. 1 ustawy z 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane [2], poprzez jego nowelizację, wprowadza się zapis nakładający na inwestora obowiązek wysłania do terenowego organu nadzoru budowlanego kopii świadectwa charakterystyki energetycznej dla budynku, w wypadku budynków, dla których, zgodnie z tą ustawą, jest wymagane złożenie wniosku o pozwolenie na użytkowanie lub zawiadomienie o zakończeniu budowy, lub też zakończeniu robót budowlanych polegających na przebudowie (modernizacji obiektu czy instalacji w budynku). Oznacza to, że niezależnie od tego, czy pozwolenie na budowę było wydane przed 1 stycznia 2009 r., czy po 1 stycznia 2009 r., o obowiązku sporządzenia świadectwa charakterystyki decyduje moment oddawania budynku do użytkowania. Jeśli następuje to po 1 stycznia 2009 r., przepisy dotyczące obowiązku sporządzenia świadectwa charakterystyki energetycznej mają zastosowanie. Z obowiązku wykonywania świadectwa charakterystyki energetycznej, zgodnie z art. 5, ust. 7 ustawy Prawo budowlane [2], zwolnione są między innymi budynki: 1) podlegające ochronie na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, 20 Zarządzanie energią w budynkach komunalnych