MODUŁ Warsztaty badawczo-naukowe: Kto z kim i dlaczego? Pierwiastki i ich przemiany 1. Zakładane efekty kształcenia modułu Poznanie przemian jakim ulegają wybrane pierwiastki, Bezpośrednie zapoznanie się z właściwościami fizyko-chemicznymi wybranych pierwiastków, Zdobycie praktycznej wiedzy dotyczącej planowania eksperymentu w laboratorium, Umiejętność prowadzenia obserwacji i wyciągania wniosków z przeprowadzonych eksperymentów, Poznanie zasad postępowania z odpadami chemicznymi powstałymi podczas pracy w laboratorium. 2. Opis modułu Opis Uczniowie w trakcie warsztatów będą realizować eksperymenty chemiczne mające na celu rozwiązanie przedstawionych w instrukcjach laboratoryjnych zagadnień. Rozwiną technikę pracy laboratoryjnej, oraz umiejętność planowania wykonania eksperymentu. W ramach niniejszych warsztatów uczniowie zapoznają się bezpośrednio z wybranymi pierwiastkami i ich właściwościami. Dodatkowo dzięki charakterystycznym (często efektownym) przemianom, które będą przeprowadzać lepiej zapamiętają reguły związane z właściwościami fizykochemicznymi wybranych grup pierwiastków. Strona1 32 359 14 60 katarzyna.kowalska-szojda@us.edu.pl
3. Opis zajęć i pracy uczestnika 1. Zapoznanie uczniów z zasadami BHP obowiązującymi podczas pracy w laboratorium, 2. Omówienie poszczególnych stanowisk wraz z instrukcjami, zwrócenie uwagi na najistotniejsze elementy ćwiczeń, 3. Omówienie sposobu postępowania z powstałymi w czasie pracy odpadami chemicznymi, treści zajęć metody prowadzeni a zajęć liczba godzin dydaktyczn ych organizacja zajęć 4. Indywidualne wykonywanie ćwiczeń na przygotowanych stanowiskach, wraz ze sporządzeniem sprawozdań zawierających obserwacje i odpowiedzi na zagadnienia, 5. Po wykonaniu wszystkich ćwiczeń wspólna dyskusja nad poczynionymi obserwacjami i ewentualne omówienie zagadnień, które szczególnie zainteresowały uczniów lub wymagały szerszego wyjaśnienia. dyskusja, mini-wykład, rozwiązywanie problemów, 5 godzin dydaktycznych Zajęcia odbywają się w postaci jednolitego pięciogodzinnego warsztatu. 4. Weryfikacja efektów kształcenia uzyskanych przez uczestników kompetencji: Weryfikacja uzyskanych kompetencji będzie przeprowadzona za pomocą pretestu i posttestu, obejmującego zadania sprawdzające wiedzę i umiejętności uczestników. Strona2 32 359 14 60 katarzyna.kowalska-szojda@us.edu.pl
Ćwiczenia: program wraz z zagadnieniami do sprawozdania Jod i jego przemiany Środki ostrożności: jod toksyczny, żrący; chloroform toksyczny, łatwopalny; etanol toksyczny, łatwopalny. Opis wykonania ćwiczenia: Do umieszczonych w statywie czterech probówek nasyp po kilka kryształków jodu. Pierwszą z nich za pomocą łapy do probówek umieść ostrożnie w płomieniu palnika umieszczonego pod sprawnie działającym wyciągiem i delikatnie podgrzej. Obserwuj zachowanie jodu po podgrzaniu. Po odstawieniu i ostygnięciu probówki sprawdź wygląd ścianek przy jej wylocie. Do drugiej probówki dodaj 2 ml chloroformu a do trzeciej 2 ml etanolu. Zawartość każdej z probówek delikatnie wymieszaj i zapisz obserwacje. Do czwartej probówki dodaj ok. 4 ml kleiku skrobiowego a następnie za pomocą czystej pipety dodaj kilka kropel otrzymanego wcześniej roztworu jodu w etanolu. Zapisz obserwacje. Po zakończeniu ćwiczenia pozostałości i roztwory jodu umieść w odpowiednio oznaczonych pojemnikach na odpady. Nie wylewaj zawartości probówek do kanalizacji!!! 1. Zapisz obserwacje zachodzących przemian w poszczególnych probówkach 2. Jakie substancje z życia codziennego zawierają pierwiastkowy jod? 3. Jak nazywa się przemiana, której ulegał jod w probówce 1 podczas ogrzewania? 4. Jakie zastosowanie może mieć reakcja obserwowana w probówce 4? Strona3 32 359 14 60 katarzyna.kowalska-szojda@us.edu.pl
Reakcje metali alkalicznych z wodą Środki ostrożności: praca z litem w rękawicach absolutnie nie wolno dotykać tego metalu gołymi rękoma istnieje ryzyko bolesnych poparzeń! Opis wykonania ćwiczenia: Dwie zlewki napełnij zimną wodą do około 2/3 objętości. Do każdej ze zlewek dodaj po kilka kropel alkoholowego roztworu fenoloftaleiny. Za pomocą szczypiec wyjmij z pojemnika niewielki kawałek litu i umieść go na bibule a pojemnik z pozostałym metalem zakręć i umieść w bezpiecznej odległości (co najmniej 1,5 metra) od zlewek z wodą. Spróbuj wyjęty kawałek litu ostrożnie przekroić za pomocą noża i zwróć uwagę na przekrojoną powierzchnię. NIEWIELKI kawałek litu wrzuć z wysokości ok. 5cm nad zlewką do wody. Zaobserwuj zachodzące reakcje. Do drugiej zlewki wrzuć kilka wiórków magnezowych. Po zakończeniu ćwiczenia ciekłe zawartości zlewek wylej do zlewu spłukując dużą ilością wody. Pozostałości magnezu umieść w odpowiednio oznaczonym pojemniku na odpady stałe. 1. Zapisz obserwacje zachodzących przemian. 2. Zapisz równania reakcji zachodzących w poszczególnych zlewkach (jeśli zachodzą) 3. Dlaczego lit przechowuje się w mieszaninie węglowodorów? Strona4 32 359 14 60 katarzyna.kowalska-szojda@us.edu.pl
Wypieranie metali z roztworów ich soli Środki ostrożności: praca z solami metali ciężkich toksyczne! Roztwór azotanu(v) srebra żrący. Opis wykonania ćwiczenia: Przygotowany na stanowisku kawałek blaszki miedzianej i drut żelazny oczyść do połysku przy pomocy drobnoziarnistego papieru ściernego. Tak oczyszczone próbki metali umieść kolejno ostrożnie w probówkach (tak aby nie uszkodzić dna probówki). Na szkiełku zegarkowym umieść monetę jednogroszową. Zanotuj wygląd metali przed dodaniem roztworów soli. Następnie do probówki z miedzią dodaj roztwór azotanu(v) srebra, do probówki z żelazem dodaj roztwór siarczanu(vi) miedzi(ii) (tak aby metale zostały przykryte do połowy wysokości) a na szkiełko zegarkowe z monetą jednogroszową dodaj kilkanaście kropel roztworu azotanu(v) rtęci, tym razem tak aby całkowicie przykrył monetę. Probówki i szkiełko odstaw na około 10 minut. Po tym czasie sprawdź wygląd poszczególnych roztworów i porównaj go z roztworami wyjściowymi. Następnie zlej roztwory do odpadów a próbki metali przenieś ostrożnie za pomocą pęsety na suchy kawałek bibuły i sprawdź ich wygląd. Próbki metali pozostaw na stanowisku do wyschnięcia. 1. Zapisz obserwacje zachodzących przemian 2. Zapisz równania reakcji zachodzących w poszczególnych probówkach lub podaj informację, że reakcja nie zachodzi 3. Jakie znaczenie praktyczne mogą mieć (i mają) reakcje zachodzące w tym ćwiczeniu? Strona5 32 359 14 60 katarzyna.kowalska-szojda@us.edu.pl
Analiza płomieniowa wybranych pierwiastków Środki ostrożności: chlorek baru silna trucizna zachować szczególną ostrożność Opis wykonania ćwiczenia: Drucik platynowy przed pierwszym (i każdym kolejnym) użyciem należy zanurzyć w kwasie solnym, po czym wyżarzyć w płomieniu palnika aż do zaniku jakiegokolwiek zabarwienia płomienia. Po wyżarzeniu drucika zanurz go w roztworze kolejno wybranej soli i umieść w płomieniu palnika. Zanotuj obserwacje co do koloru płomienia dla poszczególnych soli. Przed analizą każdej kolejnej soli pamiętaj o procedurze wyżarzania z kwasem solnym. Na koniec sprawdź zachowanie drucika w płomieniu po zanurzeniu w wodzie destylowanej oraz po potarciu (ostudzonego!) drucika palcami. 1. Wymień kolejne zabarwienia płomienia zaobserwowane dla poszczególnych soli. 2. O czym świadczy wynik uzyskany po potarciu drucika platynowego palcami? 3. Gdzie znajduje zastosowanie zmiana zabarwienia płomienia w zależności od dodatku związku danego pierwiastka? Strona6 32 359 14 60 katarzyna.kowalska-szojda@us.edu.pl
Próba Tollensa Opis wykonania ćwiczenia: W czystej probówce (czystość szkła jest tutaj krytyczna dla pomyślności reakcji!) umieść 2 ml 0,3M roztworu azotanu(v) srebra, następnie do tej samej probówki dodaj 2 krople 0,3M roztworu NaOH. Zaobserwuj zmiany zawartości probówki na tym etapie. Następnie do probówki dodawaj kroplami za pomocą pipetki 3M roztwór amoniaku, jednocześnie mieszając zawartość probówki ruchem wirowym, aż do całkowitego roztworzenia osadu. Pamiętaj aby unikać stosowania nadmiaru amoniaku! Do tak otrzymanego roztworu dodaj kilka kropel wodnego roztworu glukozy, zawartość probówki wymieszaj ruchem wirowym a następnie probówkę z mieszaniną umieść w zlewce z gorącą wodą na kilka minut. Po wytrąceniu lustra srebrowego zawartość probówki przelej do małej zlewki a samą probówkę przepłucz ostrożnie niewielka ilością wody destylowanej za pomocą tryskawki. Do roztworu poreakcyjnego zebranego w zlewce dodaj kilka ml kwasu solnego, celem wytrącenia pozostałości srebra w postaci chlorku. 1. Zapisz równanie reakcji zachodzącej w probówce, prowadzącej do powstania lustra srebrnego. 2. Jakie zastosowania praktyczne ma taki sposób otrzymywania metalicznego srebra? 3. Dlaczego ważna jest neutralizacja roztworu poreakcyjnego za pomocą kwasu solnego? 4. Które z wymienionych substancji dadzą pozytywny efekt próby Tollensa: formaldehyd, aceton, sacharoza, fruktoza. Strona7 32 359 14 60 katarzyna.kowalska-szojda@us.edu.pl
Otrzymywanie srebra z fotolizy i redukcji Opis wykonania ćwiczenia: Uwaga! Ćwiczenie należy wykonać w rękawiczkach a po skończonym ćwiczeniu dokładnie umyć ręce aby pozbyć się ewentualnych pozostałości azotanu(v) srebra. W dwóch probówkach umieść po 5 ml 0,5M roztworu azotanu(v) srebra a następnie do obu dodaj kroplami 10% roztwór kwasu solnego aż do całkowitego wytrącenia osadu chlorku srebra. Zawartość jednej z probówek przesącz na lejku a sączek z osadem rozłóż na szalce Petriego i pozostaw na 10-15 minut. Roztwór z drugiej probówki zdekantuj znad osadu chlorku srebra a następnie dodaj 3 ml 10% kwasu solnego i wrzuć niewielką grudkę metalicznego cynku. Obserwując wydzielanie się wodoru, jednocześnie obserwuj zmiany wyglądu chlorku srebra. Gdy cały chlorek srebra przereaguje, zawartość probówki przesącz na lejku z bibułą a osad przemyj wodą destylowaną. Porównaj otrzymany z drugiej probówki osad z osadem pozostawionego chlorku srebra z pierwszej probówki. 1. Zapisz równania reakcji zachodzące w obu probówkach. 2. Z czego mogą wynikać niewielkie różnice w wyglądzie osadów na sączkach z probówki I i II? 3. Dlaczego chlorek srebra ulega reakcji z wodorem wyłącznie bezpośrednio w mieszaninie, w której jest generowany? TEST KOMPETENCJI 1. Roztwór jodu w alkoholu etylowym będzie miał barwę: a. fioletową b. brunatną c. czerwoną 2. Spośród niżej wymienionych metali, najbardziej burzliwie z wodą reaguje: a. lit b. magnez c. sód Strona8 32 359 14 60 katarzyna.kowalska-szojda@us.edu.pl
3. Zawiesina skrobi w wodzie w reakcji z jodem zmieni barwę na: a. fioletową b. zieloną c. niebieską 4. Gwóźdź stalowy zanurzony w roztworze siarczanu(vi) miedzi(ii) pokryje się: a. nalotem tlenków żelaza b. siarczkiem żelaza c. metaliczną miedzią 5. Lotne związki miedzi zabarwią płomień palnika na kolor: a. pomarańczowy b. zielony c. czerwony 6. Drucik do analizy płomieniowej, najlepiej jeśli wykonany jest z czystego: a. złota b. srebra c. platyny 7. Roztwór azotanu(v) srebra, w którym zanurzono blaszkę miedzianą zmieni barwę na: a. żółtoczerwoną b. niebieskozieloną c. szarobrunatną 8. Po dodaniu alkoholanu litowca do wodnego roztworu fenoloftaleiny, roztwór: a. pozostanie bezbarwny b. zabarwi się na malinowo c. zmętnieje 9. Cukrem, który da pozytywny wynik próby Tollensa jest: a. celuloza b. glukoza c. sacharoza 10. Osad chlorku srebra pod wpływem światła, po pewnym czasie zmienia barwę na: a. czerwoną b. czarną c. żółtą Strona9 32 359 14 60 katarzyna.kowalska-szojda@us.edu.pl