Polacy o kondycji ekonomicznej kraju i własnej sytuacji materialnej w drugim kwartale 2002 r.

Wskaźnik Nastrojów Ekonomicznych Polacy o kondycji ekonomicznej kraju i własnej sytuacji materialnej w drugim kwartale 2002 r. Warszawa, lipiec 2002 roku W pierwszym kwartale 2002 r. odnotowaliśmy rekordowo niskie wyniki Wskaźnika Nastrojów Ekonomicznych osiągnął on wówczas zaledwie 73,6 pkt. W drugim kwartale sytuacji nieco się poprawiła: średnia wartość WNE wzrosła o 2,9 pkt do poziomu 76,5 pkt. Wynik ten jest o 3 pkt niższy niż w tym samym kwartale ubiegłego roku. Na poprawę wyniku Wskaźnika Nastrojów Ekonomicznych wpłynęła zarówno poprawa opinii i prognoz o sytuacji makroekonomicznej kraju co i mikroekonomicznej gospodarstw domowych. Wskaźnik Ocen Gospodarki wzrósł z 76,8 pkt w pierwszym kwartale do 79,1 pkt obecnie, natomiast Wskaźnik Samooceny Gospodarstw Domowych poprawił się z 71,1 pkt do 74,4 pkt. Zarówno WOG jak i WSGD w pierwszym kwartale tego roku osiągały najniższe z dotychczas otrzymywanych wyniki. Obecnie średnie wartości obu podwskaźników kształtują się na poziomie niższym niż odnotowane w drugim kwartale 2001 r. TNS OBOP ul. Dereniowa 11, 02 776 Warszawa Tel: (48 22) 648 2044 (-46), 644 9995 Fax: (48 22) 644 9947 e-mail: obop@obop.com.pl www.obop.com.pl Biura w ponad 50 krajach Grupa Taylor Nelson Sofres

Cytowanie, publiczne odtwarzanie, kopiowanie oraz wykorzystywanie w innej formie danych, informacji i opracowań zawartych w tej publikacji jest dozwolone pod warunkiem podania źródła. Wskaźnik Nastrojów Ekonomicznych jest cyklicznym badaniem prowadzonym przez TNS OBOP. WNE konstruowany jest na podstawie dziewięciu pytań: odnoszących się zarówno do sytuacji makroekonomicznej kraju jak i mikroekonomicznej gospodarstw domowych. Pytania stanowiące bazę dla tworzenia tego wskaźnika diagnozują aktualną odczuwaną sytuację, oceniają kierunek dotychczasowych zmian oraz obejmują prognozy w perspektywie rocznej oraz trzyletniej 1. Charakter zadawanych pytań pozwala na wyodrębnienie ze Wskaźnika Nastrojów Ekonomicznych dwóch podwskaźników: Wskaźnika Ocen Gospodarki (WOG) oraz Wskaźnika Samooceny Gospodarstw Domowych (WSGD), umożliwiających łatwą i szybką weryfikację wpływu spraw mikro- lub makrogospodarczych na poziom ogólnych nastrojów ekonomicznych panujących w społeczeństwie aktualnie oraz w latach poprzednich (badanie, o którym mowa prowadzone jest przez nas od niemal ośmiu lat). Nasz najnowszy pomiar dokonany został w drugim kwartale 2002 r. 2, poprzedni w pierwszym kwartale 2002 r. Prezentowane w tym opracowaniu wskaźniki (zarówno WNE, WOG jak i WSGD) oparte są na skali 0-200, gdzie 0 oznacza najniższą, minimalną wartość (skrajny pesymizm), 100 to wartość środkowa (symboliczna równowaga między optymizmem a pesymizmem), a 200 to najwyższa, maksymalna wartość w przypadku każdego z omawianych tu wskaźników (skrajny optymizm). WSKAŹNIK NASTROJÓW EKONOMICZNYCH TNS OBOP Pierwszy kwartał 2002 r. był pod względem nastrojów ekonomicznych Polaków okresem bardzo złym jeszcze nigdy w niemal ośmioletniej historii tego badania średnie wartości Wskaźnika Nastrojów Ekonomicznych nie osiągnęły równie niskiego pułapu. Drugi kwartał przyniósł minimalną poprawę opinii ludzi. W porównaniu z poprzednim kwartałem, w drugim średnia wartość WNE poprawiła się o 2,9 punktu. Nie jest to dużo, ale ukształtowało wskaźnik powyżej wyników z dwóch dotychczas najgorszych okresów (poprzedniego kwartału i trzeciego kwartału 2001 r.). Najnowszy rezultat jest jednak nieco gorszy niż uzyskany w tym samym kwartale ubiegłego roku. 1 Szczegółowe informacje znajdują się w aneksie. 2 Sondaż TNS OBOP zrealizowany w dniach 11-13 maja 2002 r. na reprezentatywnej, losowej 1019-osobowej ogólnopolskiej próbie osób od 15 roku życia. Maksymalny błąd statystyczny dla takiej wielkości próby wynosi +/-3%, przy wiarygodności oszacowania równej 95%. 2

120 110 100 90 70 85,2 97 92,292,2 88,4 86,9 85,8 TNS OBOP Wskaźnik Nastrojów Ekonomicznych... ; sondaż z 11-13 maja 2002 r. 97,5 107,5 102,5 107,8 105,3 99,9 98,2 101,9 99,9 100 101 99,5 107,5 101,5 103,9 104,5 106,2 101,1 104,8 102,7 113,3 106,3 111,1 111,4 107,9 113,5 109,4 108,7 92,5 97,6 96 103,4 103,4 100,7 105,7 102,6 105,3 100,8 101,8 97,8 95,5 90,8 88,6 90,4 3 97,3 90,6 88,1 87,3 86,5 87,3 85,5 86,2 79,5 74,7 77,1 73,6 76,5 I.1994 II.1995 I II I.2001.2002 I.1996 II III I II III I I I.1997 II III -2 I I-2 III I -2 I I.1998 II III I III I I I.1999 II III I I I.2000 III I II.2002 WSKAŹNIK NASTROJÓW EKONOMICZNYCH TNS OBOP strajki owołanie rządu Waldemara Pawlaka, powołanie gabinetu Józefa Oleksego wizyta Papieża w Skoczowie odwołanie rządu Józefa Oleksego, powołanie gabinetu Włodzimierza Cimoszewicza powołanie rządu Jerzego Buzka pielgrzymka Papieża do Polski wybory parlamentarne przyjęcie Polski do NATO wybory prezydenckie referendum uwłaszczeniowe referendum konstytucyjne powódź wybory samorządowe wprowadzenie reformy administracyjnej, służby zdrowia, emerytalno-rentowej wizyta Papieża wprowadzenie reformy oświaty kryzys koalicyjny - wyjście UW z rządu wybory prezydenckie wybory parlamentarne

OPTYMIŚCI I PESYMIŚCI W drugim kwartale większy optymizm w ocenach i prognozach sytuacji ekonomicznej charakteryzował mężczyzn niż kobiety. Tymczasem w poprzednim badaniu średnia wartość Wskaźnika Nastrojów Ekonomicznych w obu tych kategoriach przyjmowała zbliżone wartości. Zmiana nastąpiła w grupie mężczyzn, wśród których odnotowaliśmy poprawę opinii. Opinie kobiet nie zmieniają się. Nie zmienia się tendencja, zgodnie z którą większy optymizm charakteryzuje mieszkańców miast, zwłaszcza największych aglomeracji, niż wsi. W porównaniu z poprzednim kwartałem w relatywnie największym stopniu poprawiły się nastroje w miastach dużych (o ludności 100-500 tys. mieszkańców). WSKAŹNIK NASTROJÓW EKONOMICZNYCH A: 83 PŁEĆ MIEJSCE ZAMIESZKANIA MIEJSCE ZAMIESZKANIA 79,4,6 79,1 82,2 77 74 73,2 71,5 71,5 75,1 71 68 65 62 mężczyźni kobiety wieś miasto wieś miasta do 20 tys. miasta 20-100 tys. miasta 100-500 tys. miasta pow. 500 tys. Bardziej optymistycznemu postrzeganiu sytuacji ekonomicznej kraju sprzyja młodszy wiek pytanych i lepsze wykształcenie. Najwyższe średnie wartości Wskaźnika Nastrojów Ekonomicznych obserwujemy wśród nastolatków i dwudziestolatków oraz wśród osób z wykształceniem wyższym. Z kolei największy pesymizm charakteryzuje osoby w wieku 40. i więcej lat (przy czym najbardziej pesymistycznie nastawioną grupą są pięćdziesięciolatkowie), a także ludzi z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym. W porównaniu z poprzednim kwartałem odnotowaliśmy poprawę nastrojów przede wszystkim wśród osób najmłodszych, nieznacznie korzystniejsze niż trzy miesiące wcześniej opinie skłonni byli też wydawać ludzie z wykształceniem zasadniczym zawodowym. 4

WSKAŹNIK NASTROJÓW EKONOMICZNYCH A: 120 100 101,6 86,6 WIEK 75,4 70,2 64,8 68,5 WYKSZTAŁCENIE 73,5 71,3 78,1 93,9 60 40 20 0 15-19 lat 20-29 lat 30-39 lat 40-49 lat 50-59 lat 60 i więcej lat podstawowe zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe i licencjat Aktywność zawodowa nie wpływa obecnie w sposób znaczący na ogólne opinie ludzi o sprawach ekonomicznych, choć jeszcze w poprzednim kwartale obserwowaliśmy wyraźnie wyższy poziom optymizmu wśród osób aktywnych zawodowo, a niższy wśród niepracujących. Obecnie, za sprawą wzrostu pozytywnych opinii wśród osób biernych zawodowo, średnia wartość WNE w obu grupach uzyskała zbliżone wyniki (tylko minimalnie wyższy wynik był udziałem osób pracujących zawodowo niż niepracujących). Szczególnie wysoki poziom optymizmu charakteryzuje uczniów i studentów, kierowników i specjalistów oraz prywatnych przedsiębiorców. Najbardziej pesymistycznie nastawieni są natomiast rolnicy, bezrobotni, emeryci i renciści. W porównaniu z sytuacją z poprzedniego kwartału, obecnie korzystniejsze opinie wyróżniają prywatnych przedsiębiorców, robotników, rolników, rencistów, bezrobotnych oraz uczniów i studentów. Jednocześnie odnotowaliśmy pogorszenie nastrojów wśród kierowników i specjalistów oraz pracowników administracji i usług. WSKAŹNIK NASTROJÓW EKONOMICZNYCH A: aktywni zawodowo nie pracujący 75,3 78,4 AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA kierownicy i specjaliści prywatni przedsiębiorcy pracownicy administracji i usług robotnicy rolnicy gospodynie domowe emeryci renciści uczniowie i studenci bezrobotni 77,4 77,8 64,6 73,9 68,5 68,9 66,9 87,1 90,6 GRUPA SPOŁECZNO- ZAWODOWA 98 0 20 40 60 100 120 5

Wskaźnik Nastrojów Ekonomicznych najwyższe wartości osiąga wśród osób pozytywnie oceniających kierunek zmian w kraju oraz zadowolonych z własnej sytuacji materialnej; generalnie, im lepsza sytuacja materialna, tym wyższa średnia wartość WNE. W porównaniu z poprzednim pomiarem, obecnie odnotowaliśmy poprawę wyników wśród osób zadowolonych z własnej sytuacji materialnej oraz pozytywnie oceniających kierunek przemian. W pozostałych kategoriach nie odnotowaliśmy większych zmian. W porównaniu z poprzednim badaniem, kiedy to w grupie osób deklarujących zainteresowanie polityką (bardzo lub trochę) obserwowaliśmy wyższy poziom optymizmu niż wśród niezainteresowanych, obecnie nie widać tak silnych dysproporcji. Sytuacja taka zaistniała za sprawą wzrostu optymizmu wśród osób, które sprawami życia publicznego się nie interesują; nie zaobserwowaliśmy zmian w grupie zainteresowanych polityką. WSKAŹNIK NASTROJÓW EKONOMICZNYCH A: bardzo zainteresowani trochę zainteresowani raczej nie zainteresowani w ogóle nie zainteresowani 77,9 76,2 71,1 ZAINTERESOWANIE POLITYKĄ dobry 108,6 zły trudno powiedzieć 66,7 88,5 KIERUNEK ZMIAN W KRAJU dobra średnia zła 57,5,4 110,4 SYTUACJA MATERIALNA 0 20 40 60 100 120 Generalnie fakt, jakie poglądy polityczne deklarują ludzie nie ma większego znaczenia: na tle osób o sprecyzowanych sympatiach politycznych pesymizm wyróżnia tylko osoby, które na pytanie o przekonania polityczne odpowiadają trudno powiedzieć. Tymczasem, jeszcze trzy miesiące wcześniej relatywnie wysoki poziom optymizmu charakteryzował osoby o poglądach centroprawicowych i lewicowych, zaś wyniki wśród centrolewicowców i prawicowców były równie niskie jak wśród osób o niesprecyzowanych poglądach politycznych. W porównaniu więc z pierwszym, 6

kwartałem tego roku, korzystniej o sprawach ekonomicznych zaczęli wypowiadać się ludzie o poglądach centrolewicowych i prawicowych, warto jednak zauważyć, że minimalnie pogorszyły się wyniki wśród centroprawicowców. Spośród elektoratów partyjnych z ostatnich wyborów, najwyższy poziom optymizmu wyróżnia niedawnych wyborców PO, natomiast największy pesymizm elektorat LPR, Samoobrony, PSL oraz osoby, które 23. września ubiegłego roku nie poszły do urn. Gdyby jednak przeanalizować nie opinie dawnych, ale aktualnych elektoratów partyjnych (osoby, które obecnie deklarują gotowość głosowania na partie), to okazałoby się, że równie wysoki co wśród dawnych wyborców poziom optymizmu charakteryzuje aktualnych potencjalnych wyborców PO (90,7 pkt), ale wyższy obserwujemy wśród zwolenników koalicji SLD-UP (wynik 88,0 pkt wśród osób, które obecnie deklarują gotowość głosowania na koalicję) oraz PSL (78,1 pkt). Natomiast aktualny elektorat bardziej pesymistyczny niż w wyborach ma Samoobrona (60,6 pkt). WSKAŹNIK NASTROJÓW EKONOMICZNYCH A: 120 POGLĄDY POLITYCZNE ZACHOWANIA WYBORCZE 100 60 81 85,3,4,4 71,6 79,7 90,5 64,2 78,4 71,4 60,5 82,3 70,5 40 20 0 lewicowe centrolewicowe centroprawicowe prawicowe brak opinii SLD-UP PO Samoobrona PiS PSL LPR inne nie głosowali Wskaźnik Nastrojów Ekonomicznych najwyższe średnie wartości uzyskuje w województwach świętokrzyskim i śląskim. Najgorsze wyniki odnotowaliśmy w woj. lubelskim i podkarpackim. W porównaniu z poprzednim kwartałem poprawiły się wyniki w woj. śląskim, świętokrzyskim, małopolskim, łódzkim i lubuskim. Niższą wartość WNE odnotowaliśmy natomiast w województwach podlaskim i mazowieckim. 7

WSKAŹNIK NASTROJÓW EKONOMICZNYCH A WOJEWÓDZTWO: dolnośląskie 74,3 kujawsko-pomorskie 75,8 lubelskie 67,1 lubuskie 77,6 łódzkie 79,5 małopolskie 79,4 mazowieckie 76,3 opolskie podkarpackie c 67,4 73,2 podlaskie 73,7 pomorskie 76,7 śląskie 84,3 świętokrzyskie 89,8 warmińsko-mazurskie 72,3 wielkopolskie 74,8 zachodniopomorskie 78,9 0 10 20 30 40 50 60 70 90 100 OCENY GOSPODARKI A SAMOOCENA GOSPODARSTW DOMOWYCH Na niewielką poprawę Wskaźnika Nastrojów Ekonomicznych wpłynęły zarówno lepsze opinie o sytuacji makroekonomicznej kraju co i mikroekonomicznej gospodarstw domowych. W drugim kwartale 2002 r., w stosunku do pierwszego kwartału Wskaźnik Ocen Gospodarki poprawił się o 2,3 punkty do poziomu 79,1 pkt, a Wskaźnik Samooceny Gospodarstw Domowych o 3,3 pkt do 74,4 pkt. Nadal więc mamy do czynienia z korzystniejszymi ocenami kondycji ekonomicznej kraju niż osobistej sytuacji Polaków. Obecne wyniki zbliżyły się do poziomu z czwartego kwartału 2001 r. i są nieco gorsze niż uzyskane w drugim kwartale ubiegłego roku, przy czym do sytuacji sprzed roku większy dystans dzieli WOG (3,8 pkt) niż WSGD (2,3 pkt). Dla porównania: do najniższego w historii tego badania wyniku dzieli WOG - 2,3 pkt, a WSGD 3,3 pkt. Z kolei dystans do najbardziej optymistycznego okresu wynosi w przypadku WOG - 38,6 pkt (najwyższą wartość 117,7 pkt Wskaźnik Ocen Gospodarki osiągnął w drugim pomiarze październikowym w 1997 r.), a WSGD 36,7 pkt (najwyższy wynik Wskaźnik Samooceny Gospodarstw Domowych odnotowaliśmy w siedmiu 1997 r. 111,1 pkt). 8

OCENY GOSPODARKI A SAMOOCENA GOSPODARSTW DOMOWYCH 120 Wskaźnik Ocen Gospodarki 117 117,7 Wskaźnik Samooceny Gospodarstw Domowych 115 110 105 100 95 90 85 114,3 114,1 112,1 113 111,8 110,5 110,2 109,9 111,1 109,9 109,4 108,8 110 107,6 107,6 107,9 107,1106,3 106,8 107,1 105,7 107,4 108,6 107,6 105,3 106,3 106,6 106,2 104,3 105,2 103,8 103,9 104 105,1 104,5 105,7 103,3 102 104,4 104,1 103,9 103,1 104 102,4 101,7 101,5 103,6 102,3 102,6 100,8 101,5 100,1 100,6 98,3 98,4 100,7 102 100,1 98,7 99,6 98,6 98,4 97,4 99,1 99,8 97,9 98,5 99 97,398,8 98,6 96,7 96,8 98 96,4 96,7 96,2 93,3 95,7 95,7 93,5 93,8 95 93 92,4 90,8 90,4 91,4 91,9 92,8 90,8 90,7 90 90,8 88,9 88,8 88,6 87,3 89,9 90,6 88,7 88,8 86,4 86,4 88,2 87,8 85,9 86 85,4 85,6 85,3 85,384,9 84,2 82,8 82,9 82,9,2 79,1 75 76,7 77,5 76,8 74,7 74,4 70 72,4 71,1 I.1994 II.1995 I II I I.1996 II III I II III I I I.1997 II III -2 I I-2 III I -2 I I.1998 II III I III I I I.1999 II III I I I.2000.2001 III I II.2002.2002 9

OPTYMIZM I PESYMIZM W SAMOOCENIE GOSPODARSTW A OCENACH GOSPODARKI Wskaźnik Ocen Gospodarki Wskaźnik Ocen Gospodarki najwyższe wartości uzyskuje w grupie ludzi młodych (110,3 pkt wśród nastolatków i 85,5 pkt wśród dwudziestolatków), uczniów i studentów (100,7 pkt), kierowników i specjalistów (87,9 pkt) oraz osób z wykształceniem wyższym (90,0 pkt). Wyższe rezultaty osiąga WOG wśród mężczyzn (83,7 pkt) niż kobiet (74,8 pkt), minimalnie lepsze też wśród mieszkańców miast (ogółem w miastach,7 pkt) niż wsi (76,2 pkt). Korzystne opinie na temat spraw dotyczących gospodarki kraju wyróżniły mieszkańców województw świętokrzyskiego (93,2 pkt), zachodniopomorskiego (91,4 pkt), małopolskiego (88,6 pkt) i lubuskiego (88,4 pkt). O sprawach makroekonomicznych badani wypowiadają się tym lepiej, im lepsza jest ich sytuacja materialna (wśród osób znajdujących się w złej sytuacji materialnej WOG osiągnął 66,1 pkt, podczas gdy w dobrej 107,4 pkt); pozytywnym opiniom sprzyja korzystniejsza ocena kierunku zmian w kraju (118,2 pkt wśród oceniających ten kierunek pozytywnie, a negatywnie 67,2 pkt), sprzyja też zainteresowanie ludzi polityką (wśród nie zainteresowanych tym 76,4 pkt, podczas gdy wśród zainteresowanych 82,4 pkt) oraz na lewo skierowane sympatie polityczne ludzi (86,4 pkt wśród osób o poglądach lewicowych i tyle samo o centrolewicowych). WOG najwyższe wartości osiąga wśród wyborców Platformy Obywatelskiej z ostatnich wyborów (93,1 pkt), natomiast wśród aktualnych elektoratów (osób deklarujących teraz gotowość głosowania na partie) wysokie średnie odnotowaliśmy w grupie obecnych zwolenników koalicji SLD-UP (93,0 pkt; wśród dawnych wyborców było to 79,8 pkt) i PO (90,5 pkt). Z kolei najniższe wartości Wskaźnik Ocen Gospodarki uzyskuje wśród pięćdziesięciolatków (67,7 pkt), ale też trzydziestolatków (70,7 pkt) oraz osób najstarszych (73,6 pkt wśród osób w wieku 60. i więcej lat), ponadto pesymizm w myśleniu o sytuacji gospodarczej kraju wykazują też ludzie z wykształceniem zasadniczym zawodowym (74,7 pkt), rolnicy (68,9 pkt), emeryci (71,8 pkt), pracownicy administracyjno-biurowi (72,2 pkt), bezrobotni (74,6 pkt) oraz osoby o niesprecyzowanych poglądach politycznych (74,0 pkt). Krytyczne opinie dotyczące spraw makroekonomicznych najczęściej wypływały ze strony niedawnych wyborców LPR (61,0 pkt) i Samoobrony (68,3 pkt); w przypadku aktualnych elektoratów, więcej 10

pesymizmu wykazują ludzie deklarujący teraz zamiar poparcia LPR (57,8 pkt), ale już nieco więcej optymizmu (choć nadal poniżej średniej ogólnopolskiej) opowiadający się za Samoobroną (72,6 pkt). Najwięcej pesymizmu, przy ocenianiu sytuacji ekonomicznej kraju wykazali mieszkańcy województwa podkarpackiego (70,2 pkt), lubelskiego (71,0 pkt) i łódzkiego (71,2 pkt). Na wartość WOG w największym stopniu wpływa stosunek do rządu, w mniejszym do premiera, zaś w najmniejszym do prezydenta; generalnie w przypadku postaw wobec wszystkich tych trzech instytucji obserwujemy, że pozytywnym ocenom sprzyjają wyższe średnie wartości WOG, a ocenom negatywnym niższe średnie wartości WOG (w przypadku oceny rządu jest to odpowiednio 101,2 do 69,6 pkt, premiera 95,9 pkt do 64,6 pkt, a prezydenta 85,5 pkt do 62,4 pkt). W porównaniu z poprzednim kwartałem odnotowaliśmy wzrost optymizmu w myśleniu o sprawach gospodarczych wśród mężczyzn (o 6,3 pkt), najmłodszego pokolenia Polaków (o 8,5 pkt wśród nastolatków) oraz czterdziestolatków (6,8 pkt), ludzi z wykształceniem zasadniczym zawodowym (6,3 pkt) oraz z wyższym (6,6 pkt). Lepiej niż w poprzednim kwartale wypowiadają się o sytuacji ekonomicznej kraju rolnicy (11,0 pkt), bezrobotni (9,4 pkt), robotnicy (8,9 pkt), renciści (7,4 pkt), w nieco większym stopniu poprawa dotyczyła mieszkańców wsi (o 3,3 pkt) niż miast (ogółem w miastach o 1,7 pkt), przy czym mieszkańcy najmniejszych miast oraz miast o ludności 100-500 tys. częściej wykazywali poprawę nastrojów (wzrost średniej wartości WOG o 8,1 pkt i 4,6 pkt), natomiast średnich oraz największych miast pogorszenie (spadek średniej wartości WOG o odpowiednio 2,4 pkt i 2,8 pkt). Lepsze opinie o sytuacji makroekonomicznej obserwowane były wśród ludzi znajdujących się w dobrej sytuacji materialnej (wzrost o 17,3 pkt) i pozytywnie oceniających działalność naczelnych instytucji władzy (nie odnotowaliśmy istotnych zmian w przypadku ocen negatywnych). Jednocześnie spadek optymizmu nastąpił wśród pracowników administracyjno-biurowych (o 15,7 pkt), emerytów (o 4 pkt), ludzi o sympatiach centroprawicowych (o 3,4 pkt) oraz niedawnych wyborców koalicji SLD- UP (o 3,5 pkt). Wskaźnik Samooceny Gospodarstw Domowych Największy optymizm przy ocenie aktualnej, minionej i prognozowanej przyszłej sytuacji materialnej gospodarstwa domowego wykazują ludzie młodzi (94,7 nastolatków i 87,5 pkt dwudziestolatków), osoby z wykształceniem wyższym (97,0 11

pkt), częściej aktywni zawodowo (79,4 pkt) niż niepracujący (71,4 pkt), przede wszystkim prywatni przedsiębiorcy (95,2 pkt), kierownicy i specjaliści (92,7 pkt), pracownicy administracji i usług (81,6 pkt), ale też uczniowie i studenci (95,9 pkt). Wyższe średnie wartości Wskaźnika Samooceny Gospodarstw Domowych odnotowujemy w miastach (ogółem w miastach 78,3 pkt) niż na wsiach (67,7 pkt), przy czym generalnie, pojawianiu się pozytywnych opinii sprzyja większe miejsce zamieszkania (w miastach do 20 tys. ludności 70,5 pkt, 20-100 tys.,0 i 100-500 tys. 78,1 pkt, a w miastach pow. 500 tys. 83,8 pkt). Optymizm w myśleniu o sprawach mikroekonomicznych wyróżnia najczęściej ludzi znajdujących się w dobrej sytuacji materialnej (112,8 pkt), zadowolonych z kierunku rozwoju sytuacji w kraju (100,8 pkt), niedawnych wyborców PO (88,5 pkt) i koalicji SLD-UP (79,6 pkt). Pesymizm z kolei częściej charakteryzuje kobiety (72,0) niż mężczyzn (77,1 pkt), ludzi w średnim wieku i starszych (zaledwie 62,6 wśród pięćdziesięciolatków, 65,3 wśród czterdziestolatków i wśród najstarszych 64,5 pkt), gorzej wykształconych (68,1 pkt wśród osób z wykształceniem podstawowym i 68,7 pkt z zasadniczym zawodowym), mieszkających na wsiach (67,7 pkt), rolników (61,2 pkt), bezrobotnych (60,8 pkt), rencistów (62,7 pkt) oraz emerytów (65,8 pkt). WSGD najniższe wartości osiąga wśród ludzi znajdujących się w złej sytuacji materialnej (50,6 pkt), negatywnie oceniających kierunek przemian (66,3 pkt), w ogóle nie zainteresowanych polityką (66,6 pkt), nie mających sprecyzowanych sympatii politycznych (69,7 pkt). Pesymistyczne oceny i prognozy dotyczące kondycji materialnej rodziny najczęściej wypowiadają niedawni wyborcy LPR (60,2 pkt), Samoobrony (61,0 pkt) i PSL (66,6 pkt). W porównaniu z poprzednim kwartałem, wzrost średnich wartości WSGD zaobserwowaliśmy wśród ludzi młodych (o 13,2 pkt), uczniów i studentów (o 10,4 pkt), rencistów (o 7,8 pkt), prywatnych przedsiębiorców (7,8 pkt), bezrobotnych (4,9 pkt), robotników (4,5); generalnie raczej wśród biernych zawodowo (o 5,7 pkt). Lepsze oceny i korzystniejsze prognozy materialnego poziomu życia rodziny pojawiały się teraz wśród mieszkańców dużych i największych miast (o 6,0 pkt i 6,3 pkt w miastach 100-500 tys. i pow. 500 tys.), raczej nie zainteresowanych polityką (9,6 pkt), wśród ludzi o sympatiach centrolewicowych (17,8 pkt), ale też prawicowych (6,1 pkt). Jednocześnie większy pesymizm odnotowaliśmy wśród kierowników i specjalistów (spadek o 11,1 pkt). 12

WOG a WSGD zestawienie Największy optymizm zarówno w ocenach makro- jak i mikroekonomicznych wykazują ludzie młodzi, częściej pozytywne opinie są udziałem mężczyzn niż kobiet. Największy pesymizm przejawiają osoby powyżej 50. roku życia. Generalnie Wskaźnik Ocen Gospodarki niezależnie od płci i wieku pytanych osiągał wyższe wartości niż Wskaźnik Samooceny Gospodarstw Domowych. Zależność ta nie dotyczyła tylko ludzi młodych: dwudziestolatków, a zwłaszcza trzydziestolatków w tych grupach sytuacja była odwrotna: więcej osób skłonnych było pozytywnie wypowiadać się na temat sytuacji własnej niż kraju. WIEK I PŁEĆ A OCENY GOSPODARKI I SAMOOCENA GOSPODARSTW DOMOWYCH 120 110,3 WOG WSGD 100 79,1 74,4 94,7 85,587,5 79,2 70,7 76,3 73,6 65,3 67,7 62,6 64,5 83,7 77,1 74,8 72 60 40 20 0 OGÓŁEM 15-19 lat 20-29 lat 30-39 lat 40-49 lat 50-59 lat 60 i więcej lat mężczyźni kobiety Porównując średnie wartości WOG i WSGD w zależności od wielkości miejsca zamieszkania można stwierdzić, że tylko w największych miastach (i to nieznacznie) WSGD osiągał wyższą wartość niż WOG. Przewaga WOG nad WSGD największa była na wsiach i w najmniejszych miastach. MIEJSCE ZAMIESZKANIA A OCENY GOSPODARKI I SAMOOCENA GOSPODARSTW DOMOWYCH 90 70 79,1 74,4 76,2 67,7 WOG WSGD,8 81,3,4 78,1,2 70,5 83,8 60 50 40 30 20 10 0 OGÓŁEM wieś miasta do 20 tys. miasta 20-100 tys. miasta 100-500 tys. miasta pow. 500 tys. 13

Wśród osób biernych zawodowo, podobnie jak wśród ogółu, przeważały lepsze opinie o sytuacji ekonomicznej kraju niż własnej gospodarstwa domowego (dotyczy to przede wszystkim rencistów i bezrobotnych, gdzie różnice są największe). Tymczasem wśród aktywnych zawodowo sytuacja była odwrotna: nieco wyższe wartości osiągał WSGD niż WOG. Taka zależność najbardziej widoczna jest w grupie prywatnych przedsiębiorców, ale także pracowników administracji i usług oraz kierowników i specjalistów lepsze są tutaj oceny dotyczące sytuacji własnej niż sytuacji kraju. GRUPA SPOŁECZNO-ZAWODOWA I AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA A OCENY GOSPODARKI I SAMOOCENA GOSPODARSTW DOMOWYCH OGÓŁEM kierownicy i specjaliści prywatni przedsiębiorcy pracownicy administracji i usług robotnicy rolnicy gospodynie domowe emeryci renciści uczniowie i studenci bezrobotni 79,1 74,4 87,9 92,7 76,9 95,2 72,2 81,6,7 75,6 61,2 68,9 WOG 73,4 74,4 WSGD 71,8 65,8 62,7 76,6 100,7 95,9 60,8 74,6 aktywni zawodowo nie pracujący 77,1 79,4,2 71,4 0 20 40 60 100 Im niższe wykształcenie i gorsza sytuacja materialna ludzi, tym przewaga WOG nad WSGD większa. Wśród osób ze średnim wykształceniem i znajdujących się w średniej sytuacji materialnej, wartości obu podwskaźników niemal się zrównują, a już wśród osób z wykształceniem wyższym i znajdujących się w dobrej sytuacji bytowej, lepsze są oceny dotyczące sytuacji osobistej gospodarstw domowych niż kondycji ekonomicznej kraju. 14

WYKSZTAŁCENIE I SYTUACJA MATERIALNA A OCENY GOSPODARKI I SAMOOCENA GOSPODARSTW DOMOWYCH 120 100 90 97 WOG WSGD 107,4 112,8 79,1,2 74,4 74,7 68,1 68,7 77,9 78,3 66,1,7,1 60 50,6 40 20 0 OGÓŁEM podstawowe zasadnicze zawodowe średnie i pomaturalne wyższe i licencjat zła średnia dobra W przypadku większości elektoratów partyjnych za wyjątkiem koalicji SLD-UP i LPR, gdzie WOG i WSGD kształtują się na tym samym poziomie lepsze są opinie dotyczące gospodarki niż kondycji ekonomicznej rodziny. ZACHOWANIA WYBORCZE A OCENY GOSPODARKI I SAMOOCENA GOSPODARSTW DOMOWYCH 100 90 70 60 79,1 79,8 79,6 74,4 93,1 88,5 68,3 WOG 61 WSGD 82,4 75,1 77,4 66,6 61 60,2 85,2 78,6 73,4 68,2 50 40 30 20 10 0 OGÓŁEM SLD-UP PO Samoobrona PiS PSL LPR inne nie głosowali 15

PODSUMOWANIE Odnotowana w drugim kwartale 2002 r. w stosunku do kwartału pierwszego poprawa Wskaźnika Nastrojów Ekonomicznych jest niewielka i w podobnym stopniu dotyczy opinii o całej gospodarce co sytuacji ekonomicznej rodzin. Mimo zaobserwowanego wzrostu optymizmu, obecnie opinie są wciąż nieco gorsze niż w tym samym kwartale ubiegłego roku. W porównaniu z poprzednim badaniem, teraz minimalnie poprawiły się opinie o sytuacji gospodarczej kraju (nieznacznie przybyło osób przekonanych o rozwoju), sytuacji na rynku pracy (minimalnie ubyło osób przekonanych, że trudno jest o znalezienie jakiegokolwiek zatrudnienia), zmniejszyły się oczekiwania inflacyjne i spadła skłonność do oszczędzania, wyraźnie zaś wzrosła skłonność do inwestowania w dobra trwałego użytku. Wśród oceniających sytuację materialną rodziny ubyło osób, które twierdziły, że starcza im na bieżąco, przybyło zaś tych, którzy z jednej strony mówili o możliwości dokonywania ekstra zakupów (poza zaspokojeniem podstawowych potrzeb), a z drugiej o zaległościach w regulowaniu podstawowych świadczeń. Wydaje się, że odnotowana w drugim kwartale poprawa nastrojów ekonomicznych Polaków jest w dużym stopniu konsekwencją niewielkiej poprawy na rynku pracy i oczekiwań osób wiążących swoje szanse z powstawaniem sezonowych miejsc pracy (np. w rolnictwie czy budownictwie). Wskazywałaby na to nie tylko dynamika opinii o rynku pracy w Polsce, ale też odnotowana poprawa nastrojów w grupach zawodowych mogących wiązać swoje nadzieje z sezonowymi miejscami pracy (poprawa wśród prywatnych przedsiębiorców, rolników, robotników, bezrobotnych, uczniów i studentów) i brak tej poprawy a nawet pogorszenie w grupach zawodowych, które przeważnie wiązane są stałymi umowami z konkretnymi firmami i które w mniejszym stopniu wiążą aktywność zawodową z branżami sezonowymi (kierownicy i specjaliści oraz pracownicy administracyjno-biurowi). Wydaje się, że następny kwartał nie powinien przynieść znacznego pogorszenia, a może nawet obserwować będziemy dalszą poprawę nastrojów ekonomicznych niewątpliwie wpływ na stymulowanie bądź zahamowanie tego procesu będą mieć aktualne wydarzenia. 16

ANEKS Wskaźnik Nastrojów Ekonomicznych obliczany jest na podstawie dziewięciu pytań o tematyce gospodarczej: Wartość minimalna Wskaźnika (dziewięć odpowiedzi pesymistycznych), to 0, środkowa 100, natomiast maksymalna (dziewięć odpowiedzi optymistycznych) 200 punktów.! ocena polskiej gospodarki w kontekście rozwoju bądź kryzysu " prognoza materialnych warunków życia ludności w naszym kraju w perspektywie trzyletniej # prognozy inflacyjne w perspektywie najbliższych 12 miesięcy $ skłonność do oszczędzania % skłonność do inwestowania w dobra trwałego użytku & ocena sytuacji finansowej własnego gospodarstwa domowego w okresie ostatnich 12 miesięcy ' prognoza sytuacji finansowej własnego gospodarstwa domowego w okresie najbliższych 12 miesięcy ( aktualna ocena sytuacji finansowej własnego gospodarstwa domowego (w odniesieniu do możliwości regularnego opłacania podstawowych świadczeń) ) ocena sytuacji na rynku pracy Na Wskaźnik Nastrojów Ekonomicznych składają się dwa podwskaźniki: Oceny Gospodarki i Samooceny Gospodarstw Domowych. Oba podwskaźniki mogą przybierać podobnie jak Wskaźnik Nastrojów Ekonomicznych średnie wartości mieszczące się w granicach między 0 a 200 punktów. 17