INSTRUKCJA PROJEKTOWANIA I MONTA U INSTALACJI SANITARNYCH Z RUR WIELOWARSTWOWYCH (PE-AL-PE) SYSTEMU KISAN

Przedsiêbiorstwo Techniczno-Handlowe KISAN Generalny Dystrybutor materia³ów instalacyjnych systemu KISAN Wy³¹czny Przedstawiciel Producentów Systemu 05-500 Piaseczno, ul. Gen. L. Okulickiego 19, tel./fax (48-22) 701-71-30(36) e-mail:kisan@kisan.pl http://www.kisan.pl INSTRUKCJA PROJEKTOWANIA I MONTA U INSTALACJI SANITARNYCH Z RUR WIELOWARSTWOWYCH (PE-AL-PE) SYSTEMU KISAN Opracowanie: mgr in. W³odzimierz Mroczek, in. Jadwiga Wojas Warszawa, styczeñ 2006

Copyright by KISAN 1998. Wszelkie prawa zastrzeżone. Wydanie 7, 2006 r.

3 Spis treœci str. 1. Wstęp... 7 2. Zakres stosowania systemu KISAN... 7 3. Warunki formalno prawne stosowania systemu KISAN... 7 4. Informacje o materiale... 9 4.1 Rury... 9 4.1.1 Asortyment produkcji rur... 9 4.1.2 Podstawowe dane techniczne rur KISAN...10 4.1.3 Właściwości fizyczne rur KISAN...10 4.1.4 Własności jakościowe rur KISAN...11 4.1.5 Wskazówki montażowe...12 4.1.6 Transport i składowanie rur KISAN...12 4.2 Złączki do rur KISAN...12 4.2.1 Złączki zaciskowe...12 4.2.1.1 Złączka VESTOL...12 4.2.1.2 Złączka VESTOL ZBK...13 4.2.1.3 Łączniki uzupełniające do złączek VESTOL i VESTOL ZBK...13 4.2.2 Złączki zaprasowywane...14 4.2.2.1 Konstrukcja złączek zaprasowywanych...14 4.2.2.2 Właściwości złączek zaprasowywanych...15 4.2.2.3 Asortyment złączek zaprasowywanych...15 5. Narzędzia do montażu rur KISAN... 18 5.1 Cięcie rury...18 5.2 Gięcie rury...18 5.3 Przygotowanie końcówki rury...19 5.4 Zaprasowywanie...19 6. Instrukcja montażu rur KISAN... 20 6.1 Trasowanie rury...20 6.2 Cięcie rury...20 6.3 Gięcie rury... 20

4 6.4 Przygotowanie końcówki rury... 21 6.4.1 Użycie kalibratora... 21 6.4.2 Użycie rozwiertaka... 21 6.5 Montaż złączki zaciskowej VESTOL... 22 6.5.1 Osadzenie korpusu złączki w rurze... 22 6.5.2 Połączenie złączki VESTOL z kształtką... 23 6.5.3 Właściwości złączek VESTOL... 23 6.6 Wykonanie złącza zaprasowywanego... 24 6.6.1 Osadzenie korpusu złączki w rurze... 24 6.6.2 Praska elektryczna... 25 6.6.2.1 Opis urządzenia... 25 6.6.2.2 Uruchomienie praski... 26 6.6.2.3 Zaprasowywanie złączki... 26 6.6.2.4 Warunki BHP przy pracy z praską elektryczną... 28 6.6.3 Praska ręczna... 28 6.6.4 Wskazówki montażowe... 29 7. Wymagania ogólne przy projektowaniu i montażu instalacji sanitarnych z rur KISAN... 32 7.1 Zasady rozprowadzenia przewodów z rur KISAN... 32 7.1.1 Poziome przewody rozdzielcze i piony... 32 7.1.2 Przewody rozprowadzające w pomieszczeniach... 35 7.1.3 Przejścia przez przegrody budowlane... 35 7.2 Kompensacja wydłużeń termicznych... 35 7.3 Izolacja cieplna przewodów... 38 7.4 Wymagania szczegółowe odnośnie instalowania przewodów z rur KISAN... 39 8. Wskazówki do projektowania instalacji zimnej wody i ciepłej wody użytkowej... 40 8.1 Sposoby rozprowadzenia instalacji wodociągowych... 40 8.2 Obliczanie instalacji wodociągowej... 41 8.2.1 Zasady ogólne... 41 8.2.2 Metody obliczeń instalacji wewnętrznej... 41 8.2.3 Obliczanie instalacji cyrkulacyjnej c.w.... 46 8.2.4 Zalecane parametry w instalacjach wodociągowych... 46

5 8.2.5 Izolacja cieplna przewodów z.w. i c.w.... 47 8.3 Warunki odbioru instalacji z tworzyw sztucznych... 47 8.3.1 Zasady odbioru... 47 8.3.2 Dokumenty wymagane przy odbiorze... 47 8.3.3 Odbiór techniczny instalacji... 47 8.3.4 Próby szczelności instalacji... 48 9. Wskazówki do projektowania i montażu instalacji centralnego ogrzewania... 49 9.1 Podstawy projektowania... 49 9.2 Zapotrzebowanie ciepła ogrzewanych pomieszczeń... 49 9.3 Wybór systemu centralnego ogrzewania... 49 9.4 Rozwiązania techniczne niektórych elementów instalacji c.o... 51 9.4.1 Źródło ciepła... 51 9.4.2 Pompy obiegowe... 52 9.4.3 Przewody z osprzętem... 52 9.4.4 Kompensacja wydłużeń i izolacja cieplna... 52 9.4.5 Grzejniki i armatura grzejnikowa... 52 9.4.6 Odpowietrzenia instalacji c.o.... 53 9.4.7 Dodatkowe wyposażenie... 53 9.5 Zasady wymiarowania hydraulicznego rurociągu z rur KISAN... 53 9.5.1 Prędkość przepływu w instalacji c.o. z rur KISAN... 53 9.5.2 Wymiarowanie sieci przewodów... 53 9.5.3 Dobór pomp obiegowych... 54 9.5.4 Wyrównanie oporów hydraulicznych poszczególnych obiegów... 55 9.5.5 Dobór elementów dławiących nadmiar ciśnienia... 55 9.6 Próba szczelności... 56 10. Instalacje podgrzewania gruntu w szklarniach... 57 11. Nomogram strat ciśnienia w instalacji centralnego ogrzewania... 59 12. Tablice... 60 13. Lista przenoszonych mediów chemicznych... 63 14. Bibliografia... 68 15. Dodatek tablice oporów liniowych... 69

6

7 1. Wstêp Niniejsza instrukcja stanowi ramowy przepis projektowania i montażu instalacji sanitarnych z rur wielowarstwowych PE AL PE typu KISAN w budownictwie. Instrukcja oparta jest na obowiązujących normach, Materiałach Pomocniczych do projektowania wydanych przez COBRTI INSTAL, Warunkach Technicznych Wykonania i Odbioru Ro bót Budowlano Montażowych. Celem opracowania jest przede wszystkim wskazanie odmienności i koniecznych, wynikających z właściwości rur KISAN, odstępstw od spo sobu wykonywania instalacji z materiałów tradycyjnych. 2. Zakres stosowania systemu KISAN Z rur KISAN wykonuje się instalacje wody zimnej, ciepłej wody użytkowej oraz centralnego ogrzewania wodnego w budynkach mieszkalnych, jedno i wielorodzin nych, użyteczności publicznej oraz przemysłowych. Wyjątek z rur KISAN nie wykonuje się bez dodatkowego zabezpieczenia instalacji w pomieszczeniach, w których rurociągi narażone są na mechaniczne lub termiczne uszkodzenia z racji technologii realizowanej w pomieszczeniu lub ze względu na zagrożenie świadomą dewastacją (lokale publiczne o dużym ruchu). Jeśli pozwala na to zakres stosowanych średnic instalacje mogą być wykonane wyłącznie z rur KISAN, lub z tych rur w połączeniu z rurami z innych materiałów (stal, miedź, PB, PP, PVC). 3. Warunki formalno-prawne stosowania systemu KISAN a) Elementy systemu KISAN posiadają wszystkie wymagane dokumenty umożliwiające stosowanie w budownictwie w Polsce. Są to następujące Aprobaty Techniczne wy dane przez CENTRALNY OŚRODEK BADAWCZO ROZWOJOWY TECHNIKI INSTA LACYJNEJ INSTAL : 1. AT/98 01 0466 03 dotycząca rur wielowarstwowych Multilayer Pipes KISAN SKS Kańczuga, 2. AT/99 02 0775 02 dotycząca złączek zaciskowych i zaprasowywanych oraz kształ tek do rur wielowarstwowych Multilayer Pipes KISAN SKS Kańczuga, 3. AT/2004 02 1444 dotycząca złączek zaprasowywanych do rur wielowarstwowych Multilayer Pipes KISAN SKS, 4. AT/98 01 0337 02 dotycząca rozdzielaczy.

8 b) System KISAN posiada Atesty Higieniczne Państwowego Zakładu Higie ny Nr HK/W/0379/01/2001 (rury), Nr HK/W/0065/01/2002 (złączki), oraz HK/W/0585/01/2000 (rozdzielacze), dopuszczające do stosowania w instalacjach wody pitnej. Rury KISAN są zgodne z wymaganiami licencjodawcy i odpowiadają wyma ganiom norm: ASTM F 1281 90 i 1282 90 USA; SII GD 340 Izrael i CSA DF 3 Kanada. c) PTH KISAN Sp. z o.o. wprowadziło i stosuje system zapewnienia jakości w zakresie sprzedaży hurtowej i detalicznej wyrobów instalacji sanitarnych i grzewczych, do radztwa technicznego. Posiada certyfikat ISO 9001:2000 Nr 6896/29/43 wydany przez TÜV Rheinland Euroqua. d) Rury wielowarstwowe są produkowane zgodnie z warunkami systemu jakości ISO 9001:2001, a producent uzyskał certyfikat nr 605/1/2001 wydany przez PCBC. e) Złączki i kształtki są produkowane zgodnie z warunkami systemu jakości ISO 9001 i posiadają certyfikat numer 75 100 6693 wydany przez TÜV Berlin Brandenburg.

9 4. Informacje o materiale 4.1. Rury Rury wielowarstwowe PEX AL PEX, PEX AL PE 80 i PE AL PE KISAN produkowane są na podstawie licencji angielskiej firmy KITECHNOLOGY Ltd. Technologia produkcji rur jest następująca: taśma aluminiowa o grubości 0,2 0,35 mm zwinięta jest wzdłużnie w rurę i na szwie zgrzana ultradźwiękami w sposób ciągły. W sterowanym komputerowo procesie produkcji rura z aluminium powlekana jest z obu stron kolejno warstwami kleju i tworzywa (polietylenu). Rys. 1. Konstrukcja rury wielowarstwowej Rury KISAN są znakowane co 1 m na całej długości znakiem firmowym produ centa, numerem kodu, oznaczeniem rodzaju tworzywa, maksymalnymi wartościami tem peratury i ciśnienia roboczego w tej temperaturze oraz datą produkcji. 4.1.1. Asortyment produkcji rur Produkowane są rury o następujących średnicach : 14 x 2 mm w kręgach o długości do 200 mb 16 x 2 mm w kręgach o długości do 200 mb 20 x 2,25 mm w kręgach o długości do 150 mb 25 x 2,5 mm w kręgach o długości do 100 mb 32 x 3,0 mm w kręgach o długości do 50 mb Posiadamy w naszej ofercie również rury w średnicach 40 x 4 mm, 50 x 4,5 mm i 63 x 6 mm. Rury te są dostarczane w odcinkach prostych (sztangach) o długości 5 metrów. Program produkcji obejmuje kilka rodzajów rur, różniących się typem polietylenu, zakresem oferowanych średnic i przeznaczeniem:

10 a) Rury przeznaczone do instalacji zimnej wody kolor niebieski. Rura aluminio wa powleczona jest obustronnie polietylenem wysokiej gęstości PE. Stosowane są dla ciśnienia roboczego 1,0 MPa. Temperatura robocza +20 O C. b) Rury uniwersalne w kolorze białym do instalacji ciepłej wody, centralnego ogrzewania, ogrzewania podłogowego, instalacji zasilenia klimatyzacji maksymalna temperatura robocza +95 O C, maksymalne ciśnienie robocze w temperaturze +95 O C 0,6 MPa, a w temperaturze +60 O C 1,0 MPa. l rura aluminiowa powlekana obustronnie polietylenem wysokiej gęstości siecio wanym PEX. l rura aluminiowa powlekana od środka polietylenem wysokiej gęstości siecio wanym PEX a od zewnątrz polietylenem wysokiej gęstości PE 80. Przekroczenie temperatury +95 O C prowadzi do skrócenia czasu użytkowania instalacji. c) Rury przeznaczone do instalacji ogrzewania podłogowego kolor czerwony. Można je stosować również w instalacji zimnej wody. Rura aluminiowa powleczona jest obustronnie polietylenem PE 80. Maksymalna temperatura robocza +60 O C. Maksymalne ciśnienie robocze 0,6 MPa. d) Rury przeznaczone do ogrzewania gruntu kolor srebrny. Rura aluminiowa powleczona jest obustronnie polietylenem wysokiej gęstości. Maksymalna temperatura robocza +45 O C. Maksymalne ciśnienie robocze 0,6 MPa. Uwaga! Zakresy produkowanych średnic dla poszczególnych rodzajów rur znajdują się w katalogu KISAN. 4.1.2. Podstawowe dane techniczne rur KISAN Tablica 1. Dane techniczne rur. Wymiar Średnica wew. Grubość ścianki Pojemność [mm] [mm] [mm] wodna [dm 3 /m] 14 x 2 10 2,0 0,08 16 x 2 12 2,0 0,12 20 x 2,25 15,5 2,25 0,19 25 x 2,5 20 2,50 0,33 32 x 3,0 26 3,0 0,53 40 x 4,0 32 4,0 0,80 4.1.3. W³aœciwoœci fizyczne rur KISAN Współczynnik przewodności cieplnej 0,45 W/m K Współczynnik rozszerzalności liniowej 25 x 10 6 K 1 Gęstość 0,93 g/cm 3 Chropowatość bezwzględna 0,003 0,005 mm

11 4.1.4. W³aœciwoœci jakoœciowe rur KISAN a) Odporność na korozję i zarastanie kamieniem. b) Okres eksploatacji instalacji ponad 50 lat w przeciętnych warunkach użytkowania. c) Odporność na przenikanie gazów (antydyfuzyjność 100%). d) Mały współczynnik rozszerzalności liniowej (tylko dwukrotnie większy od stali), co za tym idzie mniejsze trudności z kompensacją wydłużeń termicznych. e) Odporność na uderzenia hydrauliczne. f) Brak pamięci kształtu. Rury można wyginać w sposób trwały. g) Łatwość profilowania pozwalająca omijać elementy konstrukcyjne budynku. h) Krótki czas montażu dzięki prostym i pewnym połączeniom zaciskowym i zapra sowywanym. i) Mała chropowatość bezwzględna, a co za tym idzie niskie opory przepływu. j) Możliwość przesyłania niektórych agresywnych substancji chemicznych. Rys. 2. Wykres wytrzymałości czasowej rur wielowarstwowych

12 4.1.5. Wskazówki monta owe Prace montażowe należy wykonywać w temperaturach powyżej 0 O C, Rury KISAN są odporne na awaryjne jedno lub dwukrotne zamrożenie czynnika wewnątrz rury. Może to jednak powodować zniszczenie kształ tek i łączników, Jeśli w czasie montażu rura ulegnie załamaniu, należy rurę wyprostować i wyklepać młotkiem drewnianym lub gumowym. Jednokrotne załamanie nie powoduje wyraźnego zmniejszenia wytrzymałości rury KISAN, Rury kumulują ładunki elektrostatyczne nie dopuszcza się ich w środo wisku substancji łatwopalnych i wybuchowych (np. kopalnie węgla). 4.1.6. Transport i sk³adowanie rur KISAN a) Transport Pakowania i transportu rur KISAN należy dokonywać starannie i uważnie aby uniknąć uderzeń i zadrapań. Rury w kręgach powinny być wiązane taśmą z tworzywa sztucznego lub sznurem. Rury należy układać w transporcie poziomo na równych i gładkich powierzchniach w stosach, oraz zabezpieczyć przed prze mieszczeniem. Rury można przewozić otwartymi lub krytymi środkami transpor tu. Należy chronić rury przed naświetleniem i nagrzewaniem promieniami słońca. b) Składowanie Rury wielowarstwowe typu KISAN należy składować w magazynach zam kniętych, przewietrzanych, chroniących rury przed działaniem promieni słonecz nych i opadami atmosferycznymi. 4.2. Z³¹czki do rur KISAN Połączenie rur z innymi elementami instalacyjnymi wykonuje się przy pomocy złączek mosiężnych zaciskowych i zaprasowywanych. Złączki są znakowane przez producenta znakiem logo, z oznaczeniem średnicy elementu. 4.2.1. Z³¹czki zaciskowe 4.2.1.1. Z³¹czka VESTOL Jest to złączka mosiężna niklowana z uszczelkami typu O ring (wykonanymi z NBR 70/VITON). W specjalnie przygotowanej przy pomocy kalibratora lub rozwiertaka końcówce rury osadza się korpus złączki z uszczelkami. Uszczelnienie złącza uzyskuje się przez dokręcenie do oporu nakrętki VESTOL a na elemencie wkrętnym nypla, trójnika lub kolana. Prawidłowe połączenie uzyskuje się gdy tuleja złączki zostanie zagnieciona na

13 zewnętrznej warstwie polietylenu. System ten nie wymaga dodatkowego uszczelnienia. Asortyment produkcji złączek VESTOL: a) złączka kompletna 1/2" x 16 x 2 3/4" x 20 x 2,25 1" x 25 x 2,5 b) złączka kompletna redukcyjna 1/2" x 14 x 2 3/4" x 16 x 2 1" x 20 x 2,25 4.2.1.2. Z³¹czka VESTOL ZBK Złączka wprowadzona do użytku w 1996 r. Elementem zaciskowym jest mosiężny pierścień, nie połączony konstrukcyjnie z pozostałymi elementami. Złączkę VESTOL ZBK można zdemontować z instalacji i użyć powtórnie w innym miejscu. Asortyment produkcji: a) złączka 1/2" x 16x2 gwint zewnętrzny, b) złączka 3/4" x 20x2,25 gwint zewnętrzny, b) złączka 16x2 x 16x2 złączka naprawcza 4.2.1.3. ¹czniki uzupe³niaj¹ce do z³¹czek VESTOL i VESTOL ZBK Przy pomocy łączników uzupełniających realizujemy następujące zadania: odgałęzienie przepływu (trójniki), zmiana kierunku przepływu (kolana) gdy wymagany jest bardzo mały łuk, połączenie z armaturą sanitarną zawory, baterie, grzejniki, połączenie z instalacją wykonaną z innych materiałów. Asortyment produkcji łączników uzupełniających: a) Rozdzielacz kompletny 1" od 3 do 12 wyjść 1/2" w kompletach 2 rozdzielacze, konstrukcja wsporcza, 2 korki 1" i 2 korki 1/2" b) Rozdzielacz G 1" 2 wyjścia z gwintem zewnętrznym 1/2" c) Złączka dwustronnie wkrętna (nypel) 1/2", 3/4", 1" d) Złączka redukcyjna dwustronnie wkrętna (nypel redukcyjny) 1/2" x 3/4", 3/4" x 1" e) Złączka nakrętno wkrętna (przedłużka) 1/2", 3/4", 1" f) Kolano wkrętne 1/2", 3/4" g) Kolano nakrętne 1/2", 3/4" h) Kolano nakrętno wkrętne 1/2", 3/4", 1"

14 i) Trójnik wkrętny 1/2", 3/4", 1" j) Trójnik nakrętny 1/2", 3/4" k) Trójnik redukcyjny wkrętny 3/4" x 1/2" x 3/4" 1" x 3/4" x 1" l) Trójnik redukcyjny W N W 3/4" x 1/2" x 3/4" 1" x 1/2" x 1" ł) Czwórnik redukcyjny wkrętny 3/4" x 1/2" x 3/4" x 1/2" 1" x 3/4" x 1" x 3/4" m) Redukcja nakrętno wkrętna 1/2" x 3/4", 3/4" x 1" n) Zaślepka 1/2", 1" o) Korek 1/2", 1" p) Kolanko ustalone 1/2" r) Trójnik ustalony płaski 1/2" s) Trójnik ustalony kątowy 1/2" t) Złączka dwustronnie nakrętna (mufka) 1/2", 3/4", 1" Do połączeń z podejściami grzejnikowymi odpodłogowymi stosowane są złączki o konstrukcji VESTOL z niklowanymi nakrętkami: a) M 22x1,5 / 16x2 do połączeń z armaturą Herz, Honeywell, Danfoss Rettig b) M 24x1,5 / 16x2 do połączeń z armaturą Heimeier c) G 3/4" x 16x2 do połączeń z armaturą Danfoss Poland, VALVEX oraz do rozdzielaczy ogrzewania podłogowego RP i RPT. 4.2.2. Z³¹czki zaprasowywane 4.2.2.1. Konstrukcja z³¹czek zaprasowywanych Złączki zaprasowywane wykonywane są w dwóch typach: jako złączki zapraso wywane z tuleją wahliwą (rys. 3b) w zakresie średnic 16 40 mm i jako złączki zintegro wane (rys. 3a) w zakresie średnic 16 25 mm. Złączki z tuleją wahliwą (oddzieloną od korpusu) wyposażone są w półprzezro czysty pierścień z tworzywa dla kontroli głębokości wprowadzenia rury (rys. 3b). Luźna tuleja, nie połączona konstrukcyjnie z korpusem złączki, pozwala na łatwiejsze wpro wadzenie rury do złączki, zwłaszcza w przypadku, gdy końcówka rury jest nieznacznie wygięta. Złączki o budowie zintegrowanej z korpusem posiadają w tulei 2 otwory kontrol ne umozliwiające sprawdzenie głębokości wprowadzenia rury. Korpusy obu typów złączek wykonane są z mosiądzu i niklowane. Uszczelnienie połączenia rury w złączce zaprasowywanej uzyskuje się przez zaprasowanie tulei na rurze przy użyciu praski elektrycznej lub ręcznej, z zastosowaniem odpowiedniej szczęki.

15 a) b) Rys. 3. Przykłady złącza zaprasowywanego 4.2.2.2. W³aœciwoœci z³¹czek zaprasowywanych l powtarzalność połączenia (zawsze jednakowa siła docisku), l możliwość betonowania połączeń w podłogach (przegrodach poziomych), l możliwość nakładania otulin termoizolacyjnych na połączenia (średnice zewn. złączek są niewiele większe od średnic rury), l zwiększa się szybkość wykonania połączenia (ograniczona ilość operacji), l wzrasta estetyka połączenia (kształtki są niklowane) w przypadku umieszczenia połączenia w miejscu widocznym l złączki spełniają jednocześnie funkcje kształtek instalacyjnych trójników, kolan, nypli, śrubunków, itd 4.2.2.3. Asortyment z³¹czek zaprasowywanych Złączki i kształtki do rur 16x2 l złączka zaprasowywana/wkrętna 16 x 1/2 l złączka zaprasowywana/nakrętna z półśrubunkiem 16 x 1/2 l złączka zaprasowywana/nakrętna 16 x 1/2 * l złączka zaprasowywana 16 x 16 l kolano zaprasowywane 16 x 16 l kolano zaprasowywane/nakrętne 16 x 1/2 l kolano zaprasowywane/wkrętne 16 x 1/2 * l trójnik zaprasowywany 16 x 16 x 16 l trójnik zaprasowywany/nakrętny 16 x 1/2 x 16 l kolano ustalone zaprasowywane 16 x 1/2 l trójnik ustalony zaprasowywany katowy 16 x 1/2 x 16 l trójnik ustalony zaprasowywany płaski 16 x 1/2 x 16 * Złączki i kształtki do rur 20 x 2,25 l złączka zaprasowywana/wkrętna 20 x 1/2 * l złączka zaprasowywana/wkrętna 20 x 3/4

16 l złączka zaprasowywana/nakrętna z półsrubunkiem 20 x 3/4 * l złączka zaprasowywana/nakrętna 20 x 1/2 * l złączka zaprasowywana/nakrętna 20 x 3/4 l złączka zaprasowywana 20 x 20 l złączka redukcyjna zaprasowywana 20 x 16 l kolano zaprasowywane 20 x 20 l kolano zaprasowywane/nakrętne 20 x 3/4 * l kolano redukcyjne zaprasowywane/nakrętne 20 x 1/2 * l kolano zaprasowywane/wkrętne 20 x 3/4 * l kolano redukcyjne zaprasowywane/wkrętne 20 x 1/2 * l kolano ustalone zaprasowywane 20 x 1/2 * l kolano ustalone zaprasowywane 20 x 3/4 * l trójnik zaprasowywany 20 x 20 x 20 l trójnik zaprasowywany/nakrętny 20 x 3/4 x 20 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 20 x 16 x 16 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 20 x 16 x 20 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 16 x 20 x 16 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 20 x 20 x 16 * Złączki i kształtki do rur 25x2,5 l złączka zaprasowywana/wkrętna 25 x 1 l złączka zaprasowywana/nakrętna z półśrubunkiem 25 x 1 l złączka zaprasowywana 25 x 25 l złączka redukcyjna zaprasowywana 25 x 16 * l złączka redukcyjna zaprasowywana 25 x 20 l kolano zaprasowywane 25 x 25 l kolano zaprasowywane/wkrętne 25 x 1 * l trójnik zaprasowywany 25 x 25 x 25 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 25 x 16 x 16 * l trójnik redukcyjny zaprasowywany 25 x 16 x 20 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 25 x 16 x 25 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 25 x 20 x 20 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 25 x 20 x 25 l trójnik zaprasowywany/nakrętny 25 x 1 x 25 Złączki i kształtki do rur 32 l złączka zaprasowywana/wkrętna 32 x 1 l złączka zaprasowywana/wkrętna 32 x 1 1/4 l złączka zaprasowywana/nakrętna 32 x 1 1/4 l złączka zaprasowywana 32 x 32 l złączka redukcyjna zaprasowywana 32 x 20 l złączka redukcyjna zaprasowywana 32 x 25

17 l kolano zaprasowywane 32 x 32 l kolano zaprasowywane 45 O 32 x 32 l kolano redukcyjne zaprasowywane/nakrętne 32 x 1 l kolano redukcyjne zaprasowywane/wkrętne 32 x 1 l trójnik zaprasowywany 32 x 32 x 32 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 32 x 16 x 32 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 32 x 20 x 25 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 32 x 20 x 32 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 32 x 25 x 32 l trójnik redukcyjny zaprasowywany/nakrętny 32 x 3/4 x 32 l trójnik redukcyjny zaprasowywany/wkrętny 32 x 3/4 x 32 l trójnik redukcyjny zaprasowywany/wkrętny 32 x 1 x 32 Złączki i kształtki do rur 40 l złączka zaprasowywana/wkrętna 40 x 1 1/4 l złączka zaprasowywana/nakrętna 40 x 1 1/2 l złączka zaprasowywana 40 x 40 l złączka redukcyjna zaprasowywana 40 x 32 l kolano zaprasowywane 40 x 40 l kolano zaprasowywane 45 O 40 x 40 l kolano zaprasowywane/nakrętne 40 x 1 1/2 l trójnik zaprasowywany 40 x 40 x 40 l trójnik redukcyjny zaprasowywany/nakrętny 40 x 3/4 x 40 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 40 x 32 x 32 l trójnik redukcyjny zaprasowywany 40 x 32 x 40 * elementy dostępne w sprzedaży w 2006 r.

18 5. Narzêdzia do monta u rur typu KISAN 5.1. Ciêcie rury nożyce do rur z tworzyw sztucznych obcinak krążkowy ( 10 40) 5.2. Giêcie rury sprężyna do gięcia rur ( 14 25) giętarka do gięcia rur ręczna ( 16 32) giętarka do gięcia rur elektryczna ( 10 40)

19 5.3. Przygotowanie koñcówki rury rozwiertak do rur 14 x 2 mm 16 x 2 mm 25 x 2,5 mm kalibrator 16 x 2 mm 20 x 2,25 mm 25 x 2,5 mm 32 x 3 mm 40 x 4 mm 5.4. Zaprasowywanie praska elektryczna sieciowa praska elektryczna akumulatorowa praska ręczna

20 6. Instrukcja monta u po³¹czeñ systemu KISAN 6.1. Trasowanie rury Trasowanie rur, czyli oznaczenie miejsca cięcia rur wykonuje się stosując składa ny przymiar liniowy (tzw. metrówkę). Znakowanie na rurze wykonywać ołówkiem lub markerem. Niedopuszczalne jest znakowanie przez wykonywanie rys lub nacięć na powierzchni rury. 6.2. Ciêcie rury Cięcie rury wykonujemy specjalnymi nożycami prostopadle do osi rury. Aby uniknąć zgniecenia rury wykonuje się płytkie nacięcie rury na około połowie obwodu, a następnie obcina rurę do końca. Operowanie nożycami wymaga pewnej wprawy. Dla średnic powyżej 25 mm zaleca się stosowanie obcinaka krążkowego (patrz pkt. 5.1). 6.3. Giêcie rury Minimalny promień gięcia rury wynosi 5 D (D średnica zewnętrzna). Rurę wygina się na zimno. Dla uniknięcia załamania rury lub zwężenia przekroju zaleca się użycie specjalnych sprężyn do gięcia rur. Dla średnic powyżej 25 mm zaleca się stosowanie specjalnych giętarek (patrz pkt. 5.2).

21 6.4. Przygotowanie koñcówki rury Dla przygotowania końcówki rury stosuje się kalibratory lub rozwiertaki. Przy pomocy tych narzędzi kalibruje się wewnętrzną średnicę rury. 6.4.1. U ycie kalibratora Aby przygotować koniec rury wielowarstwowej do zamontowania złącza należy wykonać operację kalibrowania wewnętrznej średnicy rury i fazowanie. Kalibrator występuje w katalogu PTH Kisan pod numerem katalogowym od 41.02.02 do 41.06.06. Kalibrator ma specjalnie ukształtowaną baryłkowo walcową część roboczą dla średnic rur < 32 (lub walcową dla średnic 32). Część ta zakończona jest frezem do wykonania fazki. Obracając kalibrator zgodnie z ruchem wskazówek zegara wsuwamy go do rury i fazujemy jej wewnętrzną ścianę na głębokość 1 mm. W tak przygotowanej końcówce rury możemy osadzić złączkę. Kalibratory stosuje się do rur o średnicy od 16 mm wzwyż. 6.4.2. U ycie rozwiertaka Dla przygotowania końcówki rury przy pomocy rozwiertaka należy wykonać na stępujące operacje. Częścią walcową rozwiertaka wstępnie kalibruje się wewnętrzną średnicę rury i frezem wykonuje fazę na głębokość około 1 mm. Następnie odwrotną stroną rozwiertaka, składającą się z tulei i freza walcowego wykonuje się kalibrowanie rury, aż do kreski naciętej na tulei. Należy zwrócić uwagę, żeby na końcu rozwiertaka znajdowała się uszczelka (gum ka) dla odprowadzenia skrawanych wiórów. Rozwiertaki stosuje się do rur o średnicach 14, 16 i 25 mm. Do przygotowania końcówki rury 20x2,25 należy stosować wyłącznie kalibrator. Użycie rozwiertaka jest zabronione i może spowodować utratę gwa rancji na wykonane złącze.

22 6.5. Monta z³¹czki zaciskowej VESTOL 6.5.1. Osadzenie korpusu z³¹czki w rurze Na przygotowanym końcu rury oznacza się głębokość wprowadzenia złączki, która wynosi dla średnic 3/8", 1/2", 3/4" 10 mm, a dla średnicy 1" 14 mm. Ma to na celu kontrolę głębokości osadzenia korpusu złączki w rurze. Na rurę nakłada się nakręt kę a następnie osadza się korpus złączki. Osadzenie złączki przy wewnętrznej średnicy rury 10 i 12 mm nie wymaga dużej siły i daje się wykonać ręcznie. Przy większych średnicach należy użyć większej siły i można posłużyć się młotkiem gumowym lub drewnianym. Dla ułatwienia montażu złączkę i rurę zwilża się wodą lub wodą z mydłem. Niedopuszczalne jest stosowanie do zwilżania smarów, olejów itp. Należy zwrócić uwagę na wsunięcie korpusu złączki na pełną głębokość, co można kontrolować przez obserwację położenia złączki względem znaku na rurze. Istotne jest również dobre wprowadzenie uszczelek typu o ring. Pierwszą z uszczelek można kon trolować wizualnie, natomiast złe ułożenie drugiej uszczelki można poznać po obja wach takich jak zwiększony opór w trakcie osadzania złączki, lub niemożność dosunię cia korpusu złączki do znaku na rurze.

23 Rys. 4. Przekroje złączek VESTOL i VESTOL ZBK 6.5.2. Po³¹czenie z³¹czki VESTOL z kszta³tk¹ Po ustawieniu współosiowo rury i kształtki nakręca się nakrętkę do oporu z pewną siłą tak, aby spowodować zagniecenie tulei złączki na zewnętrznej warstwie polietylenu rury. Takie połączenie nie wymaga uszczelnienia w postaci taśmy teflono wej czy włókna konopnego i można je wielokrotnie odkręcać i zakręcać, z tym, że rura wraz z korpusem złączki tworzy trwałe połączenie. W przypadku stwierdzenia przecie ku w miejscu połączenia rury z korpusem, należy go wyciąć i zastąpić innym, gdyż po zagnieceniu korpus złączki jest nierozbieralny. Przy montażu instalacji należy zwrócić uwagę na odpowiednią kompensację wydłużeń termicznych, aby ewentualne przemiesz czenia nie powodowały powstawania nadmiernych sił wyrywających rurę ze złącza. 6.5.3. W³aœciwoœci z³¹czek VESTOL a) Bardzo szybki montaż. b) Możliwość wielokrotnego rozłączania i łączenia elementów bez dodatkowych uszczelnień. c) Pewność połączenia w prawidłowo wykonanym połączeniu nie występują przecieki. d) Zwężenie przekroju przepływu w miejscach złączki. W złączce prędkość przepływu rośnie i przy większej ilości złączy należy traktować je jako opór miejscowy zwę żenie i rozszerzenie przepływu. Mimo to, dzięki właściwościom tłumiącym rur KISAN poziom hałasu w instalacji nie wzrasta. Złączki Vestol (z gwintem wewnętrznym) można nakręcać wyłącznie na kształtki systemu KISAN.

24 Zaleca się stosowanie złączek typu VESTOL przede wszystkim w dostęp nych miejscach instalacji. Preferowany jest system c.o. rozdzielaczowy, gdzie złączki występują tylko przy rozdzielaczach i grzejnikach. Dopuszcza się wykonywanie połączeń typu VESTOL pod tynkiem (np. roz prowadzenia instalacji wodociągowej), natomiast nie dopuszcza się wykonywa nia połączeń w przegrodach poziomych (zgodnie z zaleceniami COBRTI Instal). Przy rozprowadzaniu instalacji w przegrodach poziomych można stoso wać złącza zaprasowywane. Montowane pod tynkiem złączki nie powinny stykać się bezpośrednio z zaprawą murarską. W tym celu należy owinąć je papierem falistym lub folią polietylenową. 6.6. Wykonanie z³¹cza zaprasowywanego Trasowanie, cięcie oraz gięcie rury odbywa się tak samo jak dla złączek zaciskowych. 6.6.1. Osadzenie korpusu z³¹czki w rurze Głębokość osadzenia złączki w rurze wynosi dla średnic 16 i 20 mm 19,5 mm, dla średnicy 25 24,5 mm, dla średnicy 32 31 mm, dla średnic 40 i 50 mm 40 mm, dla średnicy 63 62 mm. Konstrukcja złączek pozwala na sprawdzanie prawidłowej głębokości wprowa dzenia rury w półprzezroczystym pierścieniu z tworzywa lub w otworach kontrolnych. Osadzenie złączki nie wymaga dużej siły i wykonuje się je ręcznie. Niedopuszczalne jest stosowanie do zwilżania smarów, olejów itp. (ana logicznie jak w przypadku złączki VESTOL). Rys. 5. Przekroje złączek osadzonych w rurze i przygotowanych do zaprasowywania

25 6.6.2. Praska elektryczna Do wykonania złącza zaprasowywanego stosuje się praskę elektryczną w wersji sieciowej lub akumulatorowej. 6.6.2.1. Opis urz¹dzenia Jest to urządzenie służące do wykonywania połączeń zaprasowywanych w rurach wielowarstwowych. Posiada wymienne szczęki do zaprasowywania odpowiednie dla każdej średnicy rury. Napięcie zasilania wynosi 230 V przy częstotliwości 50 60 Hz. Urządzenie pobiera moc 280 W. Masa praski wynosi 5,0 kg a średnia masa szczęk zapra sowywujących 1,8 kg. Poziom hałasu na stanowisku pracy wynosi 85 db. 1 4 6 2 3 5 1 rolki 2 zasuwa 3 rękojeść 4 szczęka 5 włącznik 6 wyłącznik awaryjny Rys. 6. Praska z elementami składowymi

26 6.6.2.2. Uruchomienie praski Podłączenie elektryczne Przed podłączeniem praski należy sprawdzić zgodność napięcia podanego na ta bliczce znamionowej z napięciem istniejącym w sieci. Montaż i wymiana szczęk Należy bezwzględnie sprawdzić czy geometria szczęk odpowiada systemowi połą czeń z uwagi na uniwersalność praski. Na szczękach oznaczona jest średnica zapraso wywanych złączek. Nie dopuszcza się zaprasowania złączki na rurze używając nieodpowiednich szczęk. Takie połączenie nie może być wykorzystywane, natomiast praska względnie szczęki mogą ulec uszkodzeniu. W celu wykonania montażu lub wymiany szczęk wygodnie jest położyć maszynę na równej powierzchni. Wymiana szczęk może być wykonana tylko w zwrotnym położe niu rolek (1). Po każdym pełnym cyklu zaprasowywania rolki ustawiają się w położeniu zwrotnym. Wymianę szczęki należy wykonać w następujący sposób: a) ramię zasuwy (2) należy obrócić w kierunku szczęki w tym położeniu zasuwa zostanie odbłokowana i można ją wysunąć z praski, b) w zależności od zastosowania wsunąć odpowiednią szczękę prasującą, c) wcisnąć zasuwę przez otwór w szczęce i zablokować przez obrócenie ramienia zasuwy w kierunku przeciwnym do szczęki. Nie wolno zaciskać szczęk, gdy bolec (2) nie jest zaryglowany. Taka pra ca grozi złamaniem szczęk. Proces zaprasowywania może być wykorzystywany wyłącznie do łącze nia rury z kształtką. 6.6.2.3. Zaprasowywanie z³¹czki Przed każdym użyciem należy sprawdzić czy szczęki, a szczególnie ich części robo cze nie są uszkodzone. Szczęki uszkodzone lub zużyte nie mogą być używane do dalszej pracy. Sposób postępowania przy wykonywaniu połączenia: a) trzymając praskę w jednej ręce za rękojeść (3), nacisnąć drugą ręką na tylną część szczęki (4) i tak, aby rozwarte szczęki mogły zostać nasunięte na osadzoną na rurze kształtkę, b) szczęki praski powinny być ustawione prostopadle do osi rury; natomiast wzgłędem osi praski można je ustawiać pod dowolnym kątem w zakresie 270 O, c) zwolnić szczęki, które obejmą tuleję zaprasowywaną,

27 d) nacisnąć włącznik (5) i trzymać tak długo, aż proces zaprasowywania zostanie za kończony. Praska ma dwa niezależne wlączniki, które można naciskać kciukiem lub palcem wskazującym. Po zakończeniu zaprasowywania rolki ustawiają się samo czynnie w połozeniu zwrotnym, e) jeżeli z jakiegoś powodu należy przerwać proces zaprasowywania, wtedy należy zwolnić włącznik. Powrót rolek w położenie zwrotne nastąpipo nacisnięciu wyłącz nika awaryjnego (6), f) szczęki należy ścisnąć ręką i wysunąć je z połączenia. Szczęka powinna być dosunięta do pierścienia z tworzywa lub wystają cej części złączki w przypadku złączek z tuleją zintegrowaną. Po zaprasowa niu na tulei będą widoczne trzy wgłębienia. Tuleję należy zaprasować tylko jeden raz. Rys. 7. Przekroje gotowych zaprasowanych połączeń Rys. 8. Prawidłowe ustawienie szczęki na złączce

28 Rys. 9. Nieprawidłowe ustawienie szczęki na złączce 6.6.2.4. Warunki BHP przy pracy z prask¹ elektryczn¹ Należy przestrzegać warunków BHP podanych w instrukcji producenta, załączo nej do każdej praski. 6.6.3 Praska rêczna Praska ręczna może być wykorzystana do wykonania połączeń zaprasowywanych w zakresie średnic 16 25 mm. Do praski ręcznej stosuje się szczęki z otworami w tylnej części. Po zablokowaniu szczęk bolcami w urządzeniu można wykonać zaprasowanie. Prawidłowe zaprasowanie Rys. 10. Praska ręczna

29 jest wykonane po zaciśnięciu (zetknięciu się) szczęk oraz dociśnięciu ramion praski do oporu. Szczęki z otworami w tylnej części stosuje się również w praskach elektrycznych. 6.6.4. Wskazówki monta owe W poniższych tablicach i na rysunkach podano minimalne odległości między złącz kami, od przegród budowlanych i sąsiednich rur jakie należy zachować podczas monta żu rur z użyciem złączek zaprasowywanych. Tablica 2. Zalecana długość rury między sąsiednimi złączkami Średnica zewn. rury [mm] długość rury L R [mm] 16 160 20 160 25 170 32 170 40 120 50 120 63 130 L R Rys. 11. Zalecana długość rury między sąsiednimi złączkami

30 Tablica 3 Odległości od sąsiednich ścian i rurociągów o tej samej średnicy Średnica zewn. rury [mm] A [mm] B [mm] 16 23 50 20 25 54 25 28 59 32 31 67 40 40 82 Rys. 12. Odległości od ścian, podłóg i sąsiednich rurociągów Tablica 4. Odległości od sąsiednich przegród i rurociągów o tej samej średnicy Średnica zewn. rury [mm] A [mm] B [mm] C [mm] 16 32 63 40 20 33 66 41 25 34 71 43 32 38 80 46 40 48 86 55

Rys. 13. Odległości od sąsiednich rurociągów, przegród poziomych i pionowych 31

32 7. Wymagania ogólne przy projektowaniu instalacji sanitarnych z rur KISAN 7.1. Zasady rozprowadzenia przewodów z rur KISAN 7.1.1. Poziome przewody rozdzielcze i piony Przewody nieizolowane mocujemy do ścian i stropów za pomocą obejm i uchwy tów pojedynczych lub podwójnych. W przypadku przewodów izolowanych, uchwyty należy mocować na wspornikach lub wieszakach tak, aby umożliwić montaż izolacji (rys. 14). Rys. 14. Przyk³adowe sposoby mocowania rur KISAN

33 Maksymalne odstępy zamocowań rur KISAN wynoszą: Rura 14 x 2, 16 x 2, 20 x 2,25 mm rura pozioma odstęp 0,50 m rura pionowa odstęp 1,00 m Rura 25 x 2,5mm rura pozioma odstęp 0,75 m rura pionowa odstęp 1,20 m Rura 32 x 3 rura pozioma odstęp 1,20 m rura pionowa odstęp 1,50 m Rura 40 x 4 i 50 x 4,5 rura pozioma odstęp 1,50 m rura pionowa odstęp 1,80 m Rura 63 x 6 rura pozioma odstęp 1,80 m rura pionowa odstęp 2,20 m Miejsca zamocowań powinny uwzględniać zasady kompensacji wydłużeń. UWAGA! Przy stosowaniu rur KISAN obowiązuje zasada, że nie wolno pozostawiać wolnego, nie zamocowanego końca rury. Szczególnie należy o tym pamiętać przy wykonywaniu wszelkiego rodzaju króćców spustowych i odpo wietrzających (rys. 15). Rys. 15. Przykłady mocowania zakończeń rur

34 Rys. 16. Prowadzenie rur w warstwie podłogowej

35 7.1.2. Przewody rozprowadzaj¹ce w pomieszczeniach Dopuszczalne są 4 sposoby rozprowadzenia przewodów: rury prowadzone po wierzchu ścian lub w bruzdach z zachowaniem zasad moco wań jak w punkcie 7.1.1, rury układane pod tynkiem w rurze osłonowej PESZEL lub w izolacji termicznej dla umożliwienia ruchów termicznych, rozprowadzenie przewodów w warstwie podłogowej (przykłady na rys. 16), rozprowadzenie przewodów po obwodzie mieszkania pod tynkiem lub w listwie przypodłogowej. 7.1.3. Przejœcia przez przegrody budowlane W miejscach przejść przez przegrody (rys. 17) powinny być osadzone tuleje osłonowe z rur z tworzyw sztucznych. Nie można stosować tulei z rur stalowych lub z blachy. W miejscach przejść nie mogą występować połączenia rur. Przestrzeń między tuleją a rurą powinna być wypełniona materiałem plastycznym nie oddziaływującym na materiał rury KISAN. Rys. 17. Przykłady przejść przez przegrody budowlane 7.2. Kompensacja wyd³u eñ termicznych Szczegółowe rozwiązanie kompensacji wydłużeń termicznych musi być uwzględ nione w fazie projektowania instalacji. Współczynnik rozszerzalności liniowej rur KISAN wynosi 25 x 10 6 K 1 tzn. jeden metr rury KISAN wydłuża się przy różnicy tempe ratur równej 10 O C o 0,25 mm.

36 Rys. 18. Wykres wydłużalności liniowej w zależności od różnicy temperatury czynnika dla rur wielowarstwowych KISAN Rozwiązanie kompensacji wymaga zastosowania trzech elementów: podpór przesuwnych (P), punktów stałych (PS), kompensatorów. Jako podpory przesuwne wykorzystujemy uchwyty do rur nr kat. 72.01.03 74.04.04. Jako podpory stałe wykorzystujemy przelotowe uchwyty do rur z przekładką gu mową, umieszczone na odsadzce rury, lub na szczycie kompensatora U kształtowego. Uchwyty mocowane są do przegród budowlanych lub wsporników.

37 Rozwi¹zanie nieprawid³owe Rozwi¹zanie prawid³owe a) b) c) Rys.19. Przykłady rozwiązań kompensacji rurociągów

38 Jako kompensatory w pierwszej kolejności należy wykorzystać łuki, kolana i odsadzki wynikające ze zmiany kierunku prowadzenia przewodu (samokompensacja) (rys. 19). Zasady obliczania kompensatorów (rys.20). Wydłużenie cieplne danego odcinka prostego rury można obliczyć ze wzoru: l = C x L x t gdzie: l przyrost długości rury, [mm] mm C współczynnik rozszerzalności liniowej C=0,025, [ m ] O C L długość odcinka rury, [m] t różnica temp. między temp. czynnika a temp. otocz., [ O C] Rys. 20. Przykład kompensatora W przykładzie pokazanym na rysunku 10 wszystkie promienie łuków kompensa tora są jednakowe i wynoszą r=5 D (D średnica zewnętrzna przewodu). Odległość od osi symetrii kompensatora do podpory przesuwnej wynosi min 10 r. Wysięg kompensatora L W oblicza się ze wzoru: L W = K x D x l gdzie: L W wysięg kompensatora, [mm] D średnica zew. rury, [mm] l przyrost długości rury, [mm] K współczynnik sprężystości, (K = 30) 7.3. Izolacja cieplna przewodów W systemie KISAN powinny być izolowane: przewody w pomieszczeniu źródła ciepła, przewody rozdzielcze prowadzone przez nieogrzewane pomieszczenia w piwni cach budynku,

39 piony na korytarzach, klatkach schodowych i pomieszczeniach ogólnodostępnych, poziome rozprowadzenia c.o. i c.w. w stropach nad pomieszczeniami nieogrzewa nymi lub na gruncie. Grubość izolacji dobiera się zgodnie z normą PN 85/B 02421. Współczynnik przewodności cieplnej materiału izolacyjnego powinien być nie większy niż 0,04 W/m K, w temp. średniej = 20 O C. Zaleca się stosowanie gotowych prefabrykatów otulin i kształtek z różnych spienionych (porowatych) tworzyw sztucz nych takich jak polietylen, kauczuki czy poliuretany. Nie zaleca się stosowania materia łów o niskim stopniu prefabrykacji, wymagających stosowania płaszczy osłonowych, takich jak maty, pasy, izolacja luzem itp. Nie dopuszcza się izolacji wykonywanej w technologiach mokrych. Materiał otu lin powinien być niepalny lub zapalny samogasnący i nierozprzestrzeniający ognia. Grubość otulin dla c.o., które oferuje PTH KISAN wynosi 6 i 9 mm. Otulina wykonana jest z pianki poliuretanowej lub polietylenowej. 7.4. Wymagania szczegó³owe odnoœnie instalowania przewodów z rur KISAN Rury KISAN powinny być tak instalowane, aby uniemożliwić ich mechaniczne bądź termiczne uszkodzenie. W pomieszczeniach ogólnodostępnych takich jak klatki schodowe w budynkach wielorodzinnych, korytarze itp., rury KISAN muszą być w trwa ły sposób obudowane. W pomieszczeniach przemysłowych rury KISAN muszą być zabezpieczone przed uszkodzeniem mechanicznym, działaniem promieniowania cieplnego od elementów o wysokiej temperaturze, działaniem promieniowania ultrafioletowego i otwartego pło mienia.

40 8. Wskazówki do projektowania instalacji zimnej wody i ciep³ej wody u ytkowej W systemie KISAN preferowanym sposobem prowadzenia instalacji jest zakrycie ich ekranem lub prowadzenie pod tynkiem w rurze osłonowej PESZEL. 8.1. Sposoby rozprowadzenia instalacji wodoci¹gowych Sposoby rozprowadzenia instalacji wodociągowych (rys. 21): a) tradycyjne rozprowadzenie z użyciem trójników b) rozprowadzenie z użyciem rozdzielaczy c) rozprowadzenie z użyciem trójników i kolan ustalonych a) b) c) Rys.21. Rozprowadzenie instalacji wodociągowych

41 Dla ułatwienia montażu baterii i zaworów czerpalnych w asortymencie systemu KISAN znajdują się płytki montażowe podwójne i pojedyncze Nr kat. 70.00.03 i 70.00.04 oraz mocowane do nich kolana ustalone, trójniki ustalone proste oraz kątowe. Armatura odcinająca, zwrotna i czerpalna wymaga dodatkowych mocowań (nie może obciążać rury). Korzystne jest, aby armatura na przewodach rozmieszczona była obok punktów stałych. Przy podłączeniu lokalnych urządzeń do przygotowania ciepłej wody (termy gazowe i elektryczne) należy stosować bezpośrednio przy urządzeniu min 0,5 mb rury stalowej lub miedzianej i dopiero do niej przyłączać rozprowadzenie ciepłej wody z rur KISAN. 8.2. Obliczanie instalacji wodoci¹gowej 8.2.1. Zasady ogólne Obliczanie instalacji wodociągowej wewnętrznej polega na ustaleniu miarodaj nego natężenia przepływu wody w poszczególnych odcinkach i dobraniu odpowiadają cych mu średnic przewodów. Przy doborze średnic przewodów miarodajne są zestawie nia wielkości rozbioru wody z uwzględnieniem współczynników jednoczesności w poszczególnych odcinkach sieci wodociągowej, dyspozycyjnego ciśnienia oraz strat ciśnienia. 8.2.2. Metody obliczeñ instalacji wewnêtrznej Obliczanie instalacji wewnętrznej wodociągowej należy wykonać w oparciu o wymagania zawarte w PN 92/B 01706/A z 1:1999. Obliczeniowy przepływ wody w budynkach mieszkalnych należy określić wg wzoru (1) lub (2) normy, a w budynkach niemieszkalnych wg wzorów (3) do (7) w zależności od wielkości normatywnego wypływu z punktów czerpalnych. W tablicy 5 podano normatywny wypływ z punktów czerpalnych. W tablicy 6 podano przepływ obliczeniowy wody dla budynków mieszkalnych w zakresie zastosowania rur KISAN.

42 Tablica 5. Normatywny wypływ z punktów czerpalnych i wymagane ciśnienie przed punktem czerpalnym. Normatywny wyp³yw wody Rodzaj punktu czerpalnego Wymagane ciśnienie MPa q n zimna, dm 3 /s mieszanej 1) q n ciep³a, dm 3 /s tylko zimnej lub ciep³ej q n dm 3 /s Zawór czerpalny: bez perlatora 2) dn 15 4) 0,05 0,3 dn 20 0,05 0,5 dn 25 0,05 1,0 z perlatorem dn 10 0,1 0,15 dn 15 0,1 0,15 Głowica natrysku dn 15 0,1 0,1 0,1 0,2 Płuczka ciśnieniowa dn 15 0,12 0,7 dn 20 0,12 1,0 dn 25 0,04 1,0 Zawór spłukujący do pisuarów dn 15 0,1 0,3 Zmywarka do naczyń (domowa) dn 15 0,1 0,15 Pralka automatyczna (domowa) dn 15 0,1 0,25 Baterie czerpalne dla natrysków dn 15 0,1 0,15 0,15 dla wanien dn 15 0,1 0,15 0,15 dla zlewozmywaków dn 15 0,1 0,07 0,07 dla umywalek dn 15 0,1 0,07 0,07 dla wanien do siedzenia dn 15 0,1 0,07 0,07 Bateria czerpalna z mieszalnikiem dn 20 0,1 0,3 0,3 Płuczka zbiornikowa dn 15 0,05 0,13 Warnik elektryczny 3) dn 15 0,1 0,1 1) woda zimna t Z = 15 O C, ciepła t C = 55 O C 2) jeżeli zawór z wężem L 10m, to ciśnienie 0,15 MPa 3) przy całkowicie otwartej śrubie dławiącej 4) d n średnica nominalna punktu czerpalnego, mm

43 Tablica 6. Przepływ obliczeniowy wody dla budynków mieszkalnych. Σq n dla armatury < 0,5 dm 3 /s 0,5 dm 3 /s q dm 3 /s 0,06 0,05 0,10 0,10 0,15 0,15 0,21 0,20 0,29 0,25 0,38 0,30 0,48 0,35 0,60 0,40 0,72 0,45 0,87 0,50 0,50 1,03 0,55 0,55 1,20 0,60 0,60 1,39 0,65 0,65 1,59 0,70 0,70 1,81 0,75 0,75 2,04 0,80 0,80 2,29 0,85 0,85 2,55 0,90 0,90 2,83 0,95 0,95 3,13 1,00 1,00 3,45 1,15 1,05 3,78 1,31 1,10 4,12 1,50 1,15 4,49 1,70 1,20 4,87 1,92 1,25 5,26 2,17 1,30 5,68 2,44 1,35 6,11 2,74 1,40 6,56 3,06 1,45 7,03 3,41 1,50 7,51 3,80 1,55 8,02 4,22 1,60 8,54 4,67 1,65 9,08 5,17 1,70 9,63 5,70 1,75 10,21 6,27 1,80 10,80 6,89 1,85 11,41 7,56 1,90 12,04 8,28 1,95 12,69 9,05 2,00 13,36 9,88 2,05 14,05 10,76 2,10 14,76 11,71 2,15 15,48 12,72 2,20 16,23 13,80 2,25 16,99 14,95 2,30 17,78 16,17 2,35 18,58 17,48 2,40 19,40 18,86 2,45 20,24 20,33 2,50 Zalecane prędkości przepływu wody w instalacji 1,5 2,5 m/s, dopuszczalne do 3,0 m/s.

44 Straty ciśnienia dla poszczególnych przepływów i średnic przewodów instalacji wody zimnej należy dobierać z poniższego nomogramu (rys.22). Rys. 22. Jednostkowy liniowy spadek ciśnienia R dla instalacji wodociągowych.

45 Straty ciśnienia dla poszczególnych przepływów i średnic przewodów instalacji wody ciepłej należy dobierać z nomogramu (rys.23). Rys. 23. Jednostkowy liniowy spadek ciśnienia R dla instalacji ciepłej wody użytkowej.

46 W obliczeniach uwzględnia się dokładnie wielkość liniowych strat ciśnienia, nato miast straty ciśnienia miejscowe ocenia się w wysokości równej 20% strat liniowych dla instalacji wody do picia i potrzeb gospodarczych i przeciwpożarowej a 30% tylko dla instalacji wody do picia i potrzeb gospodarczych. Dla instalacji z wodomierzem, strata ciśnienia na wodomierzu winna być określona dokładnie przez odczytanie ich wielkości z nomogramu podanego przez producenta. 8.2.3. Obliczanie instalacji cyrkulacyjnej c.w. Niewłaściwe dobranie średnic przewodów cyrkulacyjnych prowadzi do okresowego braku ciepłej wody w punktach czerpalnych a więc strat wody i energii cieplnej spowodo wanych koniecznością spuszczania wody dla uzyskania odpowiedniej temperatury. Natężenie przepływu wody w przewodach cyrkulacyjnych zależy od wielkości strat mocy cieplnej w przewodach rozbiorczych i można je obliczać ze wzoru: G S = Q t P x c W [kg/s] gdzie: G S obliczeniowy strumień masy wody cyrkulacyjnej, [kg/s] Q straty mocy cieplnej w instalacji rozbiorczej t P dopuszczalny spadek temperatury c.w. od źródła ciepła do najniekorzystniej położonego punktu czerpalnego, [ O C]; t P = 5 10 O C c W ciepło właściwe wody, [kj/(kg x K)] Dla uproszczenia obliczeń przewodów cyrkulacyjnych natężenie przepływu wody w tych przewodach można przyjmować w wysokości 30% obliczeniowego maksymal nego rozbioru c.w. określonego dla sumy punktów poboru występujących na oblicza nym odcinku obiegu cyrkulacyjnego. G S = 0,30 x G max c.w. [kg/h] gdzie: G S obliczeniowy strumień masy wody cyrkulacyjnej, [kg/h] G max c.w. obliczeniowy maksymalny strumień ciepłej wody, [kg/h] 8.2.4. Zalecane parametry w instalacjach wodoci¹gowych Zalecane prędkości przepływu wody podano w pkt. 8.2.2. Temperatura ciepłej wody na wlocie do instalacji nie powinna przekraczać 55 O C. Temperatura c.w. w najwy żej i najdalej położonym punkcie czerpalnym nie może być niższa niż 45 O C. Obliczeniowe temperatury z.w. dopływającej do węzła c.w. wynoszą: 5 O C dla wody z ujęć powierzchniowych 10 O C dla wody z ujęć głębinowych.

47 Orientacyjne średnice przewodów w cyrkulacji wymuszonej przedstawione są w tab. 7. Tablica 7. Średnice przewodów w cyrkulacji wymuszonej Średnica przewodu rozbiorczego w mm Średnica przewodu cyrkulacyjnego w mm 16 x 2; 20 x 2,25; 25 x 2,5; 32 x 3 16 x 2 40 x 4 20 x 2,25 8.2.5. Izolacja cieplna przewodów z.w. i c.w. Temat został omówiony w punkcie 7.3. 8.3. Warunki odbioru instalacji z tworzyw sztucznych 8.3.1. Zasady odbioru Zasady odbioru instalacji z rur typu KISAN są zgodne z ogólnymi zasadami odbio ru poszczególnych rodzajów instalacji rozszerzonymi o sprawdzenie cech wynikających ze specyfiki rur KISAN. Badania przy odbiorze mają za zadanie stwierdzenie: zgodności wykonania z projektem, jakości zamontowanych rur, kształtek, armatury, itp, jakości wykonania robót montażowych, spełnienie wymagań funkcjonalnych. 8.3.2. Dokumenty wymagane przy odbiorze Przy odbiorze wymagane są następujące dokumenty: projekt techniczny z uzgodnieniami i naniesionymi zmianami, dziennik budowy, certyfikaty materiałowe, protokoły odbiorów częściowych, protokoły szczelności. 8.3.3. Odbiór techniczny instalacji Przy odbiorze należy w szczególności skontrolować: użycie właściwych materiałów, prawidłowość wykonania połączeń rur, wielkości spadków przewodów,

48 odległości względem siebie i od przegród budowlanych, prawidłowość wykonania uchwytów i podpór oraz odległości między nimi, prawidłowość wykonania kompensacji. 8.3.4. Próby szczelnoœci instalacji Próby szczelności instalacji wody zimnej i ciepłej należy wykonywać: przy temperaturze powietrza wewnątrz budynku powyżej +5 O C, przed zakryciem bruzd i kanałów oraz wykonaniem izolacji cieplnej, w przypadku instalacji wielostrefowych lub wielozładowych oddzielnie dla każdej strefy lub zładu. Przed przystąpieniem do próby instalację należy przygotować. Polega to na odłączeniu armatury, która może zakłócić próbę (np. zawory bezpie czeństwa) lub ulec uszkodzeniu (np. zawory regulacyjne, czujniki). Odłączone elemen ty należy zastąpić zaślepkami lub zaworami odcinającymi. Do instalacji powinno się przyłączyć manometr z dokładnością odczytu 0,01 MPa. Przygotowaną do próby insta lację należy napełnić wodą i odpowietrzyć. Ciśnienie próbne wynosi 1,5 krotną wartość ciśnienia roboczego w instalacji. Ciśnienie to w okresie 30 minut należy dwukrotnie podnosić do pierwotnej wartości co 10 minut. Po dalszych 30 minutach spadek ciśnienia nie może przekraczać 0,06 MPa. W czasie następnych 120 minut spadek ciśnienia nie powinien przekroczyć 0,02 MPa. Dodatkowo w czasie próby należy sprawdzić poprzez obserwację szczelność połączeń. UWAGA! W czasie próby należy utrzymywać stałą temperaturę, ponieważ może to wpłynąć na zmiany ciśnienia. Dla instalacji wody ciepłej po wykonaniu próby szczelno ści należy wykonać próbę na gorąco, wypełniając instalację ciepłą wodą o temperatu rze +55 O C i ciśnieniu 0,6 MPa.

49 9. Wskazówki do projektowania i monta u instalacji centralnego ogrzewania 9.1. Podstawy projektowania a) obowiązujące normy, b) materiały pomocnicze do projektowania COBRTI Instal, c) warunki techniczne wykonania i odbioru robót budowlano montażowych Tom II Instalacje Sanitarne i Przemysłowe, d) warunki techniczne wykonania i odbioru rurociągów z tworzyw sztucznych Polska Korporacja Techniki Sanitarnej, Grzewczej, Gazowej i Klimatyzacji. 9.2. Zapotrzebowanie ciep³a ogrzewanych pomieszczeñ Zapotrzebowanie ciepła ogrzewanych pomieszczeń powinno być obliczone zgodnie z normą PN 83/B 03430/A z 3:2000, a współczynnik przenikania ciepła dla przegród bu dowlanych wg PN EN ISO 6949:1999. 9.3. Wybór systemu centralnego ogrzewania a) Rodzaj instalacji. Instalacja centralnego ogrzewania wykonana w całości lub częściowo z rur KI SAN powinna być instalacją ogrzewania wodnego niskotemperaturowego syste mu otwartego lub zamkniętego (preferowany jest system pompowy zamknięty). Ciśnienie robocze instalacji nie może w żadnym jej punkcie przekroczyć wartości dopuszczalnej 0,6 MPa. b) Rozdział i rozprowadzenie czynnika grzewczego. W systemie KISAN wykonuje się instalacje z rozdziałem dolnym (preferowane) lub górnym. Sposoby rozprowadzenia instalacji: podejścia od rozdzielaczy do grzejników pod podłogą w systemie dwururowym rozdzielacze zasilane z pary centralnie usytuowanych pionów (rys.24), rozprowadzenie przewodów w pętli dwururowej po obwodzie mieszkania (rys.25), rozprowadzenie przewodów w pętli jednorurowej (rys.26), rozprowadzenie przewodów z trójnikami w przegrodach poziomych dopusz czalne przy stosowaniu złączek zaprasowywanych (rys. 27), ogrzewanie podłogowe omówione w oddzielnym opracowaniu. Zalecane jest, aby każda pętla lub para rozdzielaczy obsługiwała jedno mieszkanie lub zespół pomieszczeń jednego użytkownika.