AD.1. Sprawozdanie z konferencji PTPS I PSUS- 22-23 maj 2003r. System zabezpieczenia społecznego po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej W dniach 22-23 maja 2003r. w Pionkach i Radomiu odbyła się konferencja poświęcona systemowi zabezpieczenia społecznego po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Została ona zorganizowana przez dwie organizacje społeczne: Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej i Polskie Stowarzyszenie Ubezpieczenia Społecznego na dwa tygodnie przed planowanym ogólnonarodowym referendum związanym z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Celem konferencji było przybliżenie społeczeństwu polskiemu systemu zabezpieczenia społecznego, jaki będzie obowiązywał w Polsce po integracji ze strukturami UE. Na początku zostały wygłoszone cztery referaty wprowadzające. Jako pierwszy głos zabrał Julian Auleytner, prezes Zarządu Głównego PTPS, który przekonywał, że filantropia w UE nie ma perspektywy, nie jest metodą zabezpieczenia społecznego, a należy stawiać na samozaradność obywateli i władz lokalnych. Następnie Maria Pierzchalska, przewodnicząca oddziału radomskiego PSUS, mówiła o polskich normach socjalnych w aspekcie zabezpieczenia społecznego, w tym m.in. konieczności ratyfikacji przez Polskę konwencji MOP nr 102 z 1952r. o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego. Czyniąc próbę porównania polskich norm zabezpieczenia społecznego ze standardami konwencji MOP nr 102 dostrzegane są zbieżności w zakresie opieki lekarskiej, świadczeń na starość, świadczeń rodzinnych i macierzyńskich oraz w razie śmierci żywiciela rodziny. Prawa i standardy socjalne w zintegrowanej Europie przybliżyła Katarzyna Głąbicka, prezes oddziału radomskiego PTPS. W państwach członkowskich UE istnieją różne systemy zabezpieczenia socjalnego, które często zależą od rozwoju gospodarczego, tradycji, a także cech społecznych i kulturowych danego państwa. Wspólnoty umożliwiają pracownikom i członkom ich rodzin przemieszczanie się wewnątrz Wspólnot z powodów zawodowych i osobistych oraz prawo do korzystania ze świadczeń socjalnych (renta, emerytura, zasiłek rodzinny, chorobowy, dla bezrobotnych). Do realizacji celów z tego zakresu, UE przyjęła na siebie następujące zadania: zagwarantowanie odpowiedniego minimum socjalnego dla wszystkich osób,
umożliwienie wszystkim opieki zdrowotnej, opieki na wypadek choroby, odpowiednich usług i środków pomocy, integracja socjalna i gospodarcza na całym obszarze UE, zabezpieczenie standardu życia pracowników, zabezpieczenie na wypadek: choroby, wypadku, macierzyństwa, inwalidztwa, bezrobocia lub wieku emerytalnego, likwidacja dyskryminacji ze względów narodowościowych, rasowych, płci, religii, poglądów (np. politycznych), wspieranie bezrobotnych, podnoszenie standardu życia ludności czynnej zawodowo, wspieranie rodzin - świadczenia na rzecz rodzin (dzieci, rodziców), zwalczanie nierówności socjalnych poprzez zabezpieczenie wystarczających środków i usług socjalnych dla osób znajdujących się w specyficznej sytuacji (np. starość, stan zdrowia, bezrobocie, ubóstwo). Koordynacja krajowych systemów zabezpieczenia społecznego w Unii Europejskiej oparta jest na czterech zasadach: równego traktowania (zakaz wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową), jedności stosowanego ustawodawstwa (jeżeli państwa mają własne ustawodawstwo, to przy koordynacji ma zastosowanie prawo międzynarodowe), zachowania praw nabytych i w trakcie nabywania (nie bierze się pod uwagę reguły przynależności terytorialnej) oraz sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia lub zamieszkania w różnych państwach członkowskich. Polska stając się państwem członkowskim Wspólnoty Europejskiej również zostanie objęta w/w zasadami, a obywatelom polskim zostaną przyznane prawa i standardy socjalne obowiązujące na obszarze zintegrowanej Europy. O finansowaniu zadań polityki społecznej ze środków strukturalnych Unii Europejskiej informował Mirosław Grewiński, który zwrócił uwagę na przygotowanie naszego kraju do absorpcji środków Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS). W Polsce trwa obecnie kryzys finansowania polityki społecznej. Brak środków i przejrzystości w finansowaniu zadań związanych z polityką społeczną powoduje niewydolność instytucji i organizacji społecznych działających na szczeblu centralnym, ale głównie samorządowym. W chwili obecnej trwają w naszym kraju prace nad przygotowaniem sprawnego systemu programowania i wdrażania Europejskiego Funduszu Społecznego. Resortem odpowiedzialnym za całość przygotowań jest Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej. Odbiorcami pomocy dostarczanej z EFS w ramach usług dla systemów będą następujące instytucje: jednostki centralne - w tym
Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, publiczne i pozapubliczne instytucje rynku pracy, samorządy, placówki edukacyjne, w tym instytucje kształcenia ustawicznego i zawodowego, organizacje pozarządowe i inni partnerzy społeczni. Po referatach wprowadzających, uczestnicy dyskutowali nt. pomocy społecznej w Polsce i w Unii Europejskiej, m.in. o administracji rządowej i samorządzie terytorialnym jako podmiotach pomocy społecznej oraz o systemie opieki nad ludźmi starymi w Polsce i w Unii Europejskiej. Elżbieta Trafiałek zwróciła uwagę na kompensowanie potrzeb ludzi starych w środowisku lokalnym oraz na bezpieczeństwo socjalne ludzi starych w Unii Europejskiej. Stwierdzono, że pomoc społeczna będzie instytucją, która będzie podlegała przemianom w dalszej kolejności, po uprzednim dostosowaniu do unijnych standardów systemów ubezpieczenia społecznego i ochrony zdrowia. Wówczas na znaczeniu zyska również zasada subsydiarności, co będzie oznaczać nie tylko zwiększenie udziału rodziny w finansowaniu świadczeń dla podopiecznych pomocy, ale również w dalszym zwiększeniu udziału środków samorządowych w budżecie pomocy społecznej. Polska nie należy jeszcze do najstarszych krajów Europy, ale emeryci i renciści stanowią niemal ¼ społeczeństwa. Kosztami uzyskiwanych przez nich gwarantowanych świadczeń oraz wszelkich form opieki instytucjonalnej obciążone jest państwo, społeczeństwo, a przede wszystkim coraz mniej liczna grupa ludzi aktywnych zawodowo. W praktyce, system zabezpieczenia społecznego w Polsce, poza świadczeniami emerytalno-rentowymi, obejmuje swym zasięgiem ubezpieczenia rolników, świadczenia pozaemerytalne, zaopatrzeniowe i w zakresie pomocy społecznej. Jego skuteczność w dużej mierze zależy od kondycji finansów publicznych państwa, choć pozostaje także w ścisłym związku z ekonomiczną kondycją całego społeczeństwa jego potencjalnym zapotrzebowaniem na pomoc. W krajach Unii Europejskiej system opieki nad ludźmi starymi wkomponowany jest w instytucjonalne rozwiązania systemowe, gwarantujące bezpieczeństwo socjalne wszystkim grupom społecznym i wiekowym. Z pewnością jest znacznie lepszy, satysfakcjonujący adresatów, uniezależniający ich od rodzin, ale i o znacznie dłuższych tradycjach, wypracowanych modelach rozwiązań, zbudowany na prospektywiźmie ekonomicznym i demograficznym. Wejście Polski w struktury europejskie z pewnością nie zmieni warunków życia obecnego pokolenia ludzi starych. Może jednak być początkiem tworzenia nowego modelu
partycypacji i solidaryzmu społecznego, nowej polityki społecznej odpowiadającej wyzwaniom współczesności w tym polityki rodzinnej (w 2002 roku przyrost naturalny wynosił 0,3%) oraz polityki wobec starzenia się i starości. Problematyka zdrowia staje się współcześnie zagadnieniem coraz intensywniej podejmowanym przez wiele nauk. Stan ten można traktować jako rezultat palącej potrzeby zaradzenia systematycznie poszerzającemu się zakresowi zagrożenia zdrowia szerokich kręgów społecznych. Dostępność świadczeń zdrowotnych obywateli polskich w kontekście integracji z Unią Europejską zaprezentowała Beata Dziadczyk, zaś reformy zabezpieczenia społecznego osób niepełnosprawnych w wybranych krajach europejskich Jadwiga Kida. W obliczu przystąpienia Polski do struktur Unii Europejskiej wszystkie dziedziny życia gospodarczego i społecznego poddawane są ocenie pod kątem zgodności z ustawodawstwem Wspólnot. Dostosowaniu ulegają również przepisy dotyczące polityki zdrowotnej. Jednakże w przeciwieństwie do innych dziedzin życia podlegających negocjacjom, w przypadku ochrony zdrowia Unia Europejska nie narzuca gotowych rozwiązań, a jedynie nakreśla pewne ramy prawne jej realizacji. Nie funkcjonuje jednolity model polityki ochrony zdrowia w skali europejskiej, który zapewniałby optymalne zaspokojenie potrzeb społecznych w tym zakresie. Istniejący w Polsce ubezpieczeniowy system ochrony zdrowia jest jednym z możliwych rozwiązań. Reformy systemu zabezpieczenia społecznego osób niepełnosprawnych podejmowane w krajach europejskich w ostatnich latach miały na celu przede wszystkim: ograniczenie swobodnego wejścia do systemu, czemu służą m.in. zmiany definicji inwalidztwa, organizacji orzekania i rozwijania standaryzacji w orzekaniu, wzrost motywacji zatrudniania inwalidów zgodnie z założeniem, że praca jest najważniejszym czynnikiem w procesie integracji społecznej, a stan choroby i niepełnosprawności jest przejściowy, wzrost kontroli stanu zdrowia pobierających rentę, ograniczenie nadużywania świadczeń poprzez stosowanie testów dochodowych, ograniczenie możliwości kumulacji świadczeń, wprowadzenie opłat za niektóre procedury i świadczenia rzeczowe. Ambicje integracyjne Polski powinny objąć promowanie i wdrażanie idei dotyczących rehabilitacji osób niepełnosprawnych zalecanych przez Wspólnotę Europejską i
Międzynarodową Organizację Pracy. Dotyczy to m.in. systemów prawa pracy, rent i emerytur, edukacji, ochrony zdrowia, warunków życia i pracy, warunków funkcjonowania rodziny, warunków funkcjonowania osób niepełnosprawnych, osób starszych, pomocy społecznej, w tym domów pomocy społecznej itp. Zmiany w tych dziedzinach powinny prowadzić do zapewnienia odpowiedniego poziomu integracji społecznej tych osób i zaspokajania ich potrzeb w środowisku lokalnym. W celu wyeliminowania niekorzystnych następstw, które mogłyby stać się udziałem pracownika w związku z wykonywaniem przez niego pracy w różnych systemach zabezpieczenia społecznego, przepisy Traktatu o EWG zawierają generalne zasady (zasady koordynacji) które powinny być uwzględniane przez państwa członkowskie Unii. Zasady te szczegółowo omówiła w swoim wystąpieniu Ewa Wiśniewska, wygłaszając referat nt. zabezpieczenia społecznego z tytułu niezdolności do pracy po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Do podstawowych zasad należą: Zasada równego traktowania oznacza zakaz wszelkiej dyskryminacji opartej na przynależności państwowej, co w praktyce oznacza, że osoby zamieszkujące na terytorium jednego z państw członkowskich, do których stosują się postanowienia rozporządzenia, podlegają obowiązkom i korzystają z uprawnień każdego państwa członkowskiego na tych samych warunkach co obywatele tego państwa. Zasada jedności stosowanego ustawodawstwa w celu uniknięcia sytuacji, gdy pracownik przemieszczający się na obszarze Wspólnot nie jest ubezpieczony w żadnym państwie albo podlega równocześnie dwom lub kilku ustawodawstwom przyjęto zasadę, że osoby, do których przepisy rozporządzenia mają zastosowanie, podlegają wyłącznie ustawodawstwu jednego państwa członkowskiego. Równocześnie przyjęto zasadę, że pracownik zatrudniony na terytorium jednego państwa członkowskiego jest podporządkowany ustawodawstwu tego państwa nawet, jeśli mieszka na terytorium innego państwa członkowskiego lub, jeśli pracodawca, który go zatrudnia ma swoją siedzibę lub miejsce zamieszkania na terytorium innego państwa członkowskiego. Zasada zachowania praw nabytych - zgodnie, z którą świadczenia pieniężne z tytułu inwalidztwa, starości, z tytułu wypadków przy pracy lub choroby zawodowej oraz zasiłki pogrzebowe nabyte na podstawie ustawodawstwa jednego lub kilku państw członkowskich nie mogą doznać żadnego uszczerbku z tego powodu, że osoba uprawniona do tych świadczeń przebywa na terytorium innego państwa członkowskiego aniżeli państwo zobowiązane do wypłaty.
Zasada sumowania okresów ubezpieczenia, zatrudnienia i zamieszkania oznacza, że okresy zatrudnienia, ubezpieczenia i zamieszkania spełnione pod rządami ustawodawstwa różnych państw członkowskich podlegają sumowaniu, jeżeli jest to niezbędne do nabycia, zachowania, lub odzyskania prawa do świadczenia. Zbieg taki wchodzi w rachubę wyłącznie wtedy, gdy jest konieczny do uzupełnienia okresów wymaganych w danym państwie członkowskim w celu ustalenia prawa do świadczeń. Przystąpienie Polski do struktur Unii Europejskiej dla wielu rodzin wiąże się z nowymi wyzwaniami, szansami, ale także lękami. Szczególne obawy budzi transpozycja przepisów prawa europejskiego na grunt prawa polskiego. Wydaje się, że większość obywateli odbiera ją w kategoriach zagrożenia, utraty dotychczas obowiązujących świadczeń społecznych zagwarantowanych ustawowo. A przecież standardy europejskie dotyczące systemu zabezpieczeń społecznych zagwarantowane są w wielu aktach prawnych UE. Opierają się one na trzech podstawowych zasadach: - równości traktowania obywateli własnych i obywateli innych państw członkowskich, - stosowaniu ustawodawstwa tylko jednego państwa członkowskiego, - zachowaniu praw nabytych i w trakcie ich nabywania. W tym kontekście o świadczeniach rodzinnych w państwach Unii Europejskiej oraz projektowanych rozwiązaniach w Polsce mówiła Alina Wiśniewska, dyrektor Departamentu Świadczeń Rodzinnych w Ministerstwie Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej. Ustawodawstwo UE respektuje prawo krajów członkowskich do odrębności polityk w zakresie świadczeń rodzinnych, podobnie jak w przypadku rozwiązań z zakresu innych działów zabezpieczenia społecznego. Obecnie funkcjonujące w Polsce pieniężne świadczenia rodzinne nie stanowią systemu, a są realizowane w ramach systemów ubezpieczenia społecznego. Jednak mając na uwadze przyszłe członkowstwo Polski w UE został przygotowany projekt ustawy o swiadczeniach rodzinnych, którego celem jest budowa nowego, wyraźnie odrębnego od systemu pomocy społecznej, systemu pozaubezpieczeniowych świadczeń rodzinnych. Projekt tej ustawy jest już w Sejmie. Następnie o zabezpieczeniu społecznym na wypadek bezrobocia w perspektywie integracji europejskiej referat wygłosiła Maria Gagacka. Od 2 maja br. obowiązują w Polsce nowe przepisy w systemie ubezpieczeń społecznych związane z pracą bywateli polskich za granicą, a uzyskiwanymi świadczeniami emerytalnymi w kraju. Przy ustalaniu prawa do takich
świadczeń sumuje się okresy zatrudnienia w obu państwach i na podstawie wewnętrznych przepisów ustala teoretyczną jego wysokość. Jest to punkt wyjścia dla instytucji ubezpieczeniowych obu krajów do ustalenia cząstkowego świadczenia, stosownie do okresu ubezpieczenia w danym kraju. Osoby te otrzymują w efekcie cząstkowe świadczenia z obu państw stron umowy, a ich suma nie może być niższa od minimalnego świadczenia krajowego. Tadeusz Szumlicz wygłosił wykład nt. reformy emerytalnej w Polsce na tle zabezpieczenia emerytalnego w Unii Europejskiej. W trakcie wykładu uczestnicy konferencji starali się odpowiedzieć na dwa pytania: Co reformujemy? i Jak reformujemy? Chodzi oczywiście o zabezpieczenie społeczne z dominacją zasady ubezpieczeniowej. Po rozszerzeniu Unii Europejskiej w 2004r. o dziesięć kolejnych państw różnorodność występujących w niej systemów emerytalnych jeszcze bardziej wzrośnie, a także zostanie mocniej wyeksponowany ubezpieczeniowy charakter zmian w tych systemach, gdyż taki kierunek przekształceń obrało kilka krajów, w tym Polska przystepując do UE. Ewa Borowczyk, Dyrektor Biura Integracji Europejskiej w ZUS, omówiła koordynację świadczeń z ubezpieczenia społecznego w Unii Europejskiej. Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego to jeden z podstawowych elementów umożliwiających swobodny przepływ osób (głównie pracowników) w ramach Wspólnot Europejskich. Koordynacja jest po to, by nikt nie stracił uprawnień do zabezpieczenia społecznego tylko z tego powodu, że pracuje/pracował na terytorium kilku krajów UE (tzw. negatywny konflikt uprawnień), ale również po to, by zapobiec sytuacji, gdy pracownik migrujący znalazłby się w położeniu korzystniejszym aniżeli pracownik, który przepracował całe życie w jednym kraju UE (tzw. pozytywny konflikt uprawnień). Koordynacja, nie ma na celu wprowadzenia jednolitego systemu zabezpieczenia społecznego. Nie ma również na celu usunięcia różnic dla stworzenia jakiegoś ponadpaństwowego systemu zabezpieczenia społecznego. Koordynacja sprawia, że różnorodne systemy zabezpieczenia współistnieją ze sobą nie ograniczając uprawnień pracowników przemieszczających się w obrębie krajów Swobodny przepływ osób dla naszego kraju oznacza przede wszystkim: wzajemne uznawanie kwalifikacji zawodowych, swobodny przepływ pracowników, prawo pobytu i prawa wyborcze,
koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego. Konferencja miała na celu przybliżenie obywatelom polskim wiedzy o przysługujących prawach socjalnych i standardach socjalnych na obszarze zintegrowanej Europy. Wystąpienia na konferencji zostały zaadresowane do ludzi bezrobotnych, ubogich, niepełnosprawnych, chorych oraz z jednej strony korzystających, a z drugiej strony udzielających wsparcia finansowego w ramach pomocy społecznej. Konferencja zajęła się w/w kategoriami problemów, ponieważ kwestie te wydają się w naszym społeczeństwie niezwykle ważne i wszyscy obywatele potrzebują wiedzy, nie tylko w sprawach inflacji i rozliczeń finansowych, ale także w sprawach, które bezpośrednio dotyczą indywidualnego losu człowieka. Wybrane obszary nie obejmują oczywiście całego systemu zabezpieczenia społecznego w Polsce. Procesy integracyjne z Unią Europejską nasilają dyskusję dotyczącą modelu polityki społecznej w Polsce, a tym samym skali i zakresu zabezpieczenia społecznego. Wspólnota Europejska przyjęła na siebie następujące zadania: gwarancję minimum socjalnego, umożliwienie wszystkim opieki zdrowotnej, integrację gospodarczą i socjalną krajów UE, zabezpieczenie społeczne w podstawowych wymiarach, likwidację marginalizacji poprzez programy wsparcia, zwalczanie nierówności socjalnych. W Polsce realizacja tych standardów będzie utrudniona ze względu na trudności finansowe i organizacyjne, a także pokutujące wśród decydentów przekonanie, że polityka społeczna jest nierównoprawnym partnerem polityki gospodarczej. Należy się zgodzić z prof.t. Szumliczem, który zauważa, że w warunkach rosnącego zróżnicowania społecznego oraz silnych oczekiwań socjalnych umiejętne posługiwanie się zasadami zabezpieczenia społecznego stanowi coraz trudniejszy element»sztuki«prowadzenia polityki społecznej.