Epidemiologia chorób zakaźnych mgr Adam Błęka

Epidemiologia chorób zakaźnych mgr Adam Błęka

EPIDEMIOLOGIA CHORÓB ZAKAŹNYCH Choroby zakaźne, to choroby wywoływane przez żywe czynniki biologiczne, takie jak bakterie, wirusy, mikoplazmy, grzyby (jednokomórkowe lub wielokomórczaki) oraz choroby inwazyjne wywoływane przez pierwotniaki i robaki a nawet większe organizmy (np. świerzbowce). 1856 (pierwsze prace mikrobiologiczne Ludwika Pasteura) do 1960 r. (wprowadzenie szczepionek i szczepień oraz wykrycie licznych antybiotyków).

Definicje Wrota zakażenia mogą to być wszystkie otwory naturalne ciała ludzkiego oraz uszkodzona skóra, przez które dostają się zarazki do organizmu z otaczającego środowiska. Okres wylęgania czas od wniknięcia zarazka do organizmu do wystąpienia pierwszych objawów chorobowych Epidemia nadmierna zapadalność na określoną chorobę w określonej czasowo i terytorialnie populacji. Endemia występowanie choroby wśród ludności na określonym terenie w natężeniu utrzymującym się przez wiele lat na podobnym poziomie. Pandemia epidemie szybko rozprzestrzeniających się chorób zakaźnych, obejmujących swoim zasięgiem kilka państw, jeden z kontynentów lub cały świat.

Epidemie chorób zakaźnych były od zarania dziejów postrachem i nieszczęściem ludności. Przełom zwalczaniu epidemii chorób zakaźnych miał miejsce w pierwszej połowie XX wieku. Dzięki: 1) Postęp naukowy ogólny i w medycynie - odkrycie zarazków i leków środków antyseptycznych i dezynfekcyjnych 2 )Opracowanie i zastosowanie szczepionek i szczepień ochronnych ludności 3) Stworzenie podstaw epidemiologii naukowej i organizacja skutecznie działających jednostek przeciwepidemicznych przy administracjach państw, miast izolacja osób chorych, przerywanie dróg szerzenia się zarazy między ludźmi, izolowanie i chowanie zmarłych, higiena spożywanej wody, gotowanie żywności

4) Odkrycie i masowe wprowadzenie antybiotyków i innych leków przeciwbakteryjnych Podniesienie poziomu wiedzy zdrowotnej, sanitarnej i higienicznej ludności 5) Podniesienie stopy życiowej całej ludności i związanej z tym ochrony środowiska wodociągi, kanalizacja, asenizacja i utylizacja odpadów i śmieci 6) Wprowadzenie w oparciu o demokratyczne prawa jednostki odpowiednich przepisów prawnych dotyczących ochrony zdrowia wszystkich członków społeczeństwa Doprowadziło w/w zmianą w wieku XX zmniejszyła się śmiertelność osób z powodu chorób zakażanych

Między poszczególnymi drobnoustrojami w organizmie możliwe są następujące odniesienia: 1. synergizm albo współdziałanie, np. korzystne lub niekorzystne dla organizmu 2. obojętność albo brak widocznej zależności; 3. antagonizm albo przeciw działanie, także może być korzystne lub nie korzystne dla organizmu

RODZAJE WSPÓŁŻYCIA DROBNOUSTROJÓW Z ORGANIZMEM Brak drobnoustrojów abakterioza sytuacja biologiczna, a nie rodzaj współżycia np. płody wewnątrz macicy, prawie zupełny brak drobnoustrojów po długotrwałej antybiotykoterapii, Symbioza zjawisko wzajemnego wspierania potrzeb życiowych przez dwa lub więcej organizmy, albo mikroorganizm i organizm np. przez wytwarzanie witamin. Komensalizm rodzaj współżycia - drobnoustrój wykorzystuje składniki pokarmowe i miejsce w organizmie nie uszkadzając go. Pasożytnictwo pasożyty lub drobnoustroje zdolne do niekorzystnego działania chorobotwórczego na organizm. Biocenoza zbiór mikroorganizmów w organizmie, utrzymujących się ilościowo i jakościowo w stanie korzystnej równowagi biologicznej. O korzystnym znaczeniu biocenozy mikroorganizmów dla organizmu człowieka przekonano się podczas antybiotykoterapii, która niszczyła bakterie symbiotyczne i komensalne wywołując awitaminozę, grzybice. Należy pamiętać, że w warunkach naturalnych nawet symbionty cza sem mogą przejść w stan pasożytnictwa, np. pałeczka jelitowa po dostaniu się do miedniczek nerkowych. Także komensale, co zależy od aktualnej odporności organizmu, czasem stają się pasożytami. Możliwa jest także sytuacja odwrotna, tzn. pasożyty mogą stać się komensalami. Sytuację taką określa się nazwą nosicielstwa.

PODSTAWOWE POJĘCIA W EPIDEMIOLOGII CHORÓB ZAKAŹNYCH Zarazek = drobnoustrój chorobotwórczy czynnik etiologiczny choroby zakaźnej szerokie pojęcie obejmuje bakterie, wirusy, pierwotniaki i grzyby. Zarazki są pasożytami przystosowanymi do życia w organizmie człowieka lub zwierzęcia. Rezerwuar zarazków środowisko ludzkie i zwierzęce wraz z warunkami naturalnymi na ograniczonym terenie, w którym krąży drobnoustrój wywołujący określoną chorobę. Zasiedlenie - przeniesienie się do organizmu noworodka ( dotychczas jałowego) drobnoustrojów symbiotycznych komensalnych na skórę i błony śluzowe. Drobnoustroje te tworzą biocenozę w jałowym dotychczas organizmie (miejscu organizmu) noworodka.

Źródło zakażenia (pierwotne) organizm ludzki lub zwierzęcy w którym występują i rozmnażają się drobnoustroje chorobotwórcze i które przedostając do otaczającego środowiska mogą zakażać dalsze wrażliwe organizmy. Źródłem zakażenia mogą być : chorzy ludzie i chore zwierzęta, nosiciele (zdrowi i ozdrowieńcy), zwłoki ludzi lub zwierząt przez krótki czas po śmierci, zwierzęta poddane ubojowi. Źródło zakażenia wtórne, okresowe, krótkotrwale to mikrośrodowisko wodne i glebowe lub pokarmowe (lody, mleko, produkty mięsne) w którym drobnoustroje chorobotwórcze (dostające się ze źródeł pierwotnych) rozmnażają się w chwilowo dogodnych dla nich warunkach (ciepło, lato). Źródła te ulegają zwykle naturalnej likwidacji po wyczerpaniu pożywienia, zmianie temperatury lub wilgotności powietrza.

Nosicielstwo stan równowagi immunobiologicznej wytwarzającej się między drobnoustrojem a zakażonym organizmem. Osobę bez objawów chorobowych, ale wydalającą zarazki z kałem, moczem, plwociną lub złuszczającą się skórą nazywamy nosicielem. Podział nosicieli: Nosiciele zdrowi - nie chorowali typowy obraz zakażenia bezobjawowego. Nosicielstwo przedchorobowe przed ujawnieniem się choroby (wzw B, AIDS ). Nosicielstwo ozdrowieńców po przebytej chorobie stałe lub okresowe.

Drogi szerzenia się zarazków i drobnoustrojów: Drogi bezpośrednie: Droga łożyskowa w czasie ciąży Droga pochwowa w czasie porodu Kontakty bezpośrednie- pocałunki, stosunki płciowe, podawanie ręki Ukąszenia i zadrapania przez zwierzęta Kontakty bezpośrednie z chorym podczas badań i zabiegów lekarsko pielęgniarskich

Drogi szerzenia się zarazków i drobnoustrojów: Drogi pośrednie : Droga powietrzno kropelkowa i powietrzno pyłowa Droga pokarmowo wodna, lub tylko pokarmowa lub wodna Przedmioty codziennego użytku w tym droga jatrogenna ( niezamierzone przenoszenie przez narzędzia używane podczas rozpoznawania i leczenia chorób - igły, strzykawki, instrumenty skopowe) Gleba laseczki beztlenowe Owady muchy, kleszcze, wszy, pchły, komary, pluskwy, stawonogi,

Działania w celu zmniejszenia zagrożeń Sanityzacja - czynność prowadząca do zmniejszenia ilości drobnoustrojów wietrzenie pomieszczeń, mycie rąk, ciała, zamiatanie, odkurzanie, wycieranie na mokro, malowanie ścian, pranie bielizny, filtrowanie powietrza. Sanityzację przeprowadza się za pomocą zwykłych środków myjących. Proces ten nie daje gwarancji jałowości czyszczonego obiektu. Deratyzacja odszczurzanie - dotyczy szczurów i myszy, które są często nosicielami lub przenosicielami drobnoustrojów. Dezynfekcja czyli odkażanie zespół czynności zmierzających do zabicia zarazków chorobotwórczych Dezynsekcja - niszczenie szkodliwych dla człowieka owadów, pajęczaków, skorupiaków drogi przenoszenia zarazków. Najczęściej jest to odwszawianie, walka z muchami, pchłami, komarami i kleszczami.

Zabezpieczenia po wystąpienia epidemi Kordon sanitarny przymusowe i całkowite przerwanie wszelkiej łączności z obszarem objętym epidemią określonej, ostrej i niebezpiecznej choroby zakaźnej cholera, dżuma, żółta gorączka, dur plamisty; dawniej ospa prawdziwa. Kwarantanna odosobnienie i poddanie obowiązkowej obserwacji lekarskiej zdrowych ludzi ( i zwierząt ), którzy zetknęli się z chorymi lub przyjechali z terenów endemicznych, gdzie panują choroby wysoko zakaźne.

PODZIAŁ DROBNOUSTROJÓW W zależności od rodzaju i interakcji z organizmem ludzkim wyróżnia się: Drobnoustroje komensalne najczęściej na powierzchni ciała, nie wyrządzają żadnej szkody często określane jako prawidłowa flora organizmu Drobnoustroje patogenne działają szkodliwie na organizm gospodarza Drobnoustroje oportunistyczne zwykle obecne w środowisku, nieszkodliwe dla osób zdrowych, mogą jednak powodować ciężkie schorzenia u chorych z upośledzoną odpornością, lub dostaną się do przestrzeni, gdzie prawidłowo nie występują np. po urazie, w czasie zabiegu operacyjnego Drobnoustroje wywołujące choroby odzwierzęce zoonozy

CZYNNIKI ZJADLIWOŚCI BAKTERYJNEJ Są względną zdolnością bakterii do wywoływania choroby Czynniki kolonizacji - adhezyny - są białkami związanymi z zewnętrznymi warstwami bakterii. Czynniki te determinują przyleganie do komórek błon śluzowych, co jest niezbędnym etapem kolonizacji gospodarza. Bez zdolności adhezyjnych wiele czynników patogennych byłoby wypłukanych ze śluzówek zanim mogłyby wywołać chorobę. Antygeny czynnika kolonizacyjnego fimbrie, antygeny O boczne łańcuchy lipopolisacharydu, białko M. Otoczki - zbudowane zwykle z mukopolisacharydów, hamują fagocytozę lub chronią bakterię przed strawieniem po wchłonięciu jej przez komórkę fagocytarną. Wytwarzanie otoczek jest zdeterminowane genetycznie.

Endotoksyny - są integralnym składnikiem ściany komórkowej bakterii Gram ujemnych składają się z cząsteczek lipidu i polisacharydu. Są uwalniane w chwili lizy bakterii i mogą być przyczyną wstrząsu septycznego. Egzotoksyny - toksyczne białka wydzielane przez bakterie. Często jako jedyny czynnik zjadliwości danego drobnoustroju mogą być odpowiedzialne za główne objawy kliniczne zakażenia np. enterotoksyny wywołują biegunkę, neurotoksyny porażenia i inne objawy neurologiczne. enterotoksyny działają na przewód pokarmowy np. toksyna cholery, toksyny ciepłochwiejne i ciepłotrwałe neurotoksyny - wpływają na układ nerwowy np. toksyna botulinowa i tężcowa cytotoksyny - wpływają na komórki różnych tkanek np. toksyna błonicy i toksyna A Pseudomonas

Egzoenzymy - są uważane za czynniki zjadliwości wtedy, gdy rozkładają materiał komórkowy lub niszczą antybiotyki. Np. enzymy rozkładające kolagen ( kolagenazy, hialuronidazy) i włóknik (fibrynolizyny ) - umożliwiają lepszą penetrację bakterii do tkanek enzymy rozkładające materiał komórkowy - proteinazy i lecytynazy enzymy modyfikujące i inaktywujące antybiotyki ( beta laktamazy )

MECHANIZMY IMMUNOLOGICZNE ZWALCZAJĄCE ZAKAŻENIA Odporność wrodzona ( zwana również naturalną lub nieswoistą ) tradycyjnie określana jako oporność resistentio Odporność nabyta swoista immunitas RODZAJE ODPORNOŚCI NABYTEJ - SWOISTEJ Czynna naturalna po przebytym zakażeniu sztuczna po podaniu szczepionki Bierna naturalna matczyne p/ciała u noworodków sztuczna po podaniu surowicy odpornościowej lub immunoglobuliny Okres trwania każdego z typów odporności jest różny

ODPORNOŚĆ NIESWOISTA Wpływ różnych czynników wiek, płeć, stopień aktywności hormonów, stan odżywienia, Wpływ różnych chorób cukrzyca, hipotyreoza Bariery anatomiczne zachowanie ciągłości skóry i błon śluzowych Humoralne mechanizmy obronne - w tkankach są substancje nie mające charakteru p/ciał, które hamują rozwój drobnoustrojów. Niektóre są stale wytwarzane np. lizozym - inne w odpowiedzi na zakażemie np. białka ostrej fazy i interferony

ODPORNOŚĆ SWOISTA Organizm w ciągu życia rozwija odporność swoistą, powstającą albo w wyniku odpowiedzi immunologicznej na działanie na ustrój antygenu, albo w wyniku przeniesienia do organizmu gotowych przeciwciał od innego osobnika. Odpowiedź immunologiczna typu humoralnego związana z wytwarzaniem swoistych przeciwciał lub typu komórkowego związana z pojawieniem się swoiście uczulonych limfocytów, rozpoczyna się po zadziałaniu na organizm antygenu swoistej substancji, która ma zdolność do wywoływania odpowiedzi immunologicznej i swoistego reagowania z produktem odpowiedzi immunologicznej, tzn. przeciwciałem lub uczulonym limfocytem. Antygenem jest zwykle białko, wielocukrowiec, glikoproteid. Toksyny bakteryjne - naturalny antygen są białkami lub kompleksami wielocukrowo lipidowymi.

W wyniku reakcji z przeciwciałami lub uczulonymi limfocytami antygen zostaje zneutralizowany lub zniszczony. Zanim rozwinie się w pełni odpowiedź humoralna (p/ciała) lub komórkowa ( uczulone limfocyty) upływa okres od tygodnia do kilku miesięcy. W tym czasie atakujący czynnik może spowodować znaczne spustoszenie w organizmie. Jeżeli organizm przetrwa okres powstawania odporności przy następnym zetknięciu się z tym samym antygenem wykazuje w krótszym czasie pełną odpowiedź i niewrażliwość na jego działanie szkodliwe.

W celu uniknięcia epidemi zalecane są szczepienia ochronne Wykaz obowiązkowych szczepień ochronnych w Polsce od 01.01.2002 Obowiązkowe szczepienia ochronne przeprowadza się: 1) przeciw gruźlicy - u dzieci i młodzieży od dnia urodzenia do ukończenia 19 lat, 2) przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B u: dzieci i młodzieży od dnia urodzenia do ukończenia 15 lat, uczniów szkół medycznych, studentów wyższych szkół medycznych, osób wykonujących zawód medyczny narażonych na zakażenie HBV, osób z otoczenia chorych na wirusowe zapalenie wątroby typu B i nosicieli HBV, innych osób narażonych w sposób szczególny na zakażenie,

3) przeciw nagminnemu porażeniu dziecięcemu (poliomyelitis, choroba Heinego-Medina) - u dzieci i młodzieży od tygodnia życia do ukończenia 19 lat, 4) przeciw błonicy (DiPerTe) - u dzieci i młodzieży od 7 tygodnia życia do ukończenia 19 lat oraz osób w wieku powyżej 19 lat narażonych w sposób szczególny na zakażenie, 5) przeciw krztuścowi (DiPerTe) - u dzieci od 7 tygodnia życia do ukończenia 7 lat, 6) przeciw tężcowi (DiPerTe lub DiTe albo Te) - u dzieci i młodzieży od 7 tygodnia życia do ukończenia 19 lat oraz osób w wieku powyżej 19 lat narażonych w sposób szczególny na zakażenie, 7) przeciw odrze - u dzieci i młodzieży od 13 miesiąca życia do ukończenia 19 lat, 8) przeciw różyczce - u dziewcząt od 13 roku życia do ukończenia 19 lat, 9) przeciw śwince - u dzieci i młodzieży od 13 miesiąca życia do ukończenia 19 lat, 10) przeciw wściekliźnie - u osób podejrzanych o zakażenie wirusem wścieklizny

Między narodowy kalendarz szczepień ochronnych obowiązuje osoby wyjeżdżające do określonych obszarów geograficznych w świecie, jak też osoby powracające stamtąd do kraju. Do głównych chorób objętych tymi przepisami zaliczono wg WHO: cholerę (Bliski Wschód, Afryka), dżumę (Azja centralna, Afryka), żółtą gorączkę (Amer. Śr. i Połud., Afryka), dur plamisty (Etiopia, Erytrea) (i dawniej ospę prawdziwą).

Zgłaszalność chorych i chorób zakaźnych Do czynności profilaktycznych ochrony zdrowia należy także urzędowa zgłaszalność chorych na określone w Ustawie choroby o etiologii biologicznej (bionozy). W Polsce, w urzędowym spisie takich chorób jest aż 78. Umożliwia to personelowi stacji sanitarnoepidemiologicznych dokładną kontrolę obszaru objętego urzędową opieką (powiat, województwo).

Obowiązkowej hospitalizacji podlegają: 1) osoby chore na gruźlicę płuc w okresie prątkowania oraz osoby z uzasadnionym podejrzeniem o prątkowanie, 2) osoby chore i podejrzane o zachorowanie na: a) błonicę, b) cholerę, c) dur brzuszny, d) dury rzekome A, B, C, e) dżumę, f) nagminne porażenie dziecięce (poliomyelitys) oraz inne ostre porażenia wiotkie, w tym zespół Guillaina-Barrégo, g) tularemię, h) zapalenie mózgu, i) zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, j) żółtą gorączkę i wirusowe gorączki krwotoczne. Obowiązkowemu leczeniu ambulatoryjnemu podlegają osoby chore na gruźlicę płuc.

Dziękuje za uwagę W razie pytań proszę pisać: adambleka@interia.pl biuro@adambhp.pl Powielanie, kopiowanie, przetwarzanie, dystrybucja lub jakiekolwiek wykorzystanie w części lub całości w celach komercyjnych wymaga uprzedniej pisemnej zgody. Treści są chronione prawem autorskim wymaga uprzedniej pisemnej zgody autora lub twórcy. mgr Adam Błęka BHP 28