50 LAT SPÓŁDZIELNI MIESZKANIOWEJ ŁADA w BIŁGORAJU MONOGRAFIA JUBILEUSZOWA WYDANA W 50 ROCZNICE POWSTANIA SPÓŁDZIELNI MIESZKANIOWEJ ŁADA w BIŁGORAJU
Wydawca: Spółdzielnia Mieszkaniowa Łada w Biłgoraju ul.3 Maja 40, 23-400 Biłgoraj Tel. (0-84) 686 25 52 Autorzy: Ryszard Bil, Mirosław Sitarz, Danuta Kaziród, Barbara Kukiełka, Marek J. Szubiak Fotografie: Marek J.Szubiak, archiwum spółdzielni. Opracowanie i redakcja: Marek J. Szubiak Projekt okładki: Marek J. Szubiak Druk: Zakład Poligraficzny Helvetica Ul. Włosinakarska 13 23-400 Biłgoraj Wydano: Biłgoraj, maj 2008r.
Domy są kolorowe, zależne od natury okolicy, od natchnienia artysty, ale i od upodobania mieszkańców. Są na tle okolic leśnych domy śnieżnie białe, w równinach różowe, w pagórkach jasnozielone z odcieniem fioletu albo koloru nasturcji. Domy te są najwymyślniej, najfantastyczniej, najbogaciej zdobione, według wskazań artystów i upodobań nabywców. ( ) Szklane domy Stefan Żeromski - Przedwiośnie 3
4
Słowo wstepne Szanowni Państwo! W bieżącym roku mija 50 lat od powstania Spółdzielni Mieszkaniowej Łada w Biłgoraju. To wspaniały jubileusz. Z tej okazji pozdrawiam wszystkich członków spółdzielni i jej mieszkańców. Ten czas skłania do refleksji i wspomnień. Cieszymy się bardzo, że możemy jeszcze rozmawiać z założycielami i jednymi z pierwszych mieszkańców, pierwszego spółdzielczego budynku wzniesionego przy ul. Ogrodowej 2 w Biłgoraju. W okresie połowy wieku powstały 74 budynki mieszkalne, w których zamieszkuje łącznie około 10 tysięcy osób. Powstało 10 pawilonów wolnostojących i 276 garaży. Były to lata wielkiej determinacji, wysiłku, wielu wyrzeczeń, być może i wielu krzywd, związanych z budowaniem kolejnych budynków. Przewinęła się ogromna rzesza wspaniałych działaczy spółdzielczych, członków rad nadzorczych, zarządów, pracowników budowlanych i budujących. Nikogo nie pomijamy, chcemy uszanować pracę wszystkich naszych poprzedników i za nią składamy najserdeczniejsze słowa podziękowania. Dziękujemy samorządowi władzom Biłgoraja i gmin powiatu biłgorajskiego, wszystkich kadencji za wspieranie naszej spółdzielni. Dziękujemy instytucjom, zakładom pracy, przedsiębiorcom i przedsiębiorstwom, z którymi współpracowaliśmy i współpracujemy. Jednocześnie życzymy pomyślności w realizacji celów dla wspólnego dobra. Z poważaniem. Ryszard Bil 5
6
ROZDZIAŁ I GENEZA SPÓŁDZIELCZOŚCI MIESZKANIOWEJ Idea i początki ruchu spółdzielczego Społeczny ruch spółdzielczy rozpoczął się w Anglii na początku XIX wieku. Powstawały tu pierwsze wspólnoty budowlano-mieszkaniowe o charakterze spółdzielczym. Ruch ten rozwijał się na zachodzie Europy, głównie we Francji i Niemczech. Wraz z rozwojem przemysłu i wielkiego kapitału tworzyła się samoobrona ludności przed wyzyskiem. Dotyczyło to również handlu i rolnictwa. Ludność zaczęła organizować wspólnoty, kierując się zasadami samopomocy i samorządności pierwszymi ideami spółdzielczości. PIERWSI TEORETYCY I PIONIERZY RUCHU SPÓŁDZIELCZEGO Karol Fourier (1772-1837): myśliciel francuski. Opracował ideę budowania osiedli tzw. falang, opartych na zrzeszeniach samowystarczalnych. Robert Owen (1771-1858): autor projektu wspólnot o rozmaitym charakterze w tym również mieszkaniowych. Projekt Owena był podstawą do powstania w Ameryce Północnej wspólnoty pod nazwą Nowa harmonia. Ebenezer Howard (1850-1928): urbanista angielski, twórca koncepcji zakładania miast - ogrodów ( garden city ). Koncepcja ta łączyła dwie funkcje miasta miejsca pracy oraz mieszkania i wypoczynku. Koncepcja zakładała również budowę osiedli dla wspólnot mieszkańców. Pierwsze ustawodawstwo dotyczące spółdzielczości pojawiło się w Anglii w roku 1836. Wydano tu ustawę o spółdzielniach budowlanych. Pionierskie i zarazem wzorcowe osiedle robotnicze powstało w Londynie w roku 1851. Wzór tego rodzaju budownictwa szybko przeniknął do innych państw europejskich, szczególnie do Szwajcarii, Niemiec i do Ameryki Północnej - Stanów Zjednoczonych. W ten sposób rozpoczął się proces rozwiązywania problemów mieszkaniowych w dużych skupiskach ludności, w miastach i centrach fabrycznych. Mimo to kwestie mieszkaniowe, stawały się w Europie, coraz ważniejszym problemem społecznym. W Ameryce Północnej rozwijała się spółdzielczość budowlana. W 1892 r. działało tam 5828 spółdzielni zrzeszających około 2 mln członków. 7
Spółdzielczość mieszkaniowa w Polsce miasta-ogrody i szklane domy Pierwsza spółdzielnia mieszkaniowa w Polsce powstała 27 marca 1890r. w Poznaniu, pod nazwą Towarzystwo Pomoc Spółka Budowlana. Wśród założycieli znalazły się wybitne postacie, nie tylko z Wielkopolski, ale tez z Królestwa Polskiego i Galicji, jak; Stefan Cegielski - syn Hipolita, twórcy Fabryki Maszyn Rolniczych w Poznaniu, Henryk Jordan krakowski lekarz, inicjator tzw. Ogródków jordanowskich, hr. Władysław Sapieha ze Lwowa i światowej sławy aktorka Helena Modrzejewska. Inicjatorem powołania Towarzystwa był Józef Kasztelan dyrektor Banku Związku Spółdzielni Zarobkowych i Gospodarczych w poznaniu. Celem tego Towarzystwa było dostarczanie członkom mieszkań i lokali użytkowych. Również w roku 1890 powstała Bydgoska Spółdzielnia Mieszkaniowa. W następnych latach powstają kolejne spółdzielnie mieszkaniowe: 1902 w Tczewie, 1903 w Lesznie, 1904 w Rawiczu, 1906 w Ostrowie Wielkopolskim,1907 w Kościanie, 1908 w Chorzowie i Działdowie. Duże spółdzielnie powstały w Krakowie i Katowicach. Wszystkie działają do dziś i zaliczają się do największych w kraju. Spółdzielnie powstające w kraju miały charakter narodowy, były przejawem walki ekonomicznej. Przeciwstawiały się dyskryminacji społecznej i kulturalnej. Towarzystwo poznańskie przewidziało w statucie coroczną subwencję na polską kulturę z wygospodarowanych zysków (z wynajmu budynków targowych i hotelu Wiktoria ). W Krakowie działał dr Adolf Gross (1862-1932) wybitny społecznik, radny Krakowa i poseł na sejm austriacki. W 1910 r. z jego inicjatywy, wydana została ustawa o funduszu mieszkaniowym. Ustawa dawała podstawę prawną do tworzenia spółdzielczości mieszkaniowej i ułatwiała finansowanie budownictwa wspólnotom budowlano-mieszkaniowym. W Krakowie powstały dwie spółdzielnie - towarzystwa mieszkaniowe, pod nazwami: Powszechne Towarzystwo Budowy Tanich Domów Mieszkaniowych i Robotniczych (1907r.) oraz Towarzystwo Mieszkaniowe Urzędniczek Pocztowych (1913r.) Inicjatywy spółdzielcze o charakterze mieszkaniowym miały miejsce w Królestwie Kongresowym od 1903r. Przy Warszawskim Towarzystwie Higienicznym powstała Sekcja ds. Miast Ogrodów. Celem działania sekcji było doprowadzenie do powołania organizacji budowy kompleksu mieszkalnego. Efektem tego było powstanie Warszawskiego Towarzystwa Stałych Mieszkań, gwarantującego otrzymanie mieszkań dla swoich członków. Towarzystwo to przystąpiło do budowy miasta-ogrodu, zwanego Nowa Warszawa w Młocinach. Pod pojęciem miasta-ogrodu, rozumiano kompleks budynków w otoczeniu strefy zieleni. Okres II Rzeczypospolitej rozpoczynający się w mieszaninie rozmaitego ustawodawstwa, pozostającego po zaborcach i nierównomiernego rozwoju gospodarczego kraju, jak też budową odrodzonej państwowości, stopniowo prowadził 8
do rozwoju spółdzielczości mieszkaniowej. Zainteresowanie tego rodzaju spółdzielczością, ograniczało się do dużych aglomeracji miejskich. Ogółem w 1918r. zweryfikowaną działalność prowadziło 40 Spółdzielni Budowlano-Mieszkaniowych. Działalność spółdzielni mieszkaniowych, określały dwie kolejne ustawy uchwalone przez Sejm Rzeczypospolitej. Ustawa o Państwowym Funduszu Budowlanym z 1 sierpnia 1919r. i ustawa o spółdzielniach z 29 października 1920r. Te akty prawne regulowały zasady budownictwa spółdzielczego. Na podstawie tych przepisów, każda spółdzielnia mogła liczyć na kredyt ze specjalnych funduszy państwowych. Początkowo był udzielany nawet do 95% kosztów budowy, a spłaty rozkładano na 20 do 50 lat z symbolicznym, oprocentowaniem od 1 do 4%. Były to bardzo korzystne i już niepowtarzalne, w historii, warunki finansowe dla rozwoju budownictwa spółdzielczego. W tych warunkach, w roku 1921 powstała Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa. W pierwszych latach II Rzeczypospolitej przeważały, ilościowo, spółdzielnie o charakterze budowlanym. Po roku 1922 zaczęły się rozwijać spółdzielnie o charakterze budowlano- mieszkaniowym typu lokatorskiego. Niektóre prowadziły dodatkowo działalność w zakresie oświaty, kultury, wypoczynku oraz o charakterze usługowym i socjalnym. W tym wyróżniała się Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa i powołane przez nią Spółdzielcze Przedsiębiorstwo Budowlane Szklane Domy. Spółdzielnia ta jako pierwsza w kraju, już w roku 1925 przystąpiła do budowy dużych osiedli pracowniczych. W tym środowisku ukształtowała się nowa idea, wywodząca się z wizji S. Żeromskiego - szklanych domów, walki o zasadniczą reformę mieszkaniową i nowoczesne budownictwo dla pracowników mieszkających w bardzo trudnych warunkach. Okres największego rozwoju spółdzielni mieszkaniowych trwał do roku 1929. W tym też roku działało ponad 790 spółdzielni. Uporządkowaniem działalności i nadzorem rewizyjnym tych spółdzielni zajął się, powołany w roku 1931, Związek Rewizyjny Spółdzielni Mieszkaniowych. Według statystyki okresu lat: 1924 do 1937 zbudowano 96 tys. mieszkań z 259 tys. izb, w oparciu o kredyty mieszkaniowe. Okres wielkiego kryzysu gospodarczego i w konsekwencji załamanie się polskiej gospodarki wpłynął hamująco na działalność spółdzielni. Dynamika intensywnego rozwoju powróciła już w 1936 roku i trwała do rozpoczęcia II wojny światowej. Rozwój spółdzielczości, w okresie międzywojennym, był możliwy dzięki stałemu wsparciu władz II Rzeczypospolitej. W 1939 roku istniało w kraju 322 spółdzielnie mieszkaniowe o charakterze lokatorskim i 192 spółdzielnie mieszkaniowo-budowlane o charakterze własnościowym. Wśród ogromnych szkód jakie poniósł nasz kraj, w II wojnie światowej, straty materialne wyniosły 38% majątku narodowego i wyceniono je na ponad 50 mld zł. Substancja mieszkaniowa zniszczona została w znacznej części. W ocalałych domach i mieszkaniach dokwaterowywano lokatorów. Ciasnota 9
w mieszkaniach była charakterystyczna dla okresu pierwszych lat po wojnie i stała się bodźcem do uruchomienia budownictwa mieszkaniowego. Stopniowo powracało budownictwo spółdzielcze. W 1945 r Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa rozpoczęła budowę bloków mieszkalnych z tzw. oszczędnymi mieszkaniami. W rzeczywistości stanowiły one podstawowe minimum i okazały się za ciasne dla przeciętnej rodziny. Jednak wzorcem budownictwa mieszkaniowego w planie sześcioletnim (1950-1956) miał pozostać pomysł z 1948 roku, tworzenia Zakładów Osiedli Robotniczych, tzw. ZOR. Ograniczono działalność spółdzielczą i zlikwidowano Centralę Spółdzielni Mieszkaniowych. Problemu mieszkalnictwa to nie rozwiązywało a do dużych miast w poszukiwaniu pracy napływały coraz większe rzesze ludności. Konieczna stała się zmiana polityki mieszkaniowej w kierunku spółdzielczości i jej idei społeczno-samorządowej. Zmiany nastąpiły po roku 1956 na fali politycznych przemian. W Warszawie powstał Centralny Związek Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego. Stopniowo rozpoczynał się intensywny rozwój budownictwa spółdzielczego. Powstawały nowe spółdzielnie mieszkaniowe i w szybkim tempie rosła liczba oddawanych do użytku mieszkań. Budownictwo spółdzielcze było nadal jednym z elementów polityki mieszkaniowej państwa. Ówczesna władza terenowa - rady narodowe decydowały o przydziale terenów pod budownictwo, kredytów i materiałów budowlanych. Żądano też odpowiedniej puli mieszkań dla osób wskazanych przez rady narodowe. Naruszało to ideę spółdzielczości. Spółdzielcze budownictwo mieszkaniowe, stopniowo zaczęło jednak wyprzedzać budowę mieszkań przez państwo i inwestorów prywatnych. Tempo rozwoju budownictwa spółdzielczego ilustruje tabela; 10 Lata Liczba mieszkań oddanych do użytku 1958-1990 5 400 1961-1965 24 700 1966-1970 82 600 1971-1975 105 900 1976-1980 143 000 1981-1985 99 200 1986-1990 79 300 Z analizy tych danych wynika, ze po roku 1980 następuje poważny spadek oddawanych do użytku mieszkań. Jednocześnie wydłużyła się kolejka wielu spółdzielców do oczekiwanego lokalu. Przyczyną tego było priorytetowe potraktowanie przez państwo budownictwa przemysłowego i gospodarczego. Polityka mieszkaniowa przeszła do kompetencji wojewodów, a nadzór nad
produkcją materiałów budowlanych do kompetencji ministra przemysłu. Wytworzyła się sytuacja niesprzyjająca dla spółdzielni. Transformacja ustrojowa rozbudziła nadzieje spółdzielców na pozytywne zmiany. Odpowiedzialnością za trudną sytuacje mieszkaniową społeczeństwa obarczono dotychczasową politykę władz, preferencji inwestycji przemysłowych i niewystarczające wsparcie budownictwa mieszkaniowego. Sejm uchwalił ustawę o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości. Ustawa ta weszła w życie 20 stycznia 1990r i przyniosła oczekiwane i nieoczekiwane zmiany. Zniesiono wszystkie związki i organizacje spółdzielcze pozostawiając Naczelną Radę Spółdzielczą, jako jedyną reprezentację ruchu spółdzielczego. Wiele zapisów ustawy wywołało zaniepokojenie spółdzielców, jak choćby prawo podziału spółdzielni przez jej 10 członków. Niektórzy uważają, że ustawa ta zamykała w pewnym sensie stuletnią tradycje spółdzielczości mieszkaniowej zapoczątkowanej w Poznaniu w roku 1890. Kompleksową regulację funkcjonowania spółdzielczości mieszkaniowej zawiera ustawa z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych. Ustawa definiuje cele i przedmiot działalności spółdzielni, określa prawa i obowiązki członków, sprawy finansowe i eksploatacyjne jak też prawo lokalowe; lokatorskie, własnościowe i odrębnej własności lokali. Ustawa była wielokrotnie nowelizowana i korygowana postanowieniami i wyrokami Trybunału Konstytucyjnego. Kształt samorządności W działalności samorządowej, istotne znaczenie miały krajowe zjazdy delegatów. I Krajowy Zjazd Delegatów Spółdzielni Mieszkaniowych, odbyty w grudniu 1956 r. rozwijał ideę spółdzielczości mieszkaniowej dającej szansę na własne mieszkanie rosnącej liczbie spółdzielców. II Krajowy Zjazd Spółdzielczości Mieszkaniowej zwołano w kwietniu 1965 r. Na mocy uchwał tego zjazdu wprowadzone zostały nowe zasady, czy raczej odstępstwa od obowiązujących zasad w sprawach członkowskich. Członkiem spółdzielni, poza kolejnością, mogła zostać osoba za poręczeniem czynników i organizacji, np. związków zawodowych, zakładów pracy itp. Wprowadzone zostały oszczędne normatywy w planowaniu, projektowaniu i wykonawstwie lokali mieszkalnych z negatywnymi do dziś skutkami. VI Krajowy Zjazd Delegatów, zwołany w 1972 r. wyraził zgodę na tworzenie spółdzielni lokatorsko własnościowych, które miały budować mieszkania o lepszym standardzie. Z drugiej strony wystąpiły naciski na realizacje przez spółdzielnie mieszkaniowe, decyzji władz państwowych, a nie członków spółdzielni. VII Krajowy Zjazd Delegatów Spółdzielni Mieszkaniowych, zwołany przed 11
rozpoczęciem i przerwany wprowadzeniem stanu wojennego w 1981r, zdołał znieść rejestrację kandydatów na członka i oddawanie mieszkań do dyspozycji zakładów pracy i władz terenowych. Reaktywowano Polskie Towarzystwo Mieszkaniowe. Projekt i przewidywane skutki działania ustawy z 1990r o zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości nie mogły pozostać bez reakcji środowiska. Nadzwyczajny Kongres Polskiej Spółdzielczości, zwołano z inicjatywy Naczelnej Rady Spółdzielczej w grudniu 1989 r. Uczestniczący w kongresie delegaci w liczbie 1758, za konieczne uznali przeprowadzenie gruntownej reformy spółdzielczości i dostosowania jej do nowego systemu ekonomicznego i polityki gospodarczej państwa. Decyzje kongresu stwarzały podstawy odrodzenia autentycznego ruchu spółdzielczego pozbawionego elementów upaństwawiania spółdzielczości. Od 1990r. spółdzielczość mieszkaniowa znajduje się w okresie burzliwych przemian, walki o utrzymanie majątku, kształtowania świadomości spółdzielczej i jej wartości, oraz funkcjonowania w nowym ustroju społecznym. Głos w tej sprawie zabrali spółdzielcy na kolejnym ważnym spotkaniu. I Ogólnopolskie Forum Spółdzielczości Mieszkaniowej odbyło się 12 stycznia 2006r. zorganizowane przez Krajowa Radę Spółdzielczą. Uczestnicy forum dokonali swoistej oceny sytuacji spółdzielczości mieszkaniowej i sformułowali wnioski dotyczące poprawy tego stanu. Raport stanu polityki mieszkaniowej stwierdza: 1. Urynkowienie, po 1989r. gospodarki mieszkaniowej, nie tylko nie poprawiło sytuacji mieszkaniowej polskich rodzin, ale wpłynęło na jej pogorszenie. Warunki mieszkaniowe w Polsce należą dziś do najgorszych w Unii Europejskiej. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest potraktowanie mieszkania jako towaru, a nie dobra wspólnego. 2. Władze R.P. ograniczyły swoją aktywność, w zasadzie do regulowania kwestii własnościowego budownictwa mieszkaniowego, zaniedbując budownictwo społeczne, którego zakres został znacząco ograniczony. 3. Uprzedzenia historyczne i ideologiczne doprowadziły do znacznego ograniczenia budownictwa spółdzielczego, a ciągłe manipulowanie prawem spółdzielczym oraz ciągłe nowelizacje ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych, prowadzą do podważania systemu spółdzielczego jako takiego. 12
4. Przejawy ogólnej patologii życia społecznego i gospodarczego, jakie ujawniły się w Polsce dotykają w różnym stopniu, także spółdzielni mieszkaniowych wpływając na ich ogólny wizerunek. 5. Poprawa sytuacji mieszkaniowej Polaków wymaga rozwoju różnych form budownictwa, w tym lokatorskiego budownictwa spółdzielczego, które jest jedną z form zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych i aktywizacji społecznej ludzi. Wnioski I Ogólnopolskiego Forum Spółdzielczości Mieszkaniowej dotyczyły: Polityki mieszkaniowej państwa Wskazano tu na konieczność priorytetu rozwoju budownictwa mieszkaniowego przez państwo i włączenia tego priorytetu do polityki społeczno-gospodarczej Unii Europejskiej. Otworzy to możliwości finansowania budownictwa mieszkaniowego ze środków Unii Europejskiej. Dla rozwiązywania problemu budownictwa mieszkaniowego państwo powinno tworzyć lepsze warunki dla budownictwa społecznego w tym spółdzielczego - lokatorskiego. Spółdzielnie mieszkaniowe jako zrzeszenia statutowe winny być traktowane zgodnie ze swoją specyfiką w systemie podatkowym państwa, a nie traktowane jako przedsiębiorstwa komercyjne. Systemu prawnej działalności spółdzielni Niezbędne jest dostosowanie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych do wyroków Trybunału Konstytucyjnego z lat 2001 2005 jak też międzynarodowych zasad spółdzielczych i warunków gospodarki rynkowej. Spółdzielcy oczekują uchwalenia nowego prawa spółdzielczego i stabilizacji przepisów. Zahamowanie tendencji do podziałów spółdzielni, powinno przynieść wprowadzenie zasady wyłącznej, podmiotowej decyzji członków. Również nowelizacja ustawy o ochronie praw lokatorów winna iść w kierunku zabezpieczenia przez państwo i władze samorządowe, sytuacji lokatorów nie realizujących obowiązków opłat za mieszkania w zakresie przejęcia ciężaru długu i przydzielania lokali zamiennych. Działalności wewnątrzspółdzielczej Uznano potrzebę troski o dobry wizerunek ruchu spółdzielczego, eliminowanie negatywnych zjawisk z pomocą spółdzielczej lustracji. Podkreślono wagę organizacji życia społeczno- kulturalno w środowisku spółdzielczym. W sytuacji, kiedy członkowstwo nie jest koniecznością, lecz wyborem, spółdzielnie muszą wyróżniać się pozytywnie wśród innych podmiotów o podobnej działalności. Muszą stawać się bardziej przyjazne wobec swoich członków. Drogą do wzrostu znaczenia spółdzielczości mieszkaniowej i ochrony jej in- 13
teresów jest integracja ruchu spółdzielczego. Wnioski z Forum Spółdzielczości Mieszkaniowej skierowane zostały do Krajowej Rady Spółdzielczej. Zasady wewnątrzspółdzielcze, aktualnie obowiązujące, zostały przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne Międzynarodowego Związku Spółdzielczego, podczas Kongresu w Manchesterze 23 września 1995r, zwołanego z okazji 100-lecia spółdzielczości. Sześć podstawowych zasad mówi o: dobrowolności i dostępności spółdzielni bez dyskryminacji, demokracji spółdzielczej i równych prawach, ekonomiczno-finansowego współdziałania członków, niezależności i samorządności spółdzielni, rozwoju i współpracy z innymi spółdzielniami, działalności społeczno-wychowawczej. ROZDZIAŁ II ZARYS HISTORYCZNY SPÓŁDZIELNI MIESZKA- NIOWEJ ŁADA W mieście nad Ładą Siedzibą spółdzielni, od jej początków, był Biłgoraj. Historia miasta sięga XVI w. Staraniem Adama Gorajskiego, pana na Radzięcinie, osada rolniczo handlowa rozłożona na wzniesieniu zwanym Biała Góra, otrzymała miano miasta aktem lokacyjnym wydanym 10 września 1578 r. we Lwowie przez króla 14
Stefana Batorego,. Od położenia na wzgórzu nazwane zostało Biełogorajem, a ostatecznie Biłgorajem. Miasto leży na terenie Równiny Biłgorajskiej na skraju Roztocza i Puszczy Solskiej, nad rzekami Białą i Czarną Ładą. Położenie miasta na starym szlaku handlowym, z Pragi i Krakowa na Ruś a następnie z Lublina do Jarosławia i Przemyśla, sprzyjało szybkiemu rozwojowi Biłgoraja. Miasto stawało się wielonarodowe. Przybywali tu Wołosi, Madziarzy, Rosjanie, Żydzi i inni. Słabe ziemie dla rozwoju rolnictwa nie zapewniały dostatecznego poziomu materialnego. Konieczność wymusiła na mieszkańcach cechę przedsiębiorczości. Od XVII zaczęło się rozwijać sitarstwo na coraz większą skalę. Wytwarzano też chałupniczo przetaki a później włosiankę. Sitarze biłgorajscy wędrowali ze swymi wyrobami do wielu miast Rosji, Węgier, Turcji, Persji. Biłgorajskie sita trafiały też do Niemiec i Szwecji i innych krajów. Przejeżdżający przez Biłgoraj w roku 1782, bp. Ignacy Krasicki pisał wtedy o mieście: Zaszczyt jego wieloraki Sławny w sita i przetaki A co większa i w jubilery niepoślednie. Jakoż wyborne klejnoty, Po talaru pierścień złoty, Dyjamenty wielkiej wagi, Za dwa grosze trzy szmaragi. Dzięki handlowi i sitarstwu Biłgorajanie stawali się zamożniejsi, przejmowali materialne elementy kultury odwiedzanych krajów, kształtowali swoisty folklor, a miasto nadal się rozwijało. Świadczyła a tym rozbudowa. Do dziś zachowała się tzw. Zagroda Sitarska skansen złożony z budynków typowych dla dawnego budownictwa, rzemieślników sitarzy. Na przełomie XIX i XX wieku sitarstwem zajmowało się ponad 3600 osób, stanowiło to około 43 procent ogółu mieszkańców Biłgoraja, wówczas trzeciego, co do wielkości miasta Lubelszczyzny. Były to ostatnie pozytywne symptomy rozwoju. Po latach rozkwitu przyszedł kryzys i równie szybkie zacofanie miasta, które nie potrafiło wprowadzić nowych form przemysłowych i nie sprostało gospodarce kapitalistycznej, pozostając nadal przy tradycyjnym chałupnictwie. Rynki zbytu przejął zorganizowany przemysł i handel. Biłgoraj pozostał na uboczu przemian gospodarczych stał się, jak wiele innych, małym peryferyjnym miasteczkiem na Lubelszczyźnie. Mimo rysującego się kryzysu gospodarczego Biłgoraj od roku 1866, na mocy carskiego ukazu, pozostawał siedziba powiatu w rękach carskich biurokratów i wojska. Status powiatowy utrzymało miasto po odzyskaniu niepodległości w roku 1918 roku z komisarzem rządowym Maciejem Ratajem. Ludność zajmowała się handlem, przeżywającym stagnację - rzemiosłem i pracą w sześciu niewielkich zakładach przemysłowo usługowych. Szanse na rozwój przemysłu pojawiły się po decyzji Miejskiej Rady Narodowej powołującej w maju 1938r Miejską Komisję Centralnego Okręgu Przemysłowego, mającą podjąć starania 15
o lokalizację obiektu przemysłu kluczowego. Wojna w roku 1939 przerwała te zamierzenia. Działania wojenne i okres okupacji przyniósł miastu wielkie straty nie tylko wśród ludności, ale i materialne. Szczególnie dotyczyło to budynków mieszkalnych w centralnej części miasta zniszczonej pożarem. Po okresie okupacji i wyzwoleniu Biłgoraj borykał się z wieloma trudnymi problemami. Jednym z nich była katastrofalna sytuacja mieszkaniowa. Komitet Mieszkaniowy przy Miejskiej Radzie Narodowej przydzielił najbardziej potrzebującym rodzinom 200 mieszkań w domach pozostałych po ludności żydowskiej. Innym przydzielano mieszkania lokatorskie. Jednym ze sposobów poprawy sytuacji mieszkaniowej było utworzenie spółdzielni mieszkaniowej. Dominującą cześć budownictwa mieszkaniowego od roku 1975 przejęła Spółdzielnia Mieszkaniowa Łada. Wraz rozwojem przemysłu, rosła w Biłgoraju liczba mieszkańców. Potrzeby mieszkaniowe stawały się palącym problemem. Założenie spółdzielni mieszkaniowej Spółdzielnia mieszkaniowa w Biłgoraju powstała w 1958r. Organizacyjne walne zgromadzenie 23 członków założycieli spółdzielni, dokumentuje historyczny dziś protokół: 16
Protokół Nr 1/58* Walnego Zgromadzenia członków założycieli Spółdzielni Mieszkaniowej Łada w Biłgoraju z dnia 23.IX.1958r. Porządek obrad Walnego Zgromadzenia: 1. Zagajenie i wybór prezydium Walnego Zgromadzenia 2. Przyjęcie porządku obrad Walnego Zgromadzenia. 3. Odczytanie i przyjęcie statutu. 4. Określenie planu działalności spółdzielni. 5. Uchwalenie najwyższej sumy zobowiązań. 6. Zatwierdzenie preliminarza budżetowego na okres przed włączeniem do planu Inwestycyjnego 7. Wybory Rad Nadzorczej i Zarządu. 8. Wolne wnioski. Ad.1. Zebranie otworzył ob. Pobocha Bolesław, na asesorów Walnego Zgromadzenia Wybrani zostali ob..ob. Grasza Jan i Wilczek oraz sekretarz ob. Koperwas Mikołaj. Ad.2. Podany porządek obrad przyjęto bez zmian. Ad.3. Projekt statutu Spółdzielni Mieszkaniowej odczytał ob. Pobocha. W dyskusji wzięło Udział 4 członków założycieli, po czym w głosowaniu jawnym jednogłośnie projekt został przyjęty. Ustalono następujące sumy wpłat: wpisowe 100 zł., udział 500 zł. Członkowie założyciele podpiszą statut w trzech egzemplarzach. Ad.4. Plan działalności spółdzielni odczytał ob. Pobocha, po czym wywiązała się dyskusja: Ob. Paluch Józefa proponuje, aby jak najszybszym terminie wpłacić należności i aby z początkiem wiosny przystąpić do budowy. Ob. Jaworski proponuje, aby ustalić termin wpłaty. Jednogłośnie Walne Zgromadzenie przyjęło następujące terminy: wpisowe do 15 listopada 1958r., wkłady mieszkaniowe do końca lutego 1959r. Ob. Peć zapytuje czy koniecznym jest budowanie bloków dużych, czy nie możnaby budować budynków mniejszych? Odpowiada Przewodniczący Prezydium M.R.N. (Miejskiej Rady Narodowej przyp. aut.) ob. Ludwik: Sprawa budowy opiera się na założeniach urbanistycznych miasta i musi być wykonana zgodnie z jego założeniami. Plan działalności spółdzielni, załączony do protokołu został przyjęty jednogłośnie. Ad.5. Przyjęto jednomyślnie, ze wkłady mieszkaniowe w wysokości 15% kosztu budowy są konieczne na pokrycie wstępnych kosztów, a spłatę pozosta- 17
łych 85% - uiszczać się będzie w ratach miesięcznych przez 40 lat przyczym upoważniono Zarząd do zaciągnięcia zobowiązań na sumę do 5 milionów złotych. Ad.6. Preliminarz budżetowy został przyjęty jednogłośnie i jest w załączeniu. Walne Zgromadzenie zatwierdza preliminarz budżetu Spółdzielni na okres przed włączeniem do planu inwest. zamykający się po stronie wpływ. i wyd. sumą 81.900.- Ad.7. Do Rad Nadzorczej i Zarządu zostali zgłoszeni następujący kandydaci z liczba głosów: 1. Pobocha Bolesław 23,, 2. Cieplechowicz Stanisław 23,, 3. Futyma Antoni 23,, 4. Jaworski Aleksander 23,, 5. Koperwas Mikołaj 23,, 6. Mickiewicz Mieczysław 23,, 7. Cybulski Tadeusz 23,, 8. Grasza Jan 23,, 9. Sułek Weronika 23,, 10. Pankowski Czesław 23 głosów Po przedstawieniu się wszystkich kandydatów w głosowaniu jawnym wybrano jednogłośnie do Rady Nadzorczej i Zarządu wymienione osoby. W czasie ukonstytuowania się Rady Nadzorczej i Zarządu trwała dyskusja. Rada Nadzorcza ukonstytuowała się następująco: 1. Przewodniczący - Ob. Pankowski Czesław 2. Z-ca Przewod. - Ob. Sułek Weronika 3. Sekretarz - Ob. Mickiewicz Mieczysław 4. Członkowie - Ob. Futyma Antoni Ob. Cybulski Tadeusz Ob. Koperwas Mikołaj Ob. Grasza Jan Zarząd wybrany przez Radę Nadzorczą ukonstytuował się następująco: Przewodniczący - Ob. Pobocha Bolesław Z-ca Przewodnicz. - Ob. Jaworski Aleksander Członek - Ob. Cieplechowicz Stanisław Ad.8. Ob. Peć proponuje, aby od Włosiankarskiej Spółdzielni Pracy zaciągnąć informacji i jeżeli możliwe uzyskać dostęp do planów geodezyjnych z przeprowadzonych badań terenu w celu przekonania się, czy plac ten nadaje się pod budowę domów piętrowych. Proponowany przez M.R.N. plac znajdował się przy ul. Lubelskiej na zachód od bud. Włoś. Sp. Pracy. Na tym protokół zakończono: 18
Przewodniczący Walnego Zgroma- Sekretarz Walnego Zgromadzenia dzenia (-) Koperwas Mikołaj (-) Pobocha Bolesław Asesorowie: 1. (-) Grasza Jan 2. (-) Pankowski Czesław * Zachowano oryginalną pisownię Cel i przedmiot działalności W sądowym rejestrze spółdzielni, prowadzonym przez Sąd Powiatowy w Zamościu, pod numerem 1397, zapisano 5 grudnia 1959r., że celem spółdzielni jest: zaspakajanie potrzeb mieszkaniowych swoich członków, organizowanie współżycia mieszkańców domów spółdzielczych w zakresie zaspakajania ich potrzeb bytowych i kulturalnych. W statucie z roku 1967, nazwa spółdzielni brzmiała: Powiatowa Spółdzielnia Mieszkaniowa Łada w Biłgoraju. Spółdzielnia była zrzeszona w Centralnym Związku Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego. Główny cel spółdzielni pozostał, ale uzupełniony: ( ) zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych członków i ich rodzin oraz innych potrzeb gospodarczych, socjalnych i kulturalnych, wynikających z zamieszkiwania we wspólnym osiedlu lub w jednym budynku. Statut sankcjonował, teoretycznie pozaspółdzielcze, sposoby otrzymania mieszkania. Członkiem spółdzielni mogła zostać osoba fizyczna i osoba prawna. Głównie chodziło o osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, które spełniały jeden z następujących warunków: - zgromadziły wkład mieszkaniowy i zostały wpisane do rejestru kandydatów, lub ubiegały się o członkostwo w związku z zamianą mieszkania; - ubiegają się o uzyskanie spółdzielczego prawa do lokalu, na podstawie art. 145 ustawy z dnia 17 lutego 1961r. o spółdzielniach i ich związkach; - kiedy jej małżonek jest członkiem spółdzielni i przysługuje mu spółdzielcze prawo do lokalu. Ponadto przyjęcie na członka spółdzielni mogło nastąpić w związku ze skierowaniem przez zakład pracy na mieszkanie w ramach spółdzielczego budownictwa zakładowego lub resortowego, lub też zachodziły inne warunki określone przez Związek (CZSBM). Osoba prawna mogła zostać członkiem spółdzielni, o ile ubiegała się o przydział lokalu użytkowego bądź też współdziałała ze spółdzielnią w celu uzyskania 19