Jak zapanować nad alergią i astmą
Spis treści Wstęp 8 CZĘŚĆ PIERWSZA Problem Rozdział 1 Epidemia w powietrzu 12 Rozdział 2 Co jest przyczyną rozregulowania układu immunologicznego? 21 Rozdział 3 Wszystko na temat alergii 33 Rozdział 4 Cała prawda o astmie 49 Rozdział 5 Wszystko o alergiach pokarmowych 69 CZĘŚĆ DRUGA Rozwiązania Rozdział 6 Prawidłowa diagnoza 82 Rozdział 7 Właściwe leki 97 Rozdział 8 Odpowiednie otoczenie 125 Rozdział 9 Odpowiednie jedzenie 139 Rozdział 10 Dobre alternatywy 152 Rozdział 11 Dobre wybory 170
CZĘŚĆ TRZECIA Plan łatwego oddychania Witaj w planie! 180 Krok 1 Określ swoją sytuację 182 Krok 2 Stwórz arsenał pomocy 189 Krok 3 Przystosuj swój dom 197 Krok 4 Walcz z alergiami i astmą poprzez jedzenie 206 Krok 5 Popraw swoją odporność 215 Krok 6 Styl życia zwalczający alergie i astmę 224 Krok 7 Oddychaj, by zwalczyć chorobę 232 CZĘŚĆ CZWARTA Sytuacje wyjątkowe Rozdział 12 Alergie i astma u dzieci 238 Rozdział 13 Astma wywołana ćwiczeniami fizycznymi 252 Rozdział 14 Alergie skórne i uczulenia na owady 256 Rozdział 15 Chore budynki prawda i reakcje 268 Słowniczek 274 Źródła 277 Indeks 279
Wstęp Przejmij kontrolę nad alergiami i astmą Kontrolowanie objawów astmy i alergii może wydawać się rzeczą prostą, zwłaszcza dla kogoś, kto nigdy ich nie doświadczył. Większość ludzi leczonych z powodu tych schorzeń (75%) chciałaby móc je w większym stopniu kontrolować i uważa, że wpływają one na jakość ich życia. Ponad 20% osób z ciężką astmą zgłasza, iż cotygodniowe ataki są tak silne, że uniemożliwiają im mówienie. Roczne koszty leczenia astmy w Wielkiej Brytanii zamykają się w kwocie około 900 milionów funtów (brak danych dotyczących Polski). Każdego roku w Wielkiej Brytanii astma jest przyczyną 12 milionów dni niezdolności do pracy i 1500 zgonów (oznacza to, że mniej więcej co 6 godzin umiera jedna osoba). Choroba ta dotyka bardzo wiele rodzin. W Polsce z powodu astmy leczy się około 2 milionów osób to znaczy średnio jedna osoba na pięć gospodarstw domowych. W naszym kraju ciężka alergia pyłkowa powoduje większą liczbę dni nieobecności w pracy i szkole niż astma i jest najczęstszą wyniszczającą chorobą przewlekłą. W przypadku innych niż astma postaci alergii wziewnej sytuacja nie wygląda lepiej. Wiele osób cierpiących na różne postacie alergii nie zdaje sobie sprawy z tego, jak ważna jest prawidłowa diagnoza i leczenie. Godzą się one z występowaniem wielu możliwych do usunięcia objawów, które mają ogromny 8
i negatywny wpływ na różne aspekty życia, takie jak sen, tolerancja wysiłku, wyniki badań laboratoryjnych oraz wyniki w pracy i w szkole, uprawianie sportu, jakość życia seksualnego. Choroby wywoływane przez astmę i alergie stanowią zatem poważny problem społeczny i ekonomiczny na całym świecie. To niewiarygodne, ale prawdziwe według statystyk wielu chorych nie traktuje poważnie swoich dolegliwości i nie zwraca się o pomoc do lekarzy. Jednak nie da się też ukryć, że Narodowy Fundusz Zdrowia ma słabo rozwinięty program opieki nad alergikami, a rząd przeznacza zbyt małe kwoty na badania nad astmą. Na szczęście możesz zrobić wiele, by sobie pomóc we własnym zakresie, a ta książka Jak zapanować nad alergią i astmą, prezentująca Plan łatwego oddychania, sugeruje kilka praktycznych rozwiązań, które mogą wywołać natychmiastową zmianę (poprawę) twojego stanu. Nasza książka uczy, jak oceniać u siebie nasilenie choroby, o co pytać lekarza pierwszego kontaktu i kiedy potrzebna jest wizyta u specjalisty alergologa; wyjaśnia też przyczyny astmy oraz innych chorób na tle alergicznym, omawia, jakie alergeny mogą być za nie odpowiedzialne, jakie zmiany w stylu życia i w środowisku mogą pozytywnie wpłynąć na przebieg choroby. Wymienia też grupy leków, które są dostępne na rynku. Wyposażeni w taką wiedzę alergicy i astmatycy mogą z większym zrozumieniem tematu rozmawiać z lekarzami i wprowadzić w życie Plan łatwego oddychania. Instrukcje zawarte w tej książce są szczegółowe i jasne. Część proponowanych zmian może być łatwiejsza do wprowadzenia w życie niż inne. Zmodyfikowanie nawyków żywieniowych, zmiany w domu, w sposobie reagowania na stres, odpowiednie nastawienie do przyjmowania leków to wszystko wymaga silnej motywacji. Jednak dla astmatyków i alergików, którzy czują się złapani w pułapkę choroby, perspektywa poprawy jakości życia stanowi bardzo silny bodziec. Nie ma żadnych terminów ostatecznych i chociaż wiele spośród opisanych kroków najlepiej jest czynić w pewnej kolejności, Czytelnicy mogą to robić we własnym tempie. Usiądź wygodnie w fotelu, czytaj, ucz się i ciesz tą książką. To pierwszy krok do tego, żeby doznać odczuwalnej ulgi w alergii i astmie. Reszta zależy tylko od ciebie. Wstęp 9
CZĘŚĆ PIERWSZA Problem W dzisiejszych czasach zdumiewająca liczba ludzi kicha, ma świszczący oddech i odczuwa dyskomfort związany z różnymi alergiami oraz astmą. Czy epidemia to zbyt mocne słowo, by właśnie tak określić systematyczny wzrost częstości występowania alergii i astmy we współczesnym świecie? Chyba nie.
Rozdział pierwszy Epidemia w powietrzu Cezar August i Piotr Wielki. Ludwik van Beethoven i Charles Dickens. John F. Kennedy, Leonard Bernstein, Liza Minnelli, Paula Radcliffe... Czy wiesz, że ci wszyscy sławni ludzie byli astmatykami, alergikami albo też cierpieli z powodu obu tych przypadłości naraz? Oczywiście choroby te dotykają nie tylko światowych przywódców, geniuszy czy wybitnych sportowców, ale również zwyczajnych ludzi. W dzisiejszych czasach astma i alergie przybierają w Polsce i w wielu innych krajach rozmiary epidemii, obciążając i tak przeciążony system służby zdrowia; stanowią też ryzyko powikłań zdrowotnych dzieci i kosztują pracodawców biliony z powodu absencji w pracy i spadku produktywności pracowników. Choroby same w sobie nie są nowe. Ponad 1000 lat temu perski lekarz Ali Razi napisał Artykuł na temat przyczyny, z jakiej Abou Azyd Balkhi cierpi na zapalenie zatok, gdy wiosną wącha róże. Opisał w nim swojego nauczyciela filozofii, który każdego roku skarżył się na ból i zapalenie zatok, gdy zapach kwiatów zaostrzał chorobę. Leczenie, jakie wówczas zalecano, byłoby niemożliwe do zaakceptowania w obecnych czasach: w przypadkach dużego ciśnienia w nosie jak pisał Ali Razi należy obciąć pacjentowi włosy, a głowę posmarować musztardą. 12
Pierwszy szczegółowy raport na temat alergii sezonowych pochodzi z początków XIX wieku; sporządził go londyński lekarz John Bostock, który prowadził badania na sobie samym. To on wymyślił określenie pyłkowica, ponieważ jego dolegliwości nasilały się w sezonie pylenia roślin. W tamtym czasie było to niezwykle rzadkie schorzenie, Bostock napisał bowiem: Nie słyszałem nawet o jednym jednoznacznym przypadku tej choroby wśród biedoty. Obecnie choroba z całą pewnością nie stanowi rzadkości. Mimo że trudno jest uzyskać aktualne statystyki, szacuje się, że w Polsce na różne alergie cierpi około 6% dorosłych i 10% dzieci, a na astmę około 4 milionów Polaków. Astma i inne choroby dróg oddechowych (włącznie z alergicznym nieżytem nosa i pyłkowicą) to najczęstsze choroby przewlekłe u dzieci, przy czym na samą astmę choruje ponad 1 milion, czyli prawie co dziesiąte dziecko. Jest zatem bardzo prawdopodobne, że i ty albo ktoś z twoich bliskich cierpi z powodu pieczenia oczu, nie może powstrzymać kichania, ma świszczący oddech, męczący katar, krztusi się i nie może złapać oddechu. I właśnie dlatego czytasz tę książkę. Wiesz, jak męczące i beznadziejne jest życie, gdy jest się uzależnionym od inhalatora i w piękny letni dzień musi się siedzieć w domu. Prawdopodobnie nie wiesz jednak, jak łatwo jest wieść pełne i aktywne życie nawet będąc alergikiem lub astmatykiem. O tym właśnie przekona cię ta książka. Wszechobecny problem Jedna na cztery osoby w jakimś momencie życia doświadcza problemów związanych z alergią. Co roku liczba alergików rośnie mniej więcej o 5%. Są to ludzie z alergiami skórnymi, pokarmowymi, na owady i leki oraz z alergiami dającymi objawy ze strony dróg oddechowych. Astma jest jedną z głównych przyczyn hospitalizacji dzieci. U tych w wieku przedszkolnym prawdopodobieństwo hospitalizacji jest trzy razy większe niż u starszych i sześć razy większe niż u dorosłych. Obecnie w Wielkiej Brytanii astma jest rocznie przyczyną około 74 000 ostrych przyjęć do szpitala, a jedną czwartą z nich stanowią dzieci poniżej czwartego roku życia. Każdego roku rozpoznaje się tam około 8000 nowych przypadków astmy. Choroba ta jest przyczyną ponad 12 milionów dni niezdolności do pracy. Z badań ECAP (Epidemiologia chorób alergicznych w Polsce) wynika, że 70% Polaków z objawami astmy nie ma postawionego rozpoznania, a co za tym idzie, nie jest leczone. Obecnie w Polsce jest około 1000 alergologów to zbyt mało, by objąć diagnostyką i leczeniem wszystkich chorych na astmę. W krajach Unii Europejskiej na astmę umiera rocznie 10 000 osób, w tym w Polsce około 1500. Przed 30 40 laty tylko nieliczne szpitale i ośrodki zdrowia zatrudniały alergologów, niewiele też osób wymagało hospitalizacji Epidemia w powietrzu 13
z powodu astmy; przypadki reakcji anafilaktycznych (ciężkich, zagrażających życiu reakcji alergicznych na pokarmy) należały dawniej do rzadkości. Obecnie do szpitali zgłaszają się coraz częściej pacjenci z reakcją anafilaktyczną wywołaną przez pokarmy, lateks, leki czy owady. Od 50 lat obserwuje się wzrost częstości występowania wszystkich chorób związanych z działaniem układu immunologicznego. W Wielkiej Brytanii alergie potencjalnie zagrażające życiu, które w przeszłości były rzadkością, takie jak alergia na orzeszki ziemne, obecnie dotyczą jednego na 70 dzieci. Atopowe zapalenie skóry (swędząca wysypka lub wyprysk) jest najczęstszą chorobą skóry u dzieci poniżej 11. roku życia, przy czym obecnie dotyczy ono do 20% dzieci, a w latach 70. XX wieku występowało zaledwie u 7% dzieci. Szacuje się, że wśród 13 14-latków jedno na troje zgłasza objawy astmy, u 9% występuje wyprysk, a 40% cierpi na alergiczny nieżyt nosa. W latach 1990 2001 wzrosła w Anglii siedmiokrotnie liczba przyjęć do szpitala z powodu reakcji anafilaktycznych, a liczba alergii pokarmowych wzrosła o 500%. Liczba przypadków wysypek skórnych (pokrzywki) podwoiła się, a liczba hospitalizacji z powodu obrzęku alergicznego (naczynioruchowego) wzrosła o 70%. Aktualne badania Komisji Europejskiej ujawniły, że Wielka Brytania znajduje się na pierwszym miejscu pod względem częstości występowania astmy w Unii Europejskiej. Z raportu przedstawionego w roku 2005 przez Asthma UK wynika, że Walia, z 260 000 astmatyków, należy do światowej czołówki. Mity na temat alergii i astmy 1 Niektóre rasy psów, np. chihuahua, są lepsze dla astmatyków i alergików W RZECZYWISTOŚCI: przyczyną alergii nie jest sierść zwierząt, ale białko w ich ślinie, złuszczonym naskórku i moczu, a zatem żadna z ras nie jest szczególnie wskazana dla astmatyków i alergików. 2 Astmę można wyleczyć W RZECZYWISTOŚCI: nie ma lekarstwa na astmę, ale prawidłowo zdiagnozowani i leczeni astmatycy mogą wieść normalne, aktywne życie. 3 Zmiana otoczenia może wyleczyć zastmy ialergii W RZECZYWISTOŚCI: przeprowadzka nad morze lub w góry może na kilka miesięcy złagodzić przebieg alergii, ale szybko może dojść do rozwoju nowych alergii, np. na nowe, lokalnie występujące rośliny. Zmieniając miejsce zamieszkania, nie uciekniesz od alergii i astmy. 4 Dzieci wyrastają z astmy W RZECZYWISTOŚCI: astma to przewlekła nadwrażliwość. U niektórych dzieci z wiekiem objawy ustępują, a u innych nasilają się, ale tendencja do nadwrażliwości dróg oddechowych pozostaje. Nie da się przewidzieć kierunku progresji objawów w dzieciństwie. 5 Alergie to nieszkodliwy problem W RZECZYWISTOŚCI: alergie to poważny problem i trzeba je leczyć. Nieleczone, prowadzą do pogorszenia jakości życia (zaburzenia snu, pogorszenie zdolności uczenia się, nieobecność w szkole i pracy); bywają przyczyną przewlekłych schorzeń dróg oddechowych (astma, zapalenie zatok, choroby skóry wyprysk i pokrzywka). Niektóre alergie (pokarmowe, na leki i owady) prowadzą do zagrażających życiu reakcji anafilaktycznych, które wpływają na najważniejsze narządy i mogą nawet zakończyć się zgonem. 14 Problem
Epizody astmy u dorosłych Brytyjczyków są 3 4 razy częstsze niż przed 30 laty, a u dzieci 6 razy częstsze. Śmiertelność z powodu astmy w Wielkiej Brytanii nie zmniejszyła się znacząco w czasie ostatnich 20 lat i spadek śmiertelności wydaje się być coraz wolniejszy mimo postępującego w ciągu tych lat rozwoju medycyny, który wywołał poprawę prowadzenia i leczenia astmy. Najbardziej niepokojącą kwestią w tym boomie alergii i astmy jest to, że nie wiemy, dlaczego tak się dzieje. Istnieje wiele teorii na ten temat. Część z nich obwinia o to geny, jednak mimo ich roli w astmie i alergiach modyfikacja cech genetycznych postępuje zdecydowanie za wolno, by odgrywały one rolę w nagłym wzroście częstości występowania tych chorób. A niektóre reakcje alergiczne, np. na rośliny, barwniki, metale i substancje chemiczne, nie mają podłoża genetycznego. Oto inne teorie na ten temat: Niewykluczone, że zmniejszenie emisji spalin samochodowych ograniczy skalę występowania alergii. Coraz więcej czasu spędzamy w zamkniętych pomieszczeniach i w związku z tym jesteśmy narażeni na działanie alergenów tam występujących oraz zanieczyszczeń powietrza. Żyjemy w zbyt czystym otoczeniu, co uniemożliwia układowi immunologicznemu prawidłowe wykonywanie jego zadań (zob. s. 18). Epidemia otyłości w połączeniu z dramatycznym zmniejszeniem spożycia owoców i warzyw sieje spustoszenie w naszych układach odpornościowych. Unoszące się w powietrzu pozostałości po spalaniu paliw kopalnych (spaliny samochodów i innych pojazdów, dymy fabryczne i z elektrowni) mogą nasilać odpowiedź alergiczną śluzówki płuc i nosa (sugerują to badania japońskie). Powikłania w czasie ciąży, szczególnie te, które mają wpływ na macicę (stan przedrzucawkowy, krwotok poporodowy, nadmierne skurcze macicy w czasie ciąży), mogą zwiększać ryzyko alergii i astmy u dzieci urodzonych z takich ciąż. Defekty dotyczące układu immunologicznego, które są odpowiedzialne za alergie i astmę, powstają już we wczesnym życiu, prawdopodobnie jeszcze u płodów, i jak mówią badacze są zapisywane w pamięci immunologicznej danej osoby. W ostatnich latach naukowcom udało się zmapować kilka genów alergii i astmy. Odkryto, że geny rzeczywiście odgrywają rolę w determinowaniu tego, kto zachoruje na astmę, a także jaki przebieg będzie miała choroba. Epidemia w powietrzu 15
Mimo długich lat badań i ogromu danych, z raportu przedstawionego w marcu 2002 roku wynikało, że naukowcy nie są nawet o krok bliżej do zrozumienia korzeni epidemiologii astmy, niż gdy zaczynali 20 lat temu. Ogranicza ich brak standaryzowanego systemu monitorowania trendów, a także nieprawidłowe metody zastosowane w wielu badaniach. Złożoność chorób takich jak astma i alergie również utrudnia identyfikację ich przyczyn. Bardzo możliwe, że astma wcale nie jest oddzielną jednostką chorobową, tylko w jej ramach mieści się wiele chorób, podobnie jak istnieje wiele rodzajów bólu głowy. Poza tym, podobnie jak w przypadku innych chorób przewlekłych, takich jak choroby układu krążenia, cukrzyca czy choroby stawów, nigdy nie są wywoływane przez jeden czynnik i nie ma jednej metody ich leczenia. Bardzo prawdopodobne, że wraz z poszerzaniem się wiedzy na temat genetyki poszczególnych osób, leczenie nabierze bardziej indywidualnego charakteru. Definicja alergii i astmy Zarówno alergia na pyłki, roztocze kurzu i łupież zwierzęcy, zagrażająca życiu alergia pokarmowa, szpecący i wiecznie swędzący wyprysk, jak i wywołująca uczucie duszności astma, wszystkie te stany to prawdziwe choroby, a nie tylko irytujące przypadłości, które ustąpią, gdy przestanie się o nich myśleć. A tak właśnie były postrzegane; w przeszłości część lekarzy uważała, że alergie i astma mają podłoże psychiczne i wywoływane są przez lęk i histerię. Dziś wiemy, że są one skutkiem zmian biochemicznych w układzie immunologicznym, środowisku i genach danej osoby. (Więcej na ten temat w kolejnych rozdziałach książki). Alergie i astma to dwa różne schorzenia, często jednak ze sobą związane astma może mieć podłoże alergiczne. Tak bliski związek między tymi dwoma chorobami nosi miano choroby alergicznej dróg oddechowych. Alergie mogą przyczyniać się do rozwoju astmy (około 80% astmatyków ma też alergie, a alergicy trzykrotnie częściej zapadają na astmę niż ludzie niecierpiący na alergie), ale astma nie wywołuje ani nawet nie przyczynia się do rozwoju alergii. U alergików astma często nie daje żadnych objawów, aż do czasu, gdy ekspozycja na zimno, wysiłek fizyczny czy infekcja wywołają istotną, nadmierną odpowiedź oskrzeli lub objawy astmopodobne. Płuca alergików mają silniejszą tendencję do reagowania w sposób przypominający astmę niż płuca osób niecierpiących na alergie. Badacze podejrzewają, że bliski związek alergii i astmy ma kilka przyczyn. Podobna budowa Tkanki nosa i płuc mają prawie identyczną budowę mikroskopową i bardzo podobne komórki. Podlegają ekspozycji na te same alergeny i czynniki drażniące oraz reagują na nie podobnie. 16 Problem
Jak działa układ oddechowy Choć oddychanie wydaje się łatwym procesem (zaopatruje organizm w tlen i usuwa dwutlenek węgla), w rzeczywistości jest on dość skomplikowany. Oto najważniejsze elementy układu oddechowego i ich funkcje. JAMA NOSA TCHAWICA Przez tę szeroką rurę przechodzą wszystkie gazy w drodze do i z płuc. MIĘŚNIE MIĘDZYŻEBROWE Mięśnie te łączą ze sobą żebra i uczestniczą w rozszerzaniu klatki piersiowej w czasie oddychania. TCHAWICA OSKRZELIKI KOŃCOWE Podobnie jak cienkie gałązki dostarczają składniki odżywcze do liści na dużym drzewie, tak te cieniutkie odgałęzienia są ostatnią częścią drzewa oskrzelowego i transportują gazy do i z pęcherzyków płucnych. OSKRZELIKI KOŃCOWE MIĘŚNIE MIĘDZYŻEBROWE PĘCHERZYKI PŁUCNE MOSTEK PĘCHERZYKI PŁUCNE Te gronka pustych w środku woreczków są miejscem wymiany tlenu i dwutlenku węgla między powietrzem w płucach a krwią. PRAWE PŁUCO LEWE PŁUCO PRZEPONA RZĘSKI Drogi oddechowe pokrywają miliony cieniutkich rzęsek. Falując w tempie 12 16 razy na sekundę, powodują tworzenie fali, która przesuwa wyłapujący zarazki śluz do góry, na zewnątrz płuc. PRZEPONA To mięsień pełniący najistotniejszą funkcję w procesie oddychania, który tworzy zakrzywioną osłonę poniżej płuc. W czasie wdechu przepona obniża się, powiększając rozmiary płuc. MOSTEK Ta płaska kość w centralnej części klatki piersiowej stanowi rusztowanie dla chroniących płuca żeber na przedniej powierzchni ciała. 17