A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S. Leszek Wojda GM. KOŹM IN, WOJ. KALISKIE W ŚW IETLE BADAŃ TER EN O W Y CH W 1987 ROKU

Podobne dokumenty
BADANIA NA GRODZISKU W SMULSKU I OSADZIE W BOLE- SZYNIE, POW. TUREK

Muzeum Historyczne Warszawa, 26 sierpnia 2013 r. w Ogrodzie Krasińskich. w lipcu 2013 r.

BADANIA ARCHEOLOGICZNE NA ZAWODZIU W KALISZU W 1965 ROKU

Anna Longa Gdańsk ul. Ostrołęcka 16/ Gdańsk Tel PROGRAM BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH NA STANOWISKU NR 2 W ŁEBIE (AZP 3-34/2)

BADANIA ARCHEOLOGICZNE W WESÓŁKACH, POW. KALISZ, W 1963 ROKU


TOM IV STANOWISKA: BIEŃKOWICE 56 (ZRD 18) RACIBÓRZ 425 (ZRD 21) RACIBÓRZ 424 (ZRD 22)

Wczesnośredniowieczny topór z Jeziora Bobięcińskiego, gm. Miastko, pow. Bytów

BADANIA NA GRODZISKU WCZESNOŚREDNIOWIECZNYM W RĘ- KORAJU, POW. PIOTRKÓW TRYBUNALSKI

BADANIA RATOWNICZE NA GRODZISKU WCZESNOŚREDNIO- WIECZNYM W GRANICZNEJ, POW. ŚWIDNICA

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA KULTURY 1) z dnia 9 czerwca 2004 r.

SPRAWOZDANIE Z BADAŃ WYKOPALISKOWYCH W KATEDRZE GNIEŹNIEŃSKIEJ W 1963 ROKU

Andrzej Kaszubkiewicz "Masyw zachodni" wczesnoromańskiego kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela na grodzie w Gieczu. Studia Lednickie 7, 59-62

Okres lateński i rzymski

Zbigniew Kobyliński i Dariusz Wach Sprawozdanie z badań wykopaliskowych grodzisk prowadzonych w sezonie 2013 na terenie woj. warmińsko mazurskiego

ó ń ó

Chełm, r. Mgr Wojciech Mazurek SUB TERRA Badania Archeologiczne Ul. Szarych Szeregów 5a/ Chełm, Polska SPRAWOZDANIE

Ł Ę Ę Ł Ł Ś Ę Ę Ę Ę Ę ź

Sprawozdanie z przebiegu nadzoru archeologicznego prowadzonego na terenie Starego Miasta w Warszawie w październiku 2013 r.

Ć Ź Ł ń Ź


Ż Ł ć ć ź Ź Ź ć Ż

ź Ź Ź Ź Ł

Ł ć

ż Ł ż ż ż ż ż ż ż ż Ę ż ż Ó ż ż ż ż ż ż ź

Grodziska Pomorza Wschodniego

Τ AN AIS WYKOPALISKA NEKROPOLI ZACHODNIEJ - PIERWSZY SEZON BADAŃ

Karolewo, st. 1. Gmina Susz Powiat iławski AZP 25-50/8 Współrzędne geograficzne: N E

Leszek Kotlewski Relikty studzienki rewizyjnej zdroju przy pomniku Mikołaja Kopernika w Toruniu odkryte podczas badań archeologicznych w 2002 roku

KARTA ADRESOWA GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKÓW

Ewa Marczak Truszki-Zalesie, st. 3 (osada "Siedlisko"), woj. podlaskie : badania w roku 2011

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S. A n drzej K osiorek


Archeologia Jeziora Powidzkiego. redakcja naukowa Andrzej Pydyn

Deszczno, stan. 10 (135 AZP 46-12)

Wstęp do źródłoznawstwa, część II (ceramika) 3. Rodzaj modułu kształcenia obowiązkowy lub fakultatywny

Badania archeologiczne stanowiska Uaua-uno w sezonie 2008

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S. Romana Barnycz-Gupieniec BADANIA WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA

Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych na terenie Pól Grunwaldu w dniach r.

Zabytki z obszaru Mezoameryki w zbiorach Muzeum Archeologicznego Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze

OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ

PEŁCZYSKA 2012 SPRAWOZDANIE Z BADAŃ W 2012 R.

FIRMA ARCHEOLOGICZNA FRAMEA - MONIKA ŁYCZAK UL. NA KOZŁÓWCE 4a/ KRAKÓW

Ó ć Ń ć ć

ż Ż Ż Ż Ż Ż

ć ć Ł ć ć ć Ę Ę

Ż ć ć Ł Ł ć ć Ł ć ć

ź Ę

ć ż ć Ń ć ć Ó ć ń ć ń ć ć

Ź ź Ź

BADANIA WYKOPALISKOWE NA OSADZIE WCZESNOŚREDNIO- WIECZNEJ KOŁO CZELADZI WIELKIEJ, POW. GÓRA, W 1963 ROKU

WOJEWÓDZKI ZARZĄD MELIORACJI I URZĄDZEŃ WODNYCH w BIAŁYMSTOKU Białystok, ul. Handlowa 6 tel. (085) fax (085)

Ę ć ć Ń Ś ć

Opracowanie: mgr Aleksandra Lasok - Stachurska ul. Piłsudskiego Krosno

cm z ciemniejszymi zbrunatnieniami na kulminacji (rozłożone. 6 - soczewkowata, pozioma wkładka szarożółtego ilastego

Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych na terenie Pól Grunwaldu w dniach r.

ś ó ó ż

Ś Ó Ł

ZESPÓŁ DWORSKI W NEKLI

ć ć ć ź ć ć ć ć Ł ź Ź ć ć ć

ń ć ń ć ń Ć ć Ć ź

Muzeum Pojezierza Myśliborskiego

Projekt z dnia 6 czerwca 2018 r.

Ś ć Ś Ę Ś Ś Ś Ś Ę Ę

TROSZYN 10, gm. WOLIN, woj. zachodniopomorskie (AZP 21-07/71)

Ś ń Ó Ł Ą Ę Ą Ń Ó Ś Ż Ę ń ń Ń Ł Ą ń

EP-PJC /14 załącznik nr 1.1. do specyfikacji DOKUMENTACJA PRAC KONSERWATORSKICH I RESTAURATORSKICH

BADANIA WYKOPALISKOWE NA TERENIE OSIEDLA OBRONNEGO KULTURY ŁUŻYCKIEJ WE WROCŁAWIU-OSOBOWICACH W 1962 ROKU

ś ć ś ś ś ć Ź ń ś ś ń ść ń ś ś

Próba określenia chronologii grodu w Połupinie na podstawie wyników analizy porównawczej źródeł archeologicznych i oznaczeń wieku metodą 14 C

Ł ć ć ż ć Ś Ś Ł Ś Ł Ł Ź

Kamionka, st. 9. Gmina Iława Powiat iławski AZP 27-52/66 Współrzędne geograficzne: N E

SKARB Z PIOTRAWINA JESZCZE RAZ ODNALEZIONY

Karta rejestracyjna terenu zagrożonego ruchami masowymi Ziemi

ż ż ż ż ż Ę ć ż

Warszawa, dnia 20 czerwca 2018 r. Poz UCHWAŁA NR LI/393/2018 RADY GMINY SOŃSK. z dnia 16 czerwca 2018 r.

Ś Ó Ą Ó Ó Ż ć Ó Ż Ó Ą Ź Ź Ó Ó Ó Ź Ó Ź Ó

Rojewo, stan. 2 (7 AZP 50-14)

ż ń ź ń Ł ń Ż ż ż ż ż Ż ń ń ń ń ć

Sprawozdanie z badań archeologicznych. w Miłomłynie (pow. ostródzki, woj. warmińsko-mazurskie) mazurskie) na stanowiskach nr 1 i 2

Ł Ł Ó Ś Ż ż Ń Ł

Sprawozdanie z przebiegu nadzoru archeologicznego prowadzonego na terenie Starego Miasta w Warszawie w listopadzie 2013 r.

ł ó ś ó Ę

S P R A W O Z D A N I E. Geodezja i geofizyka w projekcie: Novo castro prope Tschirnen. Uroczysko Nowoszów w Borach Dolnośląskich

WYNIKI PRAC WYKOPALISKOWYCH NA OSIEDLU OBRONNYM KULTURY ŁUŻYCKIEJ WE WROCŁAWIU-OSOBOWICACH W 1964 ROKU

J o la n ta N o g a j- C h a c h a j, M arta S tasiak

Karta rejestracyjna terenu zagrożonego ruchami masowymi Ziemi

Sondażowe badania archeologiczne. w Żar nowie - st. 1

Grzegorz Gmyrek Z PRaC archeologicznych Na terenie MIaSta LOKaCyjNEGO PLESZEWa W LataCh

WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH MUZEUM BYŁEGO HITLEROWSKIEGO OBOZU ZAGŁADY ŻYDÓW W SOBIBORZE W OKRESIE JESIEŃ/ZIMA 2012/2013

ń ń ć ń Ź ć ń ć Ź ń Ź ź ć Ę ć Ź ć ź ń ń ź

Naczynia ze starszych faz okresu wczesnośredniowiecznego na stanowisku nr III w Chlebni, woj. mazowieckie (PI. 48)

Ść ć Ż ć Ż Ś ć ż ń ż Ż ć Ś Ż ń

PRODUKCJA TERAKOT W TELL ATRIB W OKRESIE PTOLEMEJSKIM. Jesienią 1987 r. rozpoczęto kolejny sezon badań w Tell Atrib

Ó Ą ź ć Ę Ń Ę

Ę ć ń ć ć ń ć Ź Ś ń ń ń ń ń ń Ł Ż Ł Ę Ó ń Ż

ż ń ń ź ź ź

Wykopaliska na Starym Mieście Published on Kalisz (

ń ń ń ż ć Ł ż ż ń ż Ą ń Ż ż

Transkrypt:

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 16, 1992 Leszek Wojda ZAŁOŻENIE OBRONNE W CZARNYM SADZIE, STAN. 1 GM. KOŹM IN, WOJ. KALISKIE W ŚW IETLE BADAŃ TER EN O W Y CH W 1987 ROKU I Po zakończeniu działalności Pracowni Polskiego Atlasu Archeologicznego IHKM PAN, której uwieńczeniem było opublikowanie Mapy grodzisk w Polsce (1964 r.) oraz Mapy grodzisk Mazowsza i Podlasia (1976 r.), nie zaprzestano akcji weryfikacji grodzisk, o czym świadczą badania na Pomorzu i Śląsku czy prekursorska w tej materii działalność J. Kamiriskiej, poszerzona chronologicznie i uzupełniona w latach 1977-1986 przez publikacje L. Kajzera. Na terenie Wielkopolski od 1976 r. akcję weryfikacji grodzisk kontynuuje Zakład Archeologii Wielkopolski IHKM PAN w Poznaniu wespół z Wojewódzkimi Konserwatorami Zabytków. Prace te osiągnęły półmetek na początku lat osiemdziesiątych2. Obszar woj. kaliskiego, po wstępnej weryfika- 1 J. K a m i ń s k a, Grody wczesnośredniowieczne ziem Polski środkowej na tle osadnictwa, Łódź 1953; t aż. Próba podsumowania nowszych badań nad grodziskami stożkowatymi, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi" 1978/1979, ser. Archeologiczna, t. 25, s. 169-177, M. T. K a l e t y n o w i e, J. L o d o w s k i, Grodziska wczesnośredniowieczne województwa wrocławskiego, Wrocław 1968; J. O l c z a k, K. S i u c h n i ń s k i. Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie województwa koszalińskiego, t. 1-3, Poznań 1966, 1968, 1970; W. Ł o s i ń s k i. J. O l c z a k. K. S i u c h n i ń s k i. Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie województwa koszalińskiego, t. 4, Poznań 1971; W. Ł o s i ń s k i, Osadnictwo plemienne Pomorza (V I X wiek). Wrocław 1982; E. C n o t l i w y, T. N a w r o l s k i, R. R o g o s z, Grodziska wczesnośredniowieczne ziemi pyrzyckiej, Slavia Antiqua" 1979/1980, t. 26, s. 145-238; L. K a j z e r, W kwestii identyfikacji i datowania grodzisk stożkowatych, Kwartalnik Historii Kultury M aterialnej 1977, t. 25, s. 389-394; t e n ż e, Studia nad świeckim budownictwem obronnym województwa łęczyckiego iv X III-X V III wieku, Acta Universitatis Lodziensis" 1980, Folia archaeologica, z. 1; L. K a j z e r, J. A u g u s t y n i a k, Wstęp do studiów nad świeckim budownictwem obronnym sieradzkiego iv XIII XVIIIXVIII wieku. Łódź 1986. Z. K u r n a t o w s k a, A. Ł o s i ń s k a, Weryfikacja grodzisk wielkopolskich na półmetku, Fontes Archaeologici Posnanienses" 1983, t. 32, s. 25-39.

cji, objęto obecnie drugim etapem prac, którego celem jest rozpoznanie grodzisk poprzez badania wierceniowo-sondażowe'. W ramach wymienionego program u badawczego przeprowadzono z ramienia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Archeologicznych w Kaliszu prace weryfikacyjno-sondażowe na obiekcie w Czarnym Sadzie. Celem badań było wstępne rozpoznanie stratygrafii, charakteru i chronologii stanowiska. Badany obiekt jest znany w literaturze jako pierścieniowate grodzisko wczesnośredniowieczne, datowane w przybliżeniu na fazę D, lecz nie był on rozpoznany wykopaliskowo4. Dotychczasowe badania interesującego nas obiektu miały charakter prac powierzchniowo-sondażowych, datują się one od drugiej poł. XIX w. i były prowadzone m. in. przez M. Schjeninga, T. Grzeszczyńskiego (1936 r.), Katedrę Archeologii Poznańskiego Uniwersytetu im. A. Mickiewicza (1973) (dokumentacja zaginęła), D. Kosińskiego (1977), Z. Kurnatow ską, D. Kosińskiego, A. Łosińską (1979). i-------------------------------- 1 Rys. 1. Plan sytuacyjny obiektu 3 Z. K u r n a t o w s k a, A. Ł o s i ń s k a, Sprawozdanie z weryfikacji grodzisk wielkopolskich w tatach 1983-1984, Fontes Archaeologici Posnanienses 1985, t. 34, s. 77-85. 4 W. K o w a l e n k o, Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski historycznej, Poznań 1938, s. 192, ryc. 3; W. H e n s e l, Studia i m ateriały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, t. 1, Poznań 1950, s. 137; Z. H i 1c z e r ó w n a. Dorzecze górnej i środkowej Obry od VI do pocz. XI

Grodzisko zostało wpisane do rejestru zabytków decyzją z 15 października 1968 r. i figuruje pod nr 293/A/203. Podczas badań i przy opracowaniu korzystano z planu warstwicowego w skali 1 : 250 wykonanego przez A. Różyckiego i B. Kirschke w 1981 r. II Weryfikowane stanowisko znajduje się po wschodniej stronie szosy Krotoszyn-Koźmin, w odległości ок. 1 km od południowo-zachodniego krańca wsi Czarny Sad i ok. 100 m na wschód od wzmiankowanej szosy. Jest to dobrze zachowane grodzisko wklęsłe, pierścieniowate, zwane wzgórzyskiem, gęsto porośnięte krzewami i drzewami. Obiekt ma kształt kolisty o średnicy ok. 60 m, zachowana wysokość wału wynosi ok. 3-4 m, i jest otoczony fosą 0 szerokości 8-1 0 m. Zarówno rozmiary stanowiska, jak i warunki terenowe - od strony południowej opływa grodzisko lokalny, niewielki ciek, nad którym drzewa 1 krzewy tworzą zbitą ścianę gąszczu uniemożliwiającą dostęp do wału, oraz liczne drzewa i krzewy porastające wał i majdan od zachodu i wschodu - zadecydowały, że do badań wybrano północną partię grodziska, gdzie po uprzednim oczyszczeniu i wykarczowaniu usytuowano wykop badawczy. Wykop posiadał wymiary 10 x 2,5 m i przebiegał na osi północ-południe, od kulminacji walu do majdanu, i usytuowany został tak, aby uchwycić możliwie jak najdłuższy profil obiektu, a zatem otrzymać możliwie najwięcej informacji o charakterze, stratygrafii i chronologii stanowiska. Niwelację prowadzono w stosunku do reperu o wartości 27,74, usytuowanego przy południowo-wschodnim narożniku wykopu. Podczas eksploracji zauważono, że część wałowa wykopu zawiera przede wszystkim konkrecje gliniaste z marglem, natomiast majdan ma charakter próchniczny. Wyeksplorowano łącznie ok. 487,5 m 3 i zainwentaryzowano dziewięć pozycji inwentarzowych, w tym: 362 fragmenty ceramiki naczyniowej, 34 fragmenty kafli garnkowych, jeden fragment podkowy, jeden fragment rękojeści noża oraz cztery kości zwierzęce. Większość materiału zabytkowego pochodzi z majdanu badanego obiektu (348 fragmentów ceramiki oraz 34 fragmenty kafli garnkowych, kości i przedmioty metalowe). W części wałowej wykopu znaleziono jedynie 14 fragmentów ceramiki. wieku, Wrocław 1967, s. 306-307, tabl. XVIII; M. M ł y n a r s k a - K a l e t y n o w a, Pierwsze lokacje m ian w dorzeczu Orli if XIII wieku, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej" 1973, t. 48, s. 150, mapa 1, ryc. 5, 6; P. A n d e r s, Województwo kaliskie, Warszawa-Poznań 1983. s. 82, 155; K u r n a t o w s k a, Ł o s i ń s k a, Weryfikacja grodzisk..., s. 27.

Podczas eksploracji północnej (wałowej) części wykopu na poziomie 28,07-28,09 do poziomu 27,13 pod warstwą nasypu ze zbitej szarożółtej gliny odnaleziono fragmenty drewnianej konstrukcji wału. Relikty konstrukcji ułożone były prostopadle w stosunku do linii przebiegu wału i tkwiły w warstwowanym kremowoszarym piasku. Poniżej poziomu 27,13 zalegał celec w postaci zbitej żółtej gliny z wtrętami żelazistymi. Zachowane relikty konstrukcji wału posiadały szerokość od 5 do 10 cm i długość do 1 m. Na majdanie zaobserwowano na poziomie od 28,06-27,97 do 27,17-27,25 występowanie warstwy brunatnoszarej oraz brunatnoczarnej gliny z dużą ilością substancji pochodzenia organicznego. W części południowej wykopu, od poziomu 27,17 do poziomu 26,77, zauważono w warstwie brunatnoszarej i żółtej gliny skupiska kamieni, które na poziomie 26,45-26,37 okazały się być wyraźnym brukiem kamiennym majdanu. Obserwacje stratygraficzne poczynione w profilach wykopu zdają się wskazywać, że mamy do czynienia z obiektem dwufazowym. Z fazą pierwszą powiązać można wał o konstrukcji rusztowej, którego ślady obserwujemy w północnej partii wykopu. Koresponduje z nim najniższy poziom użytkowy majdanu łącznie z warstwą bruku, a szczególnie ślady spalenizny i polepy pod brukiem. Druga faza rysuje się w postaci grubego poziomu użytkowego (brunatnoczarna glina z dużą ilością substancji organicznej) w południowej części wykopu i śladów poziomu niwelacyjnego oraz nadkładu zalegającego w partii środkowej wykopu. Materiał ceramiczny zgromadzony w trakcie badań pozwala na określenie chronologii obu faz obiektu. Stosunek procentowy poszczególnych typów ceramiki z części wałowej wykopu przedstawia się następująco: ceramika tzw. tradycyjna (typ A) - 28,6% ceramika wypalana w atmosferze redukcyjnej (typ B) - 35,7%, ceramika wypalana w atmosferze utleniającej (typ D) - 35,7%. Udział procentowy poszczególnych typów ceramiki znalezionej na majdanie wynosił: ceramika tzw. tradycyjna (typ A) - 16,4%, ceramika wypalana w atmosferze redukcyjnej (typ B) - 34,8%, (typ C) - 3,2%, ceramika wypalana w atmosferze utleniającej (typ D) - 43,7%, ceramika z polewą (typ E) - 2%. W śród ceramiki tzw. tradycyjnej przeważają ułamki i fragmenty naczyń o cechach technologicznych i stylistycznych, które pozwalają ją umieścić w fazie D (950-1050) wg Z. Kurnatowskiej, A. Łosińskiej5 (por. tabl. I, II). Pozostała masa materiału ceramicznego wykazuje cechy technologiczne i stylistyczne charakterystyczne dla tzw. drugiego okresu rozwoju rzemiosła garncarskiego wg J. Kruppégo6, przy czym zwraca uwagę dominacja materiału 5 K u r n a t o w s k a, Ł o s i ń s k a, Weryfikacja grodzisk..., s. 27. 6 J. K r u p p é, Garncarstwo późnośredniowieczne w Polsce, Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej 1981, t. 53, s. 46 i n.

Rys. 2. Plan sytu acyjn o -w ysok ościow y w skali 1 : 250

T a b l i c a I I, 2, 4 ułamki ceramiki z fazy D, 3, 5-7 - fragmenty ceramiki z XV-XVI1 w.

1, 2, 5, 6 ułamki ceramiki z fazy D, 3, 4 - fragment rękojeści noża. fragment podkowy

T a b l i c a III I, 2 - fragmenty przydenne naczyń z XV-XVII w., 3-6 fragmenty pokrywek i uchwytów do pokrywek z XV-XVII w.

1-7 fragmenty wylewów naczyń z XV-XVII w., 8-11 - fragmenty naczyń ze śladami polewy z XV-XVII w.

T a b l i c a V W J 4> I fragmenty naczynia ze śladami polewy z XV XVII w., 2 6 dna i części przydenne naczyń z XV XVII w.

T a b l i c a VII wypalanego w atmosferze utleniającej oraz nikły udział tzw. ceramiki stołowej: redukcyjna 3,2%, polewana 2%. W materiale ceramicznym przeważa tzw. ceramika kuchenna - głównie destrukty garnków o wylewach zaopatrzonych w okap i wrąb na pokrywkę (por. tabl. II IV). Zwraca także uwagę nieobecność wśród analizowanego m ateriału kafli płytowych. Przy rysowaniu ceramiki pochodzącej z drugiej fazy użytkowania obiektu posłużono się kodem stosowanym przez J. Kruppégo. III Przejść teraz wypada do podsumowania wyników prac terenowych. Poczynione ustalenia badawcze wskazują, że badane stanowisko jest dwufazowe. Faza pierwsza to obiekt wczesnośredniowieczny - gród, który można datować na fazę D. Pochodzi więc on z okresu kształtowania się monarchii piastowskiej i tworzenia się administracji, lecz brak dostatecznych przesłanek, aby go wiązać z kasztelanią starogrodzką. Grodzisko w Czarnym Sadzie było

prawdopodobnie lokalnym ośrodkiem zniszczonym w procesie kształtowania się kasztelanii, być może jest to kolejny obiekt przemawiający za istnieniem cezury w budownictwie grodowym Wielkopolski, która obejmuje schyłek fazy D 7. Obie wysunięte wyżej hipotezy badawcze wymagają bardziej wnikliwych studiów. Fazę drugą kształtowania się obiektu (XV-XVII w.) należy wiązać z istnieniem murowanego(?) dworu. Za wzmiankowaną chronologią przemawia charakter materiału ceramicznego, zaś za hipotezą o istnieniu obiektu murowanego ułamki ceramiki budowlanej (nie nadające się do analizy metrycznej) występujące na majdanie. Dwór powstał zapewne po przeformowaniu grodu, o czym świadczą zachowane warstwy niwelacyjne. Próby ustalenia fundatorów młodszego założenia obronno-mieszkalnego nastręczają pewne trudności, bowiem najstarsza wzmianka o Czarnym Sadzie pochodzi z lat 1428-1429 i jest to tzw. zapowiedź sądowa bez podania nazwiska właściciela. Kolejne dane źródłowe pochodzą z lat 1491 i 1495, kiedy to właścicielem Czarnego Sadu był bliżej nieznany Mikołaj Zajączek8. W wieku XVI Czarny Sad leżał w granicach powiatu pyzdrskiego, w 1549 r. jego właścicielką była B. Kaniewska (Kaniecka - herbu Nałęcz?)9, zaś w latach 1550-1561 należał on do rodziny Rozdrażewskich herbu Doliwa - m. in. do Stanisława Rozdrażewskiego, kasztelana rogozińskiego. Około 1622 r. właścicielami Czarnego Sadu byli Rawicze Przyjemscy, po czym w wieku XVIII należał on do posiadłości Sapiehów i wchodził w skład klucza koźmińskiego10. Najbardziej prawdopodobnym okresem powstania dworu może być przedział czasu 1549-1561, kiedy to Czarny Sad należy do Rozdrażewskich. Jest to jednak luźna, nie potwierdzona źródłowo hipoteza badawcza. Można zatem sądzić, że rytm rozwoju badanego założenia obronnego przebiegał w następujący sposób. G ród pierścieniowaty o wałach zbudowanych w konstrukcji rusztowej był pierwotnym założeniem obronnym istniejącym w przedziale czasowym między 950-1050. Wymieniony obiekt po zniszczeniu nie został odbudowany. Położenie reliktów grodu było na tyle dogodne, że w XV-XVII w., po przeform owaniu wałów m ajdanu, zlokalizowano w tym samym miejscu obiekt murowany stanowiący centrum młodszego założenia obronno-mieszkalnego. Badany obiekt wchodzi w skład dobrze zachowanego zespołu (grodzisko, osada podgrodowa, dwór), który ze względu na stan zachowania i brak bezpośredniego zagrożenia kwalifikuje się do badań stacjonarnych. 7 M ł y n a r s k a - K a l e t y n o w a, Pierwsze lokacje...', K u r n a t o w s k a, Ł o s i ń s k a, Weryfikacja grodzisk..., s. 33. 8 S. K o z i e r o w s k i, M ateriały do Słownika historyczno-geograflcznego Wielkopolski, Archiwum IH PAN w Poznaniu. 9 L. P o l a s z e w s k i, Własność feudalna w woj. kaliskim w X V I wieku, Poznań i 976, s. 131. 10 E. С a 11 i e r. Powiat pyzdrski w X V I stuleciu, Poznań 1888, s. 51, 106, 109; A. B i e n i a s z e w s k i, Urzędnicy wielkopolscy X V I-X V III wieku, Wroclaw 1987, s. 154. nr 1086.

Leszek Wojda A DEFENSIVE FEATURF. AT CZA RNY SA D, SITE 1, KOŹM IN CO M M UNE KALISZ PROVINCE IN THE LIGHT OF 1987 FIELD WORKS The programme o f verifying earthworks in Great Poland is being continued by the Centre for the Archaeology o f Great Poland o f the Institute for History o f Material Culture, Polish Academy o f Sciences, in cooperation with Provincial Conservators o f Monuments. After initial verification the Kalisz province is now being investigated for earthworks by means o f sounding and boring works. Verification and sounding o f a feature at Czarny Sad are part o f the programme. The feature is known in relevant literature as an early medieval ring-shaped earthwork, roughly dated to phase D, yet not excavated so far. The earthwork is circular in shape. 60 m or so across, with the rampart still standing to a height o f 3-4 m, and is surrounded by a moat 8-10 m wide. An excavation trench, 10 x 2.5 m in size, was located along the N S axis running from the top o f the rampart to the enclosed space. About 487.5 m 3 o f the overlay and cultural layers have been explored yielding 362 potsherds, 34 pot-shaped tile fragments, a fragmentary horseshoe, fragment o f a knife-handle and animal bones. The excavations revealed two phases o f occupation: the first phase datable to 950-1050 is associated with the rampart o f crossed logs build and with the lowest usage level o f the enclosed space. The jecond phase should be assigned to the 15th-17th centuries and linked with the presence o f a brick(?) manor-house which was probably built after the reshaping o f the earthwork, indicated by the surviving levelling layers.