Sebastian Fabisiak Szef Departamentu Prawa Ochrony Środowiska Chmaj i Wspólnicy Kancelaria Radcowska Wielomilionowe oszczędności dla elektrowni i kopalni w racjonalnej gospodarce odpadami. Wiele elektrowni oraz kopalni węgla ma ogromne problemy z dużymi ilościami odpadów. Dotyczy to przede wszystkim składowania lub magazynowania mieszanin popiołowo- żużlowych lub odpadów pogórniczych. Większość tych substancji może mieć jednak dalsze zastosowanie. Nowa ustawa upraszcza w tym zakresie gospodarkę odpadami oraz pozwala na znaczące oszczędności np. poprzez ograniczenie opłat środowiskowych. W dniu 22 stycznia 2013 r. weszła w życie nowa ustawa o odpadach. Nowe przepisy przewidują między innymi możliwość kwalifikowania niektórych przedmiotów powstających w wyniku procesu produkcyjnego lub wytwarzanych substancji za produkty uboczne, a także uznawania, że odpad poddany odzyskowi traci status odpadu (po spełnieniu pewnych warunków). W związku z powyższym, zachodzi konieczność rozważenia, czy mieszaniny popiołowo- żużlowe lub odpady pogórnicze, powstające w wyniku procesu technologicznego, dotychczas kwalifikowane jako odpad, mogą być uznane na podstawie obowiązujących przepisów za produkty uboczne lub utracić status odpadu. Zakwalifikowanie danej substancji lub przedmiotu (dalej: substancja ) jako produkt uboczny zależy od łącznego spełnienia warunków określonych w ustawie. Zgodnie z art. 10 ustawy o odpadach Przedmiot lub substancja, powstające w wyniku procesu produkcyjnego, którego podstawowym celem nie jest ich produkcja, mogą być uznane za produkt uboczny, niebędący odpadem, jeżeli są łącznie spełnione następujące warunki: 1. dalsze wykorzystywanie przedmiotu lub substancji jest pewne; 2. przedmiot lub substancja mogą być wykorzystywane bezpośrednio bez dalszego przetwarzania, innego niż normalna praktyka przemysłowa;
3. dany przedmiot lub substancja są produkowane jako integralna część procesu produkcyjnego; 4. dana substancja lub przedmiot spełniają wszystkie istotne wymagania, w tym prawne, w zakresie produktu, ochrony środowiska oraz życia i zdrowia ludzi, dla określonego wykorzystania tych substancji lub przedmiotów i wykorzystanie takie nie doprowadzi do ogólnych negatywnych oddziaływań na środowisko, życie lub zdrowie ludzi. Wskazane wyżej przesłanki, warunkujące możliwość zakwalifikowania substancji lub przedmiotu jako produktu ubocznego muszą być spełnione łącznie. A zatem niespełnienie którejkolwiek z nich wyklucza zmianę kwalifikacji z odpadu na produkt uboczny. Od powyższych warunków ustawodawca nie wprowadził żadnych wyjątków. Sama rejestracja substancji zgodnie z rozporządzeniem REACH nie stanowi wyłącznego kryterium uznania jej za produkt uboczny. A zatem możliwość zakwalifikowania danej substancji jako produkt uboczny w rozumieniu ustawy o odpadach wymaga analizy ad casum. Próbując ustalić właściwą kwalifikację danej substancji, a więc dokonać wyboru pomiędzy zakwalifikowaniem jej jako produkt, produkt uboczny lub odpad, należy w pierwszej kolejności określić, czy dana substancja została wyprodukowana celowo, czy też powstała w związku z procesem produkcyjnym. Jeśli dana substancja została wyprodukowana celowo, należy uznać ją za produkt (podstawowy), nie zaś produkt uboczny. Jeśli dana substancja powstała w trakcie procesu produkcyjnego, który nie był ukierunkowany na jej otrzymanie, należy rozważyć, czy wykorzystanie powstałej ubocznie substancji jest pewne. Udzielenie negatywnej odpowiedzi na wskazane wyżej pytanie oznacza, że dana substancja jest odpadem. Ewentualna zmiana kwalifikacji może wówczas nastąpić dopiero na skutek poddania jej odzyskowi i po spełnieniu warunków określonych w ustawie. Oczywistym jest ponadto, że powyższy warunek- dotyczący pewnego wykorzystania substancji- będzie zachowany tylko wtedy, gdy dalsze wykorzystanie substancji jest zgodne z prawem. Substancja, której dalsze wykorzystanie jest pewne, może być uznana za produkt uboczny tylko wtedy, gdy może być wykorzystana bezpośrednio bez dalszego przetwarzania. Warunku tego nie będą co do zasady spełniały substancje, których dalsze wykorzystanie wymaga uprzedniego przetworzenia. Nie każde przetworzenie będzie jednak przesądzało o niedopuszczalności uznania substancji za produkt uboczny- ustawodawca zezwolił wyraźnie na takie przetworzenia, które wynikają z normalnej praktyki przemysłowej. Kolejną przesłanką, której spełnienie jest konieczne dla zakwalifikowania danej substancji jako produkt uboczny jest wymóg, by była ona produkowana jako integralna część procesu
produkcyjnego. W konsekwencji należy uznać, że warunek ten nie będzie spełniony, jeśli wytworzenie danej substancji będzie wymagało podejmowania dodatkowych działań niezwiązanych z procesem produkcyjnym lub wprowadzenia w nim zmian wyłącznie w celu otrzymania danej substancji. Szerszego komentarza wymaga przesłanka wynikająca z art. 10 pkt 4, który przewiduje, że możliwość zakwalifikowania danej substancji jako produkt uboczny uzależniona jest od tego, czy dana substancja spełnia wszystkie istotne wymagania (w zakresie produktu, ochrony środowiska oraz życia i zdrowia ludzi) dla określonego wykorzystania tej substancji i wykorzystanie takie nie doprowadzi do ogólnych negatywnych oddziaływań na środowisko, życie lub zdrowie ludzi. Dotyczy to w szczególności wymogów wynikających z przepisów obowiązującego prawa. A zatem oceniając dopuszczalność zakwalifikowania danej substancji jako produkt uboczny należy rozważyć, czy spełnia ona obowiązujące normy i parametry jakościowe. Uboczne produkty spalania lub odpady pogórnicze mogą się bowiem różnić w zakresie swoich właściwości, w zależności od stosowanej technologii. Różnice mogą dotyczyć w szczególności składu chemicznego, granulacji czy właściwości fizycznych. Z uwagi na powyższe, oczywiste jest, że ocena tych właściwości musi być dokonywana przez podmioty posiadające odpowiednią wiedzę ekspercką. Jednocześnie analiza tego, czy dana substancja spełnia wszystkie istotne wymagania dla określonego wykorzystania tych substancji powinna uwzględniać w szczególności normy przyjęte przez Polski Komitet Normalizacyjny. W przypadku uznania, że dana substancja spełnia wszystkie warunki wskazane wyżej możliwe jest jej zakwalifikowanie jako produkt uboczny. Należy również zaznaczyć, że w przyszłości szczegółowe kryteria uznania substancji za produkt uboczny mogą zostać określone w rozporządzeniu Ministra właściwego do spraw środowiska. Ustawa zawiera bowiem delegację dla ministra do wydania aktu wykonawczego, zastrzegając jednocześnie, że określając przedmiotowe kryteria minister powinien mieć na względzie ochronę środowiska, życia lub zdrowia ludzi. Wytwórca substancji, która może być uznana za produkt uboczny ma obowiązek przedłożenia marszałkowi województwa właściwemu ze względu na miejsce ich wytwarzania zgłoszenia uznania przedmiotu lub substancji za produkt uboczny. Ustawa przewiduje, że zgłoszenie, o którym mowa wyżej powinno obejmować: 1. imię i nazwisko lub nazwę podmiotu oraz adres zamieszkania lub siedziby; 2. numer identyfikacji podatkowej (NIP) i numer REGON;
3. określenie miejsca wytwarzania substancji, która ma być uznana za produkt uboczny; 4. wskazanie przedmiotu lub substancji, która ma być uznana za produkt uboczny oraz jej masy; 5. opis procesu produkcyjnego, w którym powstaje substancja, i procesu, w którym zostanie wykorzystana. Do zgłoszenia, o którym mowa wyżej należy dołączyć dowody świadczące o tym, że dana substancja spełnia kryteria określone w art. 10 ustawy o odpadach. Ustawodawca wskazał przykładowo, że jako dowody służyć mogą w szczególności umowy potwierdzające wykorzystanie przedmiotu lub substancji do określonych celów lub wyniki badań. Uznanie substancji za produkt uboczny następuje automatycznie po upływie 3 miesięcy od dnia otrzymania zgłoszenia, chyba, że marszałek województwa wyrazi sprzeciw. Wyrażenie sprzeciwu następuje przez wydanie przez marszałka województwa decyzji administracyjnej. Zmiana kwalifikacji danej substancji z odpadu na produkt uboczny powoduje konieczność wprowadzenia zmian w sposobie magazynowania tej substancji. Ustawa wprowadza bezwzględny zakaz łącznego magazynowania produktów ubocznych i odpadów, a także magazynowania produktów ubocznych w miejscach przeznaczonych do magazynowania odpadów lub składowania odpadów. Należy również podkreślić, że uznanie za produkt uboczny nie jest definitywne. W przypadku, gdy dana substancja przestanie spełniać kryteria, o których mowa w art. 10 lub w przypadku wydania rozporządzenia ograniczającego możliwość uznania danej substancji za produkt uboczny - substancja ta stanie się odpadem. Zdecydowanie ciekawszą i wartą rekomendacji jest droga utraty statusu odpadu przez daną substancję. Zgodnie z art. 14 ustawy o odpadach określone rodzaje odpadów przestają być odpadami, jeżeli na skutek poddania ich odzyskowi, w tym recyklingowi, spełniają łącznie następujące warunki: 1. przedmiot lub substancja są powszechnie stosowane do konkretnych celów; 2. istnieje rynek takich przedmiotów lub substancji lub popyt na nie; 3. dany przedmiot lub substancja spełniają wymagania techniczne dla zastosowania do konkretnych celów oraz wymagania określone w przepisach i w normach mających zastosowanie do produktu; 4. zastosowanie przedmiotu lub substancji nie prowadzi do negatywnych skutków dla życia, zdrowia ludzi lub środowiska.
Ponadto substancje muszą spełniać wymagania określone przez przepisy Unii Europejskiej. Nadmienić tutaj należy, że w UE toczą się prace nad uznaniem mieszanin popiołowo- żużlowych za odpady niebezpieczne. Nie zablokuje to jednak całkowicie możliwości utraty statusu odpadu. Co więcej - podmioty, które uzyskają do tego czasu odpowiednie decyzje administracyjne bedą korzystały z dobrodziejstwa praw nabytych. W przypadku uznania, że dana substancja spełnia wszystkie warunki wskazane wyżej możliwa jest utrata przez nią statusu odpadu. Przedmiot lub substancja, które przestały spełniać warunki, o których mowa w art 14 ustawy o odpadach, są odpadami. Ograniczenia w magazynowaniu substancji, które utraciły status odpadów są podobne jak przy produktach ubocznych. Zakazuje się mianowicie łącznego magazynowania odpadów i przedmiotu lub substancji, które utraciły status odpadów, a także magazynowania przedmiotu lub substancji, które utraciły status odpadów w miejscach przeznaczonych do magazynowania odpadów lub składowania odpadów. Przewaga utraty statusu odpadu nad uznaniem danej substancji za produkt uboczny jest przede wszystkim w ograniczonym ryzyku regulacyjnym. Ustawodawca nie przewidział bowiem możliwości ograniczeń w utracie statusu odpadu poprzez wydanie odpowiedniego rozporządzenia. Nie ma również nadmiernych ograniczeń co do sposobu odzysku mieszanin popiołowo- żużlowych lub odpadów pogórniczych. W praktyce odzysk może odbywać się poprzez proste czynności technologiczne, nie wymagające wysokich nakładów. Nadmienić należy, że podmiot powinien legitymować się odpowiednimi decyzjami administracyjnymi: tzw. statusem recyklera, posiadać zgodę na odzysk odpadów oraz substancje powinny spełniać kryteria określone przez Polski Komitet Normalizacyjny. Reasumując, nowa ustawa o odpadach przewiduje możliwość zmiany kwalifikacji substancji powstałych w wyniku procesu produkcyjnego, którego podstawowym celem nie jest ich produkcja, z odpadu na produkt uboczny lub utraty statusu odpadów na skutek poddania ich odzyskowi. Zmiana kwalifikacji odpadu wymaga łącznego spełnienia warunków określonych w ustawie. Przeprowadzenie postępowań administracyjnych w zakresie uznania mieszanin popiołowo- żużlowych lub odpadów pogórniczych za produkty uboczne lub utratę przez nie statusu odpadu jest możliwe z uwagi na szerokie zastosowanie tych substancji np. w budownictwie. Ponadto, przeprowadzenia wskazanych postępowań pozwala na wielomilionowe oszczędności poprzez ograniczenie opłat środowiskowych oraz uproszczoną gospodarkę odpadami. Sebastian Fabisiak Szef Departamentu Prawa Ochrony Środowiska Chmaj i Wspólnicy Kancelaria Radcowska