Współpraca: lasy społeczności lokalne widziana okiem mieszkańców pobliża lasów

Współpraca: lasy społeczności lokalne widziana okiem mieszkańców pobliża lasów Wiesława Ł. Nowacka, Paweł Staniszewski, Alicja Gasek ARTYKUŁY / ARTICLES Abstrakt. Spojrzenie na pełnione przez lasy funkcje zależne jest od tego czy las jest tuż za ścianą domu, czy stanowi jedynie cel wakacyjnych wypraw rekreacyjnych bądź weekendowych wycieczek i działań hobbistycznych. Postrzeganie mieszkańców regionów wiejskich, żyjących blisko lasu i z lasów uwzględnia różnorakie dobra użyteczne dla rozwoju rodziny, gospodarstwa domowego. Las daje miejsce pracy, jest źródłem dodatkowego zarobku. Uboczne produkty leśne pełniły i nadal pełnią szczególną rolę w żywieniu i rozwoju rodzin mieszkańców wsi. Gotowość do ponoszenia potencjalnej opłaty za korzystanie z lasu jest również zależna od tego, na ile las ma wpływ na dobrostan rodziny, widziany także przez obiektyw ekonomiki gospodarstwa domowego jako całości. Na tym tle spojrzenie na leśnika i jego pracę jest specyficzne i dodatkowo uwarunkowane przyjaznością kontaktów z przedstawicielami administracji leśnej. Artykuł przedstawia wybrane wyniki ankiet przeprowadzonych wśród mieszkańców pobliża lasów. Uzyskane wyniki wskazują na duże znaczenie niedrzewnych produktów leśnych dla budżetu i dobrostanu rodzin zamieszkujących pobliże lasów. Świadomość zagrożeń niesionych przez nieprzemyślane użytkowanie zasobów leśnych jest wysoka w grupie badanych osób. Współpraca mieszkańców miejscowości z pobliża lasów z pracownikami administracji leśnej jest oceniana pozytywnie. Konflikty pojawiają się rzadko. Taką opinię wyraża ponad trzy czwarte respondentów. Potencjalne konflikty mogą powstawać w sytuacji konieczności ponoszenia kosztów związanych z tworzeniem i utrzymaniem istniejącej infrastruktury służącej turystom i osobom korzystającym z lasów w celach utylitarnych. Słowa kluczowe: leśnictwo, społeczności lokalne, społeczne funkcje lasu, użytkowanie zasobów runa leśnego, Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe Abstract. Cooperation between forest administration and local communities seen by residents living in the vicinity of forests. Perception of the functions performed by forests is dependent on whether the forest is just behind the wall of the house, or the forest is only a popular destination for recreational weekend trips or other holiday activities. Residents of rural areas, who live near the forest are taking into account various forest goods and services useful for the development of the family, household and for their budget. Forest is treated as a place of work and a source of additional income. Non-wood forest products played and continues to play a special role in nutrition and 192

ARTYKUŁY / ARTICLES development of families living in rural areas. Willingness to pay potential fees for use of the forest is also dependent on how the forest affects the welfare of the family, as seen through the lens of economics of the household as a whole. Finally - in this context, citizens opinion upon the forester and his work is specific and additionally conditioned by friendliness contacts with representatives of forest administration. The article presents selected results of surveys conducted among residents living in the vicinity of forests. The results indicate the great importance of non-wood forest products for the budget and welfare of families living near the forests. The awareness of the dangers of thoughtless use of forest resources is high in the group of investigated persons. Conflicts between local communities and forest administration are rather rare. Cooperation between residents of the vicinity of the forest and the forest administration employees is assessed positively. This opinion is expressed by more than three-quarters of respondents. Potential conflicts may arise in situations of having to bear the costs associated with the creation and maintenance of existing infrastructure for tourists and people, who use the forest for the utilitarian purposes. Key words: forestry, local communities, social functions of forests, forest undergrowth use, State Forests National Forest Holding Wstęp Jesteśmy świadkami zmiany w podejściu do lasów, percepcji samych lasów, ich użytkowania i czerpania z nich korzyści. Przeszacowanie wartości niesionych przez lasy następuje w całym świecie, w tym oczywiście w Europie i Polsce (Rykowski 2001, Gołos, Referowska-Chodak 2011). Badania europejskie, głównie brytyjskie wskazują, że społeczeństwo uzyskuje dużo wyższe korzyści z tytułu pozaprodukcyjnych niż produkcyjnych funkcji lasu (Garrod, Willis 1997, Hanley i in.2002, Willis i in. 2004). Dobra materialne pochodzące z lasu, uzyskiwane ze sprzedaży surowca drzewnego, nie mogą już dłużej być widziane jako jedyne pożytki płynące z lasów i leśnictwa. Punkt widzenia zależy głównie od tego, jak częsty kontakt z lasem ma dana grupa użytkowników, jakie pożytki dotychczas były przez nią realizowane. Współcześnie las traktowany jest przez mieszkańców miast, jak dowodzą badania, przede wszystkim jako miejsce rekreacji, wypoczynku oraz realizacji działań hobbistycznych (Konijnendijk i in. 2005). Częściowo odrębne spojrzenie należy do mieszkańców małych społeczności regionów wiejskich, żyjących blisko lasu i z lasów. Uboczne produkty leśne pełniły i nadal pełnią szczególną rolę w żywieniu i rozwoju mieszkańców wsi (Barszcz 2005, Barszcz 2006). W zbieraniu grzybów i owoców runa leśnego w celu sprzedaży oraz na potrzeby własne często biorą udział całe rodziny, w tym dzieci (Nowacka i inni 2014, Staniszewski, Nowacka 2015). Istotność uzyskanych w ten sposób ilości pieniędzy jest nie do przecenienia i stanowi często najważniejszy składnik rocznego budżetu rodzin wiejskich. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 19. Zeszyt 50 / 1 / 2017 193

Niedrzewne produkty leśne stanowią istotny czynnik wzrostu gospodarstw domowych w całym świecie, także w Polsce. Problematyka wykorzystania NWFP (Non-Wood Forest Products) rozrasta się od wielu dekad. Znamiennym etapem w tworzeniu nowoczesnego podejścia do wykorzystania tych tak zróżnicowanych produktów jest opracowanie wstępu do zaleceń międzynarodowych dla problematyki NWFP, zrealizowane dla potrzeb FAO w 1995 r. (Anon. 1995). Już ponad dwie dekady temu podkreślano wagę i znaczenie niedrzewnych produktów i usług zarówno dla ludności miejscowej, społeczności lokalnych żyjących w pobliżu lasów, jak i dla każdego potencjalnego użytkownika lasów. Nasz kraj parafując Zasady Karty Ziemi (Deklaracja z Rio 1992) zobowiązał się do realizacji koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju (Paschalis 1997). Zasada piąta Deklaracji z Rio mówiąca o roli lasów i leśnictwa w niwelowaniu ubóstwa, zapewnieniu bezpieczeństwa socjalnego i poprawie jakości życia wszystkich ludzi, została wzmocniona między innymi rezolucjami L1 i L2 Trzeciej, Lizbońskiej Konferencji Ministerialnej o Ochronie Lasów w Europie (MCPFE-1998r.), rezolucjami V2 i V3 Czwartej, Wiedeńskiej Konferencji Ministerialnej o Ochronie Lasów w Europie(MCPFE-2003r.) Materiały MCPFE Madryt-2015 wskazują i podkreślają znaczenie lasów jako miejsca uzyskiwania zróżnicowanych przychodów finansowych. Zgodnie ze współczesnym podejściem podkreśla się istotny, tkwiący w leśnictwie i w lasach potencjał wzrostu regionalnego realizowanego poprzez rozwijanie i stabilizację miejsc pracy, udostępnianie zróżnicowanych możliwości zarobkowania, rozszerzanie oferty usług realizowanych na rzecz leśnictwa. Współcześnie rola leśnictwa jako stabilizatora zrównoważonego rozwoju rejonów wiejskich, obejmującego poprawę dobrobytu i poziomu życia społeczności lokalnych, jest bardzo istotna zarówno w krajach rozwijających się jak i rozwiniętych (Wiersum, Elands 2002, Nowacka, Kornatowska 2007, Paschalis-Jakubowicz 2010). Las stanowi źródło różnorakich pokarmów i pozwala na wzbogacenie diety dzięki temu, że na potrzeby rodziny zbierane są: grzyby, owoce leśne, zioła (fot.1). Las zwiększa budżet rodzin zamieszkujących pobliże lasów dzięki możliwości: zarobkowania, pozyskania taniego drewna opałowego, organizowania gospodarstw agroturystycznych nastawionych na turystykę leśną. Fot. 1. Borówka czernica to najczęściej zbierany owoc runa leśnego Photo.1 Blueberry is usually harvested fruit undergrowth 194

W Polsce, zgodnie z aktualnie obowiązującym prawem, korzystanie z leśnych ziół, bylin, owoców, grzybów jest w pełni możliwe i nie wymaga opłat, jeśli tylko jest realizowane dla spełnienia indywidualnych potrzeb człowieka, rodziny. Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (LP) ma w swoich założeniach realizację gospodarki leśnej (ustawa o lasach z dnia 28 września 1991 r. wraz z późniejszymi zmianami i aktami wykonawczymi) na podstawie rachunku ekonomicznego (Buraczewski, Grygier 2011), co oznacza konieczność pokrywania jej kosztów z własnych przychodów. Stosowanie tego rachunku utrudnia konieczność realizacji wieloaspektowych celów gospodarczych. Fakt ten determinuje potrzebę przeznaczania środków finansowych niezbędnych do realizacji coraz szerszych zobowiązań również tych wynikających z potrzeb społecznych (m.in. turystyka i rekreacja korzystająca z terenów leśnych). LP zgodnie z ustawowymi zasadami: powszechnej ochrony lasów, trwałości ich utrzymania, ciągłości i zrównoważonego wykorzystania wszystkich funkcji lasu oraz powiększania zasobów leśnych, realizują zadania wykorzystując główne przychody pochodzące z działalności podstawowej czyli ze sprzedaży drewna. Od dziesiątków lat trwa dyskusja na temat optymalizacji kosztów działalności LP, możliwej m.in. dzięki uwzględnieniu wpływów z innych, niż sprzedaż drewna źródeł. Konieczność ponoszenia kosztów i sprostania rosnącemu zapotrzebowaniu na publiczne funkcje lasu będzie zmuszała zdaniem Buraczewskiego i Grygiera (2011) LP do ponoszenia wydatków alternatywnych w wysokości 21 dolarów/ha/rok/. Krystalizuje się, zarówno na polskim, jak i europejskim forum, potrzeba komercjalizacji publicznych funkcji lasu (Garrod, Willis 1992, Żylicz, Giergiczny 2013). Brytyjscy badacze na podstawie prowadzonych od przeszło dwu dekad badań wskazują, że wizytujący lasy turyści są gotowi ponosić koszty dodatkowe wynikające z udostępniania lasów dla turystów (Hanley i in. 2002, Willis i in. 2004). Nie ma, zgodnie z posiadaną przez autorów wiedzą, podobnych badań adresowanych do mieszkańców miejscowości w pobliżu lasów, których korzyści są zarówno niematerialne, jak i materialne, a wynikają z komercyjnego wykorzystania runa leśnego. Cel badań Autorzy interdyscyplinarnych i wieloaspektowych badań rozpoczętych w 2004 r. postawili sobie za długofalowy cel badawczy poznanie i monitorowanie zmian zachodzących w wykorzystaniu niedrzewnych pożytków leśnych (NWFP) przez ludność zamieszkującą w pobliżu lasów w różnych regionach Polski. Powstaje szereg pytań, z powodu istnienia licznych kontrowersji wokół: korzystania z tych dóbr, idei komercjalizacji społecznych funkcji lasów, zmiany sposobu korzystania z lasów, zagrożeń dla środowiska wynikających z obecności zróżnicowanych użytkowników lasu, konieczności ponoszenia kosztów związanych z tworzeniem i utrzymaniem istniejącej infrastruktury służącej turystom i osobom korzystającym z lasów w celach utylitarnych. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 19. Zeszyt 50 / 1 / 2017 195

Pomysłodawcy badań byli zainteresowani wieloma szczegółowymi zagadnieniami. Dla niniejszego opracowania przeanalizowano następujące problemy: korzystanie z dostępnych niedrzewnych dóbr leśnych przez okoliczną ludność, zagrożenia dla trwałości pozyskania surowców leśnych widziane przez mieszkańców pobliża lasów, wzajemne relacje między przedstawicielami administracji leśnej, a korzystającymi z pożytków niedrzewnych mieszkańcami okolic lasów, stanowisko respondentów w stosunku do potencjalnej potrzeby ponoszenia kosztów związanych z powszechnym użytkowaniem dóbr leśnych. Metodyka i zakres badań Zastosowaną techniką badawczą był wywiad kwestionariuszowy, a narzędziem badawczym standaryzowany kwestionariusz. Użyto pytania zamknięte o alternatywie z reguły wieloczłonowej, częściowo zaś dwuczłonowej, oraz pytania półotwarte. Pytania zamknięte należały do pytań wielorakiego wyboru bądź pytań z pięciostopniową skalą. Treść kwestionariusza uzyskała finalny kształt po przeprowadzeniu badań pilotażowych. Bazując na wiedzy własnej autorów z zakresu leśnictwa przeprowadzono dodatkowo kwerendę dostępnych publikacji (zasoby biblioteczne, materiały konferencyjne, zasoby własne, kontakty międzynarodowe (Akcje COST). Rezultaty W wyniku przeprowadzonych badań uzyskano odpowiedzi na postawione pytania. Wybrane rezultaty omówiono poniżej. Korzystanie z dostępnych niedrzewnych dóbr leśnych przez okoliczną ludność Wyniki dotychczasowych badań wskazują na wagę, jaką mają pożytki leśne dla rozwoju rodzin respondentów. Dla większości badanych (63%) las znajdujący się w pobliżu miejsca zamieszkania stanowi źródło poprawy warunków życia rodziny. Niedrzewne pożytki leśne w postaci grzybów, owoców, ziół mają istotne znaczenie dla rodzin uczestników badań ankietowych. Wartość tych surowców rozumiana jest zarówno jako źródło wzbogacenia i zwiększenie zróżnicowania żywienia rodziny, jak i wzrost zasobów gotówki. Zebrane grzyby i owoce w większości są wykorzystywane w gospodarstwie domowym (odpowiednio 88% i 86%). Podobne wyniki uzyskano w odniesieniu do zbioru i sprzedaży różnorakich ziół. Pozostałe ilości przeznaczane są na sprzedaż i wspomagają finanse rodziny. W niektórych gospodarstwach domowych uzyskana gotówka jest najważniejszym składnikiem całorocznego budżetu. Zbieranie grzybów i owoców runa leśnego jest realizowane z reguły w grupach (67% odpowiedzi respondentów). Liczba osób w grupie zbieraczy, według ankietowanych, to średnio 196

1,6 osoby, maksymalna wartość zaś to 6 osób. Często zbieranie jest realizowane z pomocą rodziny (48,8%), dzieci (25,4%), bądź jest to wspólne działanie z sąsiadami (37,8%). Zagrożenia dla trwałości pozyskania surowców leśnych widziane przez mieszkańców pobliża lasów Respondenci odpowiadali na pytanie (ryc. 1) Czy korzystanie z dóbr leśnych oddziałuje negatywnie na las? Zdecydowanie negatywne oddziaływanie zbieraczy owoców runa leśnego na las i jego trwałość wskazała dwuprocentowa grupa respondentów (2,27%). Co trzeci z badanych wskazał, że wiedza i umiejętności zbieracza, jego dbałość o środowisko może zniwelować potencjalne zagrożenia. Jedna czwarta respondentów nie widzi zagrożenia, jakie może mieć ingerencja zbieraczy runa leśnego dla trwałości lasu i jego zasobów. Ponad połowa respondentów spotkała się, podczas swoich leśnych wypraw, ze zniszczeniami runa leśnego i środowiska naturalnego (51,57%). Zdaniem blisko jednej czwartej ankietowanych, takich działań na pewno nie dopuszczają się wytrawni zbieracze. Znamienne jest, że w opiniach mieszkańców większych miejscowości (powyżej 5000 mieszkańców) pojawiają się sformułowania o negatywnych zachowaniach zarobkowych zbieraczy grzybów i owoców runa leśnego. Mieszkańcy małych osiedli i miejscowości częściej zaś obarczają winą za niewłaściwe zachowania w lesie mieszkańców miast oraz turystów. absolutnie nie 25,35 w zasadzie nie 37,83 tak, przy braku ostrożności 34,55 tak, zdecydowanie tak 2,27 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Ryc. 1. Negatywne wpływ zbieraczy runa leśnego na las (procentowy udział odpowiedzi) Fig. 1. Negative impact of picking forest undergrowth on forest (in percent) Wzajemne relacje między przedstawicielami administracji leśnej, a korzystającymi z pożytków niedrzewnych mieszkańcami okolic lasów Współpraca mieszkańców miejscowości z pobliża lasów z pracownikami administracji leśnej jest oceniana pozytywnie (ryc. 2). Konflikty pojawiają się rzadko. Taką opinię wyraża ponad trzy czwarte respondentów. Zastosowana w badaniu skala Likerta pozwala na zba- Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 19. Zeszyt 50 / 1 / 2017 197

danie postaw respondentów w stosunku do współpracy ocenianej w skali obejmujące pięć stopni poczynając od: współpraca bardzo dobra, do przeciwstawnej wartości: kontakty bardzo niemiłe. Zdaniem blisko 65% respondentów infrastruktura leśna, mała architektura, zagospodarowanie turystyczne mają istotny wpływ na zwiększenie atrakcyjności lasu. Zainteresowanie lasem przekłada się z kolei na możliwe potencjalne zyski, jakie ludność miejscowa może uzyskać z turystycznej i rekreacyjnej aktywności przyjezdnych osób. Powstaje jednak kontrowersja co do tego, kto ma finansować tworzenie, utrzymanie i zarządzanie istniejącą infrastrukturą służącą turystom, a także osobom korzystającym z lasów w celach utylitarnych. Blisko 90% ankietowanych stwierdza, że są to zadania, w których powinny partycypować zarówno LP, jak i administracja terenowa. Zdaniem respondentów włączać się do tych działań powinny jednostki, instytucje, firmy, które potencjalnie mogą liczyć na zwiększenie zysku płynącego z realizowanej przez nie działalności agroturystycznej, turystycznej, innej. Jedynie po 3% ankietowanych chciałoby przerzucić obciążenia finansowe na barki, odpowiednio, wyłącznie administracji leśnej bądź administracji terenowej. Bardzo niemiłe Bardzo dobre 4,13 3,03 15,68 21,60 55,57 0,00 20,00 40,00 60,00 Ryc. 2. Współpraca i kontakty z pracownikami leśnymi w ocenie respondentów / udział procentowy odpowiedzi Fig. 2. Cooperation and contacts with State Forest administration according to respondents / the percentage share of answers Stanowisko respondentów w stosunku do potencjalnej potrzeby ponoszenia kosztów związanych z powszechnym użytkowaniem dóbr leśnych Lasy Państwowe, zgodnie z ustawowymi zasadami: realizują spoczywające na tym przedsiębiorstwie zadania wykorzystując głównie przychody pochodzące ze sprzedaży drewna. Konieczność kreowania środków finansowych niezbędnych do realizacji coraz szerszych zobowiązań wiąże się z działaniami optymalizującymi koszty działalności LP. Potrzeba ponoszenia kosztów i sprostania rosnącemu zapotrzebowaniu na publiczne funkcje lasu może wymusić komercjalizację tychże. Osoby korzystające z lasów w niewielkim tylko stopniu wyrażają gotowość na ponoszenie dodatkowych kosztów. Jedynie 8,58% respondentów gotowa jest ponieść dodatkowy koszt za korzystanie z lasu i jego dóbr. Gotowość do ponoszenia potencjalnej opłaty za korzystanie z lasu jest zależna od tego, w jakim stopniu las wpływa na dobrostan rodziny, widziany także przez obiektyw ekonomi- 198

ki gospodarstwa domowego jako całości. Podobne wyniki do uzyskanych wśród mieszkańców miejscowości z pobliża lasów, autorzy uzyskali prowadząc ankiety wśród młodych ludzi, studentów leśnictwa oraz turystyki w SGGW. Blisko 11% uczestników tych badań wyrażało potencjalnie zgodę na wnoszenie opłat za użytkowanie dóbr lasu. W tej grupie prawie 72% ankietowanych wskazywało na znaczenie pożytków leśnych dla poprawy warunków życia ich rodzin. Podsumowanie Lasy i polskie leśnictwo stoją przed koniecznością przygotowania się na wzrost oczekiwań społecznych wiążących się z pełnieniem przez lasy wielorakich funkcji pozaprodukcyjnych określanych jako funkcje społeczne. Koszty związane z realizacją tych potrzeb będą zapewne ponoszone wspólnie z użytkownikami lasów. Zgoda na partycypację w finansowaniu i jego wielkość rodzi konflikty oraz spory wokół samej idei, jak i wielkości ewentualnych zobowiązań. Szczególnego znaczenia nabiera potrzeba określenia obciążeń finansowych dla mieszkańców miejscowości z pobliża lasów, których dobrostan i siła finansowa w dużym stopniu uzależniona jest od niedrzewnych produktów leśnych, takich jak owoce leśne, grzyby i zioła. Badanie gotowości do ponoszenia obciążeń finansowych przez uczestników badań, wskazuje, że niespełna dziewięć procent (8,58%) respondentów artykułuje potencjalną chęć ponoszenia obciążeń z tytułu korzystania z niedrzewnych dóbr leśnych. Z tej perspektywy ogląd społeczny działalności LP i jego pracowników nabiera wagi i wymaga oceny. Pracownicy LP są traktowani jako ewentualny czynnik kontroli i nadzoru nad korzystaniem z lasów. Uzyskane wyniki badań wskazują na dobrą współpracę miejscowej ludności i przedstawicieli administracji leśnej. Fakt ten ma znaczenie szczególnie istotne, gdy przyjmiemy, że dla ponad 60% badanych rodzin zamieszkujących okolice leśne, niedrzewne dobra leśne, grzyby i owoce stanowią bardzo duże wsparcie funkcjonowania gospodarstw domowych (Barszcz 2005, Barszcz 2006). Literatura Anon. 1995. Non wood forest products 7. Non-wood forest products for rural income and sustainable forestry. FAO, Rome. Konijnendijk, C.C., Nilsson, K., Randrup, Th.B., Schipperijn, J. 2005. Urban forests and trees: A reference book.. Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg, New York Barszcz A. 2005. An overview of the socio-economics of non-wood forest products in Poland. Proceedings of a project workshop in Krakow Non-wood forest products and poverty mitigation: concepts, overviews and cases. Research Notes 166, Univ. of Joensuu, Faculty of Forestry, 1-20. Barszcz A. 2006. The influence of harvesting of non-wood forest products on the economic situation of households in Poland. Electronic Journal of Polish Agriculture Universities. Wol.9, issue 2. Buraczewski A., Grygier P. 2011. Koszty gospodarki leśnej oraz potrzeby i kierunki ich racjonalizacji. III Zimowa Szkoła Leśna przy IBL, Sękocin Stary, 15-16 marca 2011. Wydawnictwo IBL Sękocin Stary, s. 267-291. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 19. Zeszyt 50 / 1 / 2017 199

Garrod G. D., Willis K.G. 1992. Valuing goods characteristics: an application of the hedonic price method to environmental attributes. Journal of Environmental Management 34, 59-76. Garrod G.D., Willis K.G., 1997. The non-use benefits of enhancing forest biodiversity: A contingent ranking study. Ecological Economics, 21. s. 45-61. Gołos P., Referowska-Chodak E. 2011. Struktura pozaprodukcyjnych funkcji lasu i ich wpływ na sytuację ekonomiczną gospodarki leśnej. [W:] Strategia rozwoju lasów i leśnictwa w Polsce do roku 2030. Materiały III Sesji Zimowej Szkoły Leśnej przy IBL, Sękocin Stary, 15-17 marca 2011r. Wyd. Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękowin Stary, s. 235-266. Hanley N., Willis H, Powe N., Anderson M. 2002. Valuing the benefits of biodiversity in forests. Report to Forestry Commission. Centre for Research in Environmental Appraisal & Management. University of Newcastle. Nowacka W. Ł., Woźnicka M, Staniszewski P. 2014. Znaczenie pożytków leśnych dla funkcjonowania rodziny case study. SiM CEPL, Rogów, 38 (1): 54-60. Nowacka W.Ł., Kornatowska B. 2007. Ochrona środowiska i zrównoważony rozwój. [W:] Polityka równości płci. Polska 2007. Raport. UNDP, str. 120-129, Warszawa. Paschalis P. 1997. Kryteria zrównoważonej gospodarki leśnej w użytkowaniu lasu. Postępy Techniki w Leśnictwie. Nr 62: 22-29. Paschalis-Jakubowicz P. 2010. Analiza wybranych czynników w procesach globalizacyjnych i ich wpływ na kierunki zmian w światowym leśnictwie Cz. 2 Zasoby leśne oraz funkcje pełnione przez lasy w skali globalnej. Sylwan 2010, R. 154, nr 2, s. 75-87. Rykowski K. 2001. Future Challenges to ensure sustainable forest management. Some remarks from European, Polish, and global perspectives: 61-72. [In:]Forests and Forestry in Central and Eastern European Countries. The transiton Process and Challenges Ahead. Volume 1- Presentations and outcomes. International Workshop, 12-14 September 2001. MCPFE, Liaison Unit Vienna. Staniszewski P., Nowacka W. Ł. 2015. Regulacje użytkowania i obrotu leśnych grzybów jadalnych. SiM CEPL, Rogów, 44 (3): 180-188. Wiersum K.F.,.Elands B.H.M. 2002. The changing role of forestry in Europe: perspectives for rural development. Forest and Nature Conservation Policy Group. Wageningen University. Willis K.G., Garrod G.D., Scarpa R., 2004. The social and environmental benefits of forest in Great Britain. Raport to UK Forestry Commission. Żylicz T., Giergiczny M. 2013. Wycena pozaprodukcyjnych funkcji lasu. Raport końcowy. (http://www.lasy.gov.pl/, dostęp 2016.12.30). Wiesława Ł. Nowacka, Paweł Staniszewski, Alicja Gasek Wydział Leśny SGGW w Warszawie wieslawa_nowacka@sggw.pl 200