WRSZTTY 2000 nt. Zagrożenia naturalne w górnictwie Marzena LMPRSK-WIELND, Ryszard CHYBIORZ Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, Sosnowiec Mat. Symp. Warsztaty 2000 str. 91-98 Zmiany wybranych elementów krajobrazu Płaskowyżu Tarnowickiego w czasie ostatnich 200 lat Streszczenie Zmiany krajobrazu Płaskowyżu Tarnowickiego spowodowane działalnością górniczą postępowały od XIII wieku, obejmując bezpośrednim zasięgiem około 10% jego powierzchni. Bezpośrednio objęły następujące elementy krajobrazu: rzeźbę terenu, wody powierzchniowe i podziemne, szatę roślinną oraz sposoby użytkowania ziemi. Z badań, prowadzonych na podstawie archiwalnych map topograficznych i górniczych wynika, że największe znaczenie dla ukształtowania się współczesnego krajobrazu całego Płaskowyżu Tarnowickiego miał okres ostatnich 200 lat. 1. Zmiany rzeźby w czasie ostatnich 200 lat działalności górniczej rtykuł zawiera wyniki badań nad krajobrazem terenów pogórniczych i górniczych Płaskowyżu Tarnowickiego. Teren ten jest wydzielany przez geomorfologów i geografów jako odrębna jednostka na podstawie kryteriów morfologicznych i geologicznych (Karaś- Brzozowska 1963, Gilewska 1972). Eksploatacja rud metali i surowców skalnych trwała tu w przybliżeniu 800 lat. Rozwijała się i wygasała w zależności od koniunktury rynkowej i umiejętności technicznych ówczesnych górników. Każdy z takich cykli pozostawił w krajobrazie Płaskowyżu określone zmiany, które wywierały wpływ na dalszy rozwój. Od XVIII wieku zmieniające się pod wpływem górnictwa krajobrazy były przedstawiane w formie kartograficznej. Można było dzięki temu odtworzyć główne etapy ostatniego cyklu eksploatacji, który rozpoczął się na przełomie XVIII i XIX w., osiągnął największy zasięg przestrzenny na początku XIX wieku i zakończył się w latach 20-ych naszego stulecia. W tym czasie wyeksploatowano wszystkie opłacalne złoża rud metali i surowców ceramicznych. 1.1 Przeobrażenia rzeźby spowodowane górnictwem na przełomie XVIII i XIX w. Etapy antropogenicznych przeobrażeń powierzchni terenu z pierwszej połowy XIX wieku dokumentowane są przede wszystkim mapami górniczymi Renscha (1802-1837) i Harnischa (I połowa XIX w.) a w nieco mniejszym zakresie topograficznymi mapami Preussische Ur- Messtischblätter (1826). Kształty pól górniczych były nieregularne i rozczłonkowane. Zwiększało się przez to oddziaływanie górnictwa na otaczające je tereny. Powierzchnie pól, gdzie eksploatowano galmany i limonit były większe niż pola galenowo-galmanowe. Przeważało górnictwo szybikowe z setkami niewielkich warpi 1, sąsiadujących ze sobą. Tereny górnictwa 91
M. LMPRSK-WIELND, R. CHYBIORZ - Zmiany wybranych elementów krajobrazu... głębinowego z dużą ilością szybów o znacznych głębokościach (do 50 m) koncentrowały się w centralnej części Płaskowyżu w obrębie pól eksploatacyjnych limonitu i galmanu (od osiedla św. Jana do Lazarówki). Mniejszy obszar tego górnictwa z rzadziej rozmieszczonymi szybami znajdował się nieco na północny zachód od centrum Tarnowskich Gór. W analizowanym okresie wydrążono 225 szybów głębinowych, związanych z eksploatacją galeny przez kopalnię Fryderyk (rys. 1.1). Na tych terenach zachodziła wielopoziomowa eksploatacja - z niższych 225 000 230 000 235 000 sztolnia Gotthelf Wielka sztolnia Fryderyka Sowice Tarnowskie Góry Bobrowniki P³askowy Tarnowicki Szarlej 1 2 3 \ Rys. 1.1 Przebieg sztolni odwadniających i rozmieszczenie szybów i świetlików kopalni "Fryderyk" na początku XIX w.: 1 - granica Płaskowyżu Tarnowickiego, 2 - sztolnie odwadniające, 3 - szyby i świetliki pokładów (30-45m głębokości) wydobywano galenę z domieszką srebra a z wyżej położonych złóż galmany i limonity Na początku XIX w. górnictwo odkrywkowe nie miało większego znaczenia za wyjątkiem jednej, dużej odkrywki iłów witriolowych na północnych zboczach wzgórza Piekielec. Powierzchnia zajmowana przez ten rodzaj górnictwa wynosiła około 17 ha. Kamieniołomy wapieni i dolomitów były małe, o powierzchniach rzędu ułamka hektara. Innymi elementami rzeźby, powstałymi dzięki górnictwu a zachowanymi jeszcze w początkach XIX wieku, są ciągi świetlików 2 gwarkowskich sztolni, które nadal w niewielkim stopniu odwadniają fragmenty pól górniczych. Wyróżniają się powierzchniowe ślady sztolni św. Jakuba, Gotthelf, Krakowskiej, Do Szarlejki, Ku Miasteczku, Szczęść Boże, a także św. Daniela. Wyznaczają je zespoły świetlików i zapadlisk, rozmieszczonych co 15-20, 92
WRSZTTY 2000 nt. Zagrożenia naturalne w górnictwie czasem 30 m. Istniały wówczas dobrze zachowane roznosy 3 tych sztolni. Głównymi sztolniami odwadniającymi kopalnię Fryderyk, a przy okazji pozostałe kopalnie, były sztolnie Fryderyk i Gotthelf. Linie ich przebiegu były wyznaczone na powierzchni terenu zespołami świetlików (rys. 1.1). Przy płuczce 4 zlokalizowanej w osadzie Segiet (obecnie dzielnica Tarnowskich Gór) zaczynała powstawać największa na tym terenie hałda (Lamparska-Wieland 1997a). Największe natężenie prac górniczych koncentrowało się na terenach wychodni dolomitów kruszconośnych oraz w obrębie wychodni złóż redeponowanych w trzeciorzędowych lejach krasowych, gdzie eksploatowano złoża żelaziaka brunatnego i galmanów. Jest to centralna i południowa część Płaskowyżu. Warpiowe pola górnicze otaczające centralne tereny leżące na południe od centrum Tarnowskich Gór odznaczały się nieco mniejszym natężeniem robót i co za tym idzie mniejszym przeobrażeniem rzeźby. Na wschodzie intensywność prac górniczych była niewielka, skala przeobrażenia powierzchni ziemi przez górnictwo o wiele mniejsza niż w centralnej i zachodniej części Płaskowyżu. Szybikowo-odkrywkowa eksploatacja limonitu rozpoczęła się tutaj w końcu XVIII wieku. Podsumowując, tereny górnicze stanowiły wtedy dość zwarty obszar w środkowej części Płaskowyżu. Rozmieszczenie i skala przeobrażeń powierzchni terenu tworzyły przestrzenny układ, którego centralną częścią są tereny o największym przeobrażeniu rzeźby, stosunków wysokościowych i hydrograficznych znajdujące się w okolicach od osiedla św. Jana po Segiet, Bobrowniki i Suchą Górę. Są to tereny równoczesnej, wielopoziomowej eksploatacji galmanów i limonitu, a głębiej galeny. Otaczają je tereny o mniejszym zakresie przeobrażenia przez roboty górnicze, bo tylko przez eksploatację szybikową. Jeszcze dalej na wschód są tereny rozproszonego górnictwa szybikowo-odkrywkowego limonitu. Najdalej na zewnątrz z terenów górnictwa szybikowego i głębinowego wychodzą linie świetlików sztolni odwadniających. 1.2 Przeobrażenia rzeźby spowodowane górnictwem na przełomie XIX i XX w. Informacje dotyczące zasięgu rodzajów eksploatacji tego okresu czasu pochodzą z map górniczych Spezial Karte der Oberschlesichen Bergreviere, (1911), Karte des Oberschlesischen Erzbergbaues (1911-12), map topograficznych Messtichsblätter z przełomu XIX i XX w. i materiałów ikonograficznych. Powierzchnia terenów o rzeźbie zmienionej przez górnictwo głębinowe i szybikowe zmniejszyła się w stosunku do poprzedniego okresu. Zasadnicze zmiany, które nastąpiły w tym czasie dotyczyły struktury górnictwa. W obrębie starych okręgów przejawiły się tereny intensywnej eksploatacji odkrywkowej. Równocześnie wzrósł przestrzenny zakres górnictwa głębinowego (rys. 1.2). W tym czasie na Płaskowyżu istniało 1495 czynnych szybów górniczych (Karte der Oberschlesichen Bergreviere 1911) (rys. 1.3). Nastąpiło rozdrobnienie dawnych, zwartych pól górniczych, rozczłonkowanie ich kształtów. Zmniejszyło się znaczenie ekstensywnej wybierki szybikowej, choć nadal zajmowała ona duże powierzchnie. Bardzo charakterystyczne było głębienie szybów w dnach odkrywek lub powstawanie kamieniołomów i odkrywek w jednym zagłębieniu eksploatacyjnym na dawnych terenach warpiowych. Powszechna była płytka eksploatacja szybikowa, a pod nią, na większej głębokości - głębinowa. Prowadziło to do bardzo poważnych zmian w rzeźbie powierzchni ziemi. Koncentracja szybów głębinowych na tym stosunkowo niedużym terenie w obrębie najstarszych okręgów wydobywczych spowodowała zmiany w stosunkach wysokościowych: kilkumetrowe osiadania i powstanie zapadlisk (Lamparska-Wieland 2000). 93
M. LMPRSK-WIELND, R. CHYBIORZ - Zmiany wybranych elementów krajobrazu... 225 000 230 000 235 000 Tarnowskie Góry 1 2 3 Rys. 1.2 Przeobrażenia rzeźby spowodowane górnictwem na przełomie XIX i XX w.: 1 - granica Płaskowyżu Tarnowickiego, tereny o rzeźbie przeobrażonej przez górnictwo: 2 - szybikowo-głębinowe, 3 - odkrywkowo-skalne Powstały nowe szybikowo-głębinowe okręgi wydobywcze (rys. 1.2). W miejscach niewielkich kopalń szybikowo-odkrywkowych we wschodniej części Płaskowyżu powstał zespół kamieniołomów wapieni i odkrywek: glinek ogniotrwałych, boksytów i surowców chemicznych. To górnictwo odkrywkowo-skalne skupiło się w okolicach Nakła, Chachelskiej Góry, Szarleja, Piekar Rudnych (rys. 1.2). Jego łączna powierzchnia wynosiła 313 ha. Większość kamieniołomów i łomów usytuowana jest na kontakcie wychodni wapieni gogolińskich płytowych i marglistych i wapieni mszystych retu. Eksploatacja wapieni w rejonie nakielskim koncentrowała się w większym stopniu w partiach wierzchołkowych i przywierzchołkowych, na stokach wschodnich i północnych. Było to uwarunkowane generalnie zachodnim kierunkiem zapadania triasowych warstw skalnych. Rosnący stopień oddziaływania robót górniczych na krajobraz ilustruje następstwo form eksploatacji: 94
WRSZTTY 2000 nt. Zagrożenia naturalne w górnictwie początkową formą eksploatacji był dół lub ich zespół. Później w takim miejscu tworzono dużą odkrywkę, która często stawała się kamieniołomem, po wyeksploatowaniu dostępnych złóż redeponowanych w lejach krasowych, aż do wapieni. W dnach odkrywek powstawały setki szybików, którymi udostępniano głębiej położone złoża lub drenowano napływającą wodę. Ogólnie - sposób eksploatacji zmieniał się z centralnej części Płaskowyżu, w której dominowała eksploatacja szybikami i górnictwo głębinowe ku wschodowi, gdzie koncentrują się odkrywki i kamieniołomy. Terenami eksploatacji łączonej są pola bobrownickie, suchogórskie i góry Cipiorg. 225 000 230 000 235 000 Tarnowskie Góry 1 2 3 Rys. 1.3 Przebieg sztolni odwadniających i rozmieszczenie szybów i świetlików na przełomie XIX i XX w.:1 - granica Płaskowyżu Tarnowickiego, 2 - sztolnie odwadniające, 3 - szyby i świetliki 1.3 Przeobrażenia rzeźby spowodowane górnictwem u schyłku XX wieku Obszary pogórnicze zostały wyznaczone na podstawie obserwacji terenowych, analizy treści map topograficznych z lat 1987, 1995 i dokumentacji udostępnionych przez Kopalnię Zabytkową, Kopalnię Orzeł Biały i Kopalnię Dolomitu w Suchej Górze. Wszystkie formy rzeźby są już pasywne, modelują je wyłącznie czynniki przyrodnicze. Wyjątkiem jest kamieniołom w Bobrownikach, niewielkie łomy i sporadycznie eksploatowany kamieniołom w Nakle. W rejonie Ptakowic eksploatowane są na lokalne potrzeby piaskownie i żwirownie. 95
M. LMPRSK-WIELND, R. CHYBIORZ - Zmiany wybranych elementów krajobrazu... Współcześnie tereny pogórnicze zmniejszają się i maleje ich oddziaływanie na pozostałe elementy krajobrazu. Negatywne wpływy górnictwa wynikają głównie z nieprawidłowej likwidacji szybów i tworzenia się niecek osiadań. W obrębie terenów, które przez 200 lat były intensywnie eksploatowane trwale zmieniono rzeźbę. - współczesne tereny te charakteryzuje specyficzna, falista rzeźba z nagromadzeniem form akumulacyjnych i wklęsłych, tworząca oryginalny, dysharmonijny krajobraz. Na terenach pogórniczych trwają prace zmierzające do ich zrównywania lub takiej adaptacji terenu, aby mogły zostać wykorzystane pod rozmaite formy zabudowy, upraw, jako parki i place sportowe (Molenda 1963, 1972; Lamparska- Wieland 1999). Źródła historyczne dowodzą, że hałdy i zapadliska w okolicach Tarnowskich Gór były zrównywane kilkukrotnie (bt 1784). Zjawisko to w związku z rozwojem przestrzennym miasta współcześnie się bardzo nasiliło. 2. Wnioski Górnictwo szybikowe, głębinowe i odkrywkowe w znacznym stopniu zmieniło powierzchnię terenu Płaskowyżu Tarnowickiego. Zasięg tych zmian zmieniał się w ciągu 200 lat w związku z wyeksploatowaniem starych złóż i rozpoczynaniem wybierki w nowych miejscach. Najstarsze tereny eksploatacyjne znajdują się w centralnej części Płaskowyżu. Wraz z upływem czasu eksploatacja przemieszczała się na wschód i północ - głównie drobne kamieniołomy i doły eksploatacyjne oraz na południe i wschód - wielkie odkrywki i kopalnie. Równocześnie na najstarsze tereny górnicze wkraczały inne formy zagospodarowania terenu. Współcześnie zanikają ślady górnictwa na całym Płaskowyżu, choć dzieje się to w różnym tempie i z różnym natężeniem. Najszybciej zacierane są powierzchniowe ślady górnictwa szybikowego i głębinowego sprzed 100 i więcej lat. Nieco wolniej ten proces zachodzi na obszarach górnictwa skalnego i odkrywkowego. W wyniku intensyfikacji górnictwa powierzchnia terenów o rzeźbie zmienionej przez eksploatację, która w połowie XVIII w. zajmowała kilkadziesiąt hektarów, na początku XIX stulecia wynosiła 698 ha, na przełomie XIX i XX w. wzrosła do 884 ha. W czasach zakończenia tej eksploatacji, czyli w latach 20 naszego wieku, tereny o rzeźbie zmienionej przez górnictwo zajmowały 1100 ha. Długość istnienia form rzeźby powstałych w wyniku górnictwa zależy od miejsca występowania - w obrębie terenów górniczych odznaczających się wysoką koncentracją tych form, powstałych w wyniku eksploatacji mogą przetrwać około 300 lat i dłużej (300 lat mają zachowane, najstarsze warpie w Segiecie i w okolicach osady Górniki). Wyróżniono miejsca, gdzie rzeźba została zmieniona tak dalece, że tylko na podstawie map z początku XIX wieku można było określić w przybliżeniu jej pierwotny stan (np. okolice na południowy zachód od centrum Tarnowskich Gór lub Szarleja). Na terenach użytkowanych rolniczo trwanie takich form określa się na podstawie analiz kartograficznych i obserwacji terenowych na około 150 lat (Lamparska-Wieland 1997b). Dalsze istnienie tych form jest oczywiście uwarunkowane działaniami prawno-administracyjnymi. Długość czasu trwania dużych form np. wyrobisk kamieniołomów zależeć będzie od dalszego sposobu użytkowania terenu i będzie konsekwencją decyzji planistycznych i administracyjnych. Oddziaływanie górnictwa na sieć rzeczną i rozmieszczenie terenów podmokłych jest pośrednie, poprzez wpływ na lokalne bazy erozyjne. Wskazano doliny cieków, które zostały osuszone w wyniku eksploatacji górniczej, co udokumentowano poprzez historyczną analizę 96
WRSZTTY 2000 nt. Zagrożenia naturalne w górnictwie kartograficzną (Situations Plan... 1802-1837, Messtischblätter 1895, Mapa topograficzna 1987, 1995). Ich powstanie związane jest z obniżeniem lokalnych poziomów wodonośnych i melioracjami, doliny takie podlegają już innym procesom rzeźbotwórczym. Zachowały się również doliny, których spadki zostały wyrównane a same doliny pogłębione i umocnione drewnianym szalunkiem w czasach budowy sztolni odwadniających. Są to fragmenty doliny Dramy, doliny Stoły (w kilku miejscach) i Szarlejki. Zmiany nie są trwałe i nieodwracalne. Dowodzi tego ponowne pojawienie się w końcu XVIII terenów podmokłych w dolinach cieków, kiedy to nastąpiło zamulenie wyrobisk i poziom wody podniósł się do poziomu poprzedzającego eksploatację sztolniową. Na uwagę i ochronę zasługują tereny zajęte przez skupiska szybików, które mogą mieć połączenia ze zwierciadłem wód gruntowych poprzez systemem wyrobisk, spękań i szczelin. Jako zespoły antropogenicznych zbiorników wodnych w wyrobiskach szybowych przyczyniają się one do wzrostu tak pożądanej bioróżnorodności na terenach kształtowanych przez naturalne elementy krajobrazu. Równocześnie wiele z nich na terenach poddanych antropopresji mogą stanowią drogę migracji zanieczyszczeń do wód podziemnych (Dokumentacja z likwidacji... 1997, Lamparska-Wieland 2000). Zachowane do tej pory podmokłości z przepływem wody w dolinie Stoły oraz pogórnicze na terenie źródliskowym Szarlejki należy chronić, gdyż są w trakcie zanikania. Zachowane fragmenty mokrych łąk i rozlewisk na silnie zanieczyszczonych rzekach Płaskowyżu są potencjalnym elementem systemu hydrobotanicznych oczyszczalni ścieków. Tym samym rozlewiska i mokre łąki występujące na terenie Płaskowyżu Tarnowickiego mogłyby stać się cennym ogniwem samoregulacji i naturalizacji krajobrazu oraz znacznie przyczynić się do zwiększania jego różnorodności i rewitalizacji terenów przeobrażonych przez eksploatację. Opracowane mapy cyfrowe w skali 1:10 000 (układ 1965), przedstawiające przeobrażenia krajobrazu Płaskowyżu Tarnowickiego spowodowane działalnością górniczą zasilą bazę danych Systemu Informacji o Terenie (SIT) miasta Tarnowskie Góry, gdzie zostaną wykorzystane w planowaniu oraz ochronie zabudowy powierzchniowej i podziemnej, ochronie zasobów wód podziemnych, itp. Słownictwo z zakresu górnictwa rudnego: 1 - warpie: usypiska płonej skały (do 3 m wysokości), otaczające centralnie usytuowany szyb górniczy lub krater po zawalonym szybiku, 2 - świetliki: szyby pomocnicze, wentylacyjne i doświetlające wyrobiska górnicze, o kształcie owalnym lub prostokątnym (najczęściej do 1 m), 3 - roznos: powierzchniowa część sztolni odwadniającej, odprowadzająca wody z kopalń do cieków powierzchniowych, 4 - płuczka: urządzenie (zespół zbiorników z wodą) do przepłukiwania, wzbogacania rudy. Literatura [1] bt E. L. G., 1784: Memoriał w sprawie kopalnictwa rud ołowiu i srebra na Górnym Śląsku. (Red.) M. Majewski, 1954. Wyd. Śląsk, Katowice. [2] Dokumentacja z likwidacji studni szybowej w na terenie Zakładów Chemicznych w Tarnowskich Górach. 1997, (niepublikowana), rch. PBSZ, Bytom. [3] Kowalski i in., 1999: Ochrona środowiska na terenach górniczych. Przegląd Geologiczny nr 8, 17-20. [4] Gilewska S., 1972: Wyżyny Śląsko Małopolskie. W: Geomorfologia Polski t.1. Polska Południowa - góry i wyżyny. (Red.) M. Klimaszewski. PWN, Warszawa, s. 232-297. 97
M. LMPRSK-WIELND, R. CHYBIORZ - Zmiany wybranych elementów krajobrazu... [5] Karaś-Brzozowska C., 1960: Charakterystyka geomorfologiczna Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. PN Komitet dla Spraw GOP. Biuletyn nr 37, Zabrze. [6] Lamparska-Wieland M., 1997a: Hałda dolomitowa w Tarnowskich Górach Bobrownikach jako potencjalny obiekt chroniony. Prace Naukowe UŚ nr 1623, Geographia Studia et Dissertationes t. 21, UŚ. Katowice, s. 101-115. [7] Lamparska-Wieland M., 1997b: Krajobrazy zabytkowe - Pasieki koło Żyglinka i okolice szybu Staszic. W: Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych, nr 25, Katowice - Sosnowiec, s. 28-35. [8] Lamparska-Wieland M., 1999: Wybrane problemy ochrony i waloryzacji terenów pogórniczych na przykładzie Płaskowyżu Tarnowickiego.W: Górnośląsko-Ostrawski region przemysłowy: Wybrane problemy ochrony i kształtowania środowiska. Materiały Sympozjum Polsko-Czeskiego. (Red.) J. Pełka-Gościniak, M. Rzętała, Sosnowiec, s. 120-126. [9] Lamparska-Wieland M., 2000: Zmiany wybranych elementów krajobrazu terenów górniczych i pogórniczych Płaskowyżu Tarnowickiego od przełomu XVIII i XIX w. do czasów współczesnych. Maszynopis rozprawy doktorskiej. Katedra Geografii Fizycznej WNoZ, UŚ, Sosnowiec. [10] Molenda D., 1963: Górnictwo kruszcowe na terenie złóż śląsko krakowskich do połowy XVI w. Studia i materiały z historii kultury materialnej, T. XV Wrocław, Warszawa, Kraków. [11] Molenda D., 1972: Kopalnie rud ołowiu na terenie złóż śląsko krakowskich w XVI-XVIII wieku. Ossolineum, Wrocław. Spis materiałów kartograficznych: [1] Situations Plan Von dem Blei und Silber Berg Bau der Friedrichs Grube bey Tarnowitz in Zusam menhang mit dem Trockenberger..., 1: 14 980, 1802-1837.. Rensch, W..P. Katowice. [2] Preussische Ur-Messtischblätter 1: 25 000, Grad btheilung 50 /51, 36 /37, sekcje: Bande IV, Blatt 3, Bande IV, Blatt 4, Bande V, Blatt 3, Bande V, Blatt 4, Königlich Preussische Generalstab 1826, Berlin, Deutsche Staatsbibliothek, Berlin, (rękopis). [3] Messtischblätter 1:25 000, sekcje: 3257 Broslawitz, 3258 Tarnowitz, 3308 Zabrze, 3309 Beuthen, Königlich Preussische Landesaufnahme1893, Berlin, W..P. Katowice. [4] Karte des Oberschlesischen Erzbergbaues 1:10 000, 1911-12. O.B.B. Breslau, Red. Brück. rch. SMZT, Tarnowskie Góry. [5] Spezial Karte der Oberschlesichen Bergreviere 1:10 000, 1911, O.B.B. Berlin. W..P. Katowice. [6] Mapa topograficzna w skali 1:10 000..1987. rkusze: 521.324, 521.342, 521.411521.412, 521.413, 521.414, 521.431, 521.432, 521.433 G.U.G. i K. Warszawa. [7] Mapa topograficzna w skali 1: 10 000. C. O. D. G. i K. 1995. rkusze: M-34-50-D a-1; M-34-50-D a-2; M-34-50-D a-3; M-34-50-D c-1; M-34-50-D d-1; M-34-50-D d-2; M-34-50-D d-3; M-34-50-D d-4. The alterations of choiced elements in Tarnowskie Góry Plateau during the latest 200 years The landscape alterations in Tarnowskie Góry Plateau caused by the mining activity had proceeded from XIV century. During 800 years the mining activity had taken over about 10% of the plateau area. Indirectly the alterations had taken over all the landscape elements mainly the territorial sculpture and the surface and underground waters. ccording to the archival topographic and mining maps the main meaning for the shape of the contemporary landscape in Tarnowskie Góry Plateau had the period of the latest 200 years. 98