PROBIOTYKI JAKO ALTERNATYWNE ROZWIĄZANIE I WSPARCIE TERAPII TRADYCYJNYCH

Wojciech Cichy Mirosława Gałęcka Patrycja Szachta PROBIOTYKI JAKO ALTERNATYWNE ROZWIĄZANIE I WSPARCIE TERAPII TRADYCYJNYCH PROBIOTICS AS AN ALTERNATIVE AND SUPPORT OF TRADITIONAL THERAPIES Streszczenie Probiotyki to żywe szczepy określonych mikroorganizmów; podawanie ich w odpowiedniej ilości ma korzystny wpływ na zdrowie człowieka. Działanie probiotyków jest wielokierunkowe, a korzyści płynące z takiej terapii są szeroko wykorzystywane we współczesnej medycynie. Szczepy bakteryjne są skuteczne w zapobieganiu i/lub leczeniu biegunek, atopowego zapalenia skóry, nieswoistych chorób zapalnych jelit i wielu innych chorób. Obecnie w związku ze swą skutecznością w terapii i profilaktyce licznych chorób bakterie probiotyczne są przedmiotem intensywnych badań. Summary Probiotics are defined living microorganisms, which after intake of a certain amount are beneficial to health. They act in a multidirectional way and the profitable effect of this therapy is widely used in modern medicine. At present probiotic bacteria are intensively examined due to their efficacy in therapy and prophylaxis. Bacterial strains seem to be effective in prevention and/or therapy of diarrhea, allergic eczema, inflammatory bowel diseases and many other. Słowa kluczowe/key words probiotyki mikroorganizmy profilaktyka leczenie probiotics microorganisms prophylaxis treatment Bakterie kwasu mlekowego (LAB lacid acid bacteria), stanowiące podstawę preparatów probiotycznych, ludzie wykorzystują od wieków. W większości są to drobnoustroje z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium. Ich obecność w fermentowanych produktach żywnościowych, spożywanych tradycyjnie w wielu kulturach, jest wiarygodnym kryterium bezpieczeństwa stosowania. Pozytywne efekty zdrowotne związane z konsumpcją żywności bogatej w żywe kultury bakterii zostało odnotowane przez Pliniusza Starszego już w 76 roku. Zalecał on spożywanie wspomnianych produktów chorym z dolegliwościami jelitowymi, rekonwalescentom oraz dzieciom. Dynamiczny rozwój koncepcji probiozy rozpoczął się w XX wieku. Za jej twórcę powszechnie przyjmuje się rosyjskiego mikrobiologa Ilię Miecznikowa. Jego słynne badanie, stanowiące podstawę probiotykoterapii, było oparte na wieloletnich obserwacjach dotyprof. dr hab. med. Wojciech Cichy I Katedra Pediatrii, Klinika Gastroenterologii Dziecięcej i Chorób Metabolicznych UM w Poznaniu kierownik katedry i kliniki: prof. dr hab. med. WOJCIECH CICHY dr med. Mirosława Gałęcka dr biol. Patrycja Szachta Instytut Mikroekologii w Poznaniu Adres do korespondencji: Patrycja Szachta Instytut Mikroekologii ul. Sielska 10 60 129 Poznań e-mail: pszachta@instytut-mikroekologii.pl tel.??? Przez kilkanaście ostatnich lat szczepy probiotyczne były przedmiotem co najmniej kilkuset analiz klinicznych. Ocenia się celowość wykorzystywania ich w licznych dziedzinach medycyny i przemysłu. Potwierdzono efektywność probiotyków zarówno w zapobieganiu biegunkom o zróżnicowanej etiologii, jak i wiązaniu karcinogenów, a w konsekwencji prawdopodobnie w hamowaniu procesu nowotworzenia. Jednak rozpowszechnienie produktów probiotycznych w przemyśle i reklamie doprowadziło do nadużywania teorii probiozy i powstania błędnych przekonań na temat cudotwórczego działania takich produktów. Probiotyki należy stosować jedynie w tych jednostkach chorobowych, w których korzyści z ich stosowania zostały potwierdzone za pomocą prawidłowo przeprowadzonych badań klinicznych. Właściwie prowadzona terapia probiotyczna może stanowić cenną i nieinwazyjną pomoc, a niekiedy wręcz rozwiązanie alternatywne do metod tradycyjnej medycyny. Definicja i mechanizmy działania probiotyków Twoje Zdrowie Sp. z o.o. 2

probiotyki czących rosyjskich i bułgarskich chłopów, którzy słynęli z żelaznego zdrowia i długowieczności. Spożywali oni znaczne ilości tradycyjnego gęstego jogurtu. Właśnie z tym faktem powiązał Miecznikow doskonałą kondycję psychofizyczną kaukaskich wieśniaków. Sformułował teorię, iż starzenie się organizmu wynika z produkcji toksyn przez patogenną florę występującą w jelitach. W efekcie ciało ludzkie jest nieustannie zatruwane. Ratunek widział w dostarczaniu organizmowi pożytecznych bakterii jogurtowych w celu wyparcia chorobotwórczych mikroorganizmów: aby uczynić starość bardziej fizjologiczną niż dzisiaj i, prawdopodobnie, aby przedłużyć ludzkie życie. W czasach rosyjskiego badacza uważano wszystkie bakterie za niebezpieczne, toteż jego teorię uznano za wysoce dyskusyjną: Czytelnik, który posiada małą wiedzę w tej dziedzinie, może być zdziwiony moimi zaleceniami, aby spożywać duże ilości bakterii, ponieważ ogólnie panuje przekonanie, że są one szkodliwe. Ta opinia jest błędna. Istnieje wiele dobroczynnych bakterii, wśród których pałeczki kwasu mlekowego zajmują poczesne miejsce [1]. Jednak koncepcja probiozy zdobyła pewne grono zwolenników, co doprowadziło do powstania mody na dietę mleczną, panującą przez krótki czas w Europie. Wspomnieć należy, iż w opracowaniu swoich tez Miecznikow w dużej mierze oparł się na pracy polskiego naukowca, profesora Brudzińskiego. Słynny polski neurolog i pediatra postanowił podawać dzieciom z zaburzeniami żołądkowojelitowymi świeżą serwatkę zawierającą bakterie fermentacji mlekowej (bact. lactis aerog). Łączył on bowiem obecność w przewodzie pokarmowym bakterii Proteus vulgaris z występowaniem cuchnących i gliniastych stolców. Postanowił wyeliminować szkodliwe drobnoustroje przez podawanie niemowlętom laktozy i żywych kultur bakteryjnych. Badanie swoje poparł tezą, iż w walce o byt bakterii należy wspierać odmianę pożądaną dla przewodu pokarmowego. Bakterie z rodzaju Bacillus, wytwarzając kwas mlekowy, obniżały ph w jelicie, co powodowało naturalny, kwaśny zapach kału i wyraźną poprawę kliniczną u pacjentów [2]. Polską kontynuacją koncepcji probiozy Miecznikowa były badania profesora Zychowicza, w których wykazano antagonizm szczepu Lactobacillus acidophillus względem Salmonella i Shigella sonnei. Obserwacje te z powodzeniem zostały wykorzystane w praktyce, a mianowicie dzięki nim ograniczono epidemię czerwonki w domu dziecka [3]. Niestety, przytoczone badania mają jedynie charakter poglądowy ze względu na brak prawidłowej konstrukcji analizy (np. brak grupy kontrolnej). Obecnie wymaga się, aby efektywność szczepu probiotycznego w danej jednostce chorobowej została potwierdzona przynajmniej jedną analizą kliniczną. Aktualnie obowiązująca definicja FAO/WHO klasyfikuje probiotyki jako żywe szczepy ściśle określonych drobnoustrojów, które podawane w odpowiednich ilościach wywierają korzystny efekt na zdrowie konsumenta. Z definicji wynika, iż zasadniczym elementem powodzenia probiotykoterapii jest wykorzystanie konkretnego, dokładnie zidentyfikowanego szczepu, którego prozdrowotny wpływ został potwierdzony. Kluczem do sukcesu jest ponadto zastosowanie odpowiednio wysokiej dawki probiotyku. Nie ma jednej uniwersalnej liczby bakterii dającej pożądany efekt. Zarówno dobór szczepu, jak i jego dawkowanie zależy od typu jednostki chorobowej, której chcemy zapobiegać bądź którą będziemy leczyć. Żywotność szczepów probiotycznych nie zawsze jest koniecznym kryterium. Badania Madsena i wsp. wykazały pozytywne działanie bakterii poddanych radiacji lub samego DNA bakteryjnego [4]. Obecnie uważa się, iż szczepy martwe mogą być wykorzystywane do stymulacji układu odpornościowego oraz łagodzenia objawów nietolerancji laktozy. Rozszerzając kryterium dobrego probiotyku, należy oczywiście wspomnieć o bezpieczeństwie jego stosowania oraz odporności na warunki panujące w przewodzie pokarmowym (sole żółci, niskie ph). Istotna jest zdolność adhezji szczepu do nabłonka i do choć krótkotrwałej kolonizacji przewodu pokarmowego. Szczep uznany za probiotyczny musi być wyodrębniony z ludzkiego przewodu pokarmowego i wykazywać aktywność antagonistyczną względem szeregu drobnoustrojów patogennych. Mechanizm działania probiotyków Równowaga ekosystemu jelitowego stanowi podstawę prawidłowego funkcjonowania całego organizmu. Komórki odpornościo- Zasadniczym elementem powodzenia probiotykoterapii jest wykorzystanie konkretnego, dokładnie zidentyfikowanego szczepu, którego prozdrowotny wpływ został potwierdzony. 3

Komórki odpornościowe występujące w przewodzie pokarmowym stanowią około 70% ludzkiego układu immunologicznego. we występujące w przewodzie pokarmowym stanowią około 70% ludzkiego układu immunologicznego. Mikroflora autochtoniczna swoiście z nim współdziała. Drobnoustroje kolonizujące środowisko jelit są jedynymi mikroorganizmami tolerowanymi przez organizm. W momencie rozpoznania domeny bakteryjnej mechanizm ochrony przeciwbakteryjnej powoduje szybką aktywację układu odpornościowego. Wyjątkiem jest przewód pokarmowy. Drobnoustroje własne gospodarza nie tylko nie są eliminowane przez układ immunologiczny, lecz wręcz stają się niezbędne do jego aktywacji oraz prawidłowego funkcjonowania. Uważa się, iż probiotyki wykazują właściwości takie same jak cechujące mikroorganizmy jelitowe, dzięki czemu wywierają korzystny wpływ na zdrowie. Poniżej opisano mechanizmy działania szczepów probiotycznych. 1. Funkcja ochronna Polega na aktywności antagonistycznej względem szeregu patogenów, obejmującej: przyleganie do śluzówki jelit (bariera jelitowa); zajmowanie i enzymatyczną modyfikację receptorów dla bakterii chorobotwórczych; wytwarzanie związków o aktywności bakteriostatycznej/bakteriobójczej (bakteriocyny, kwasy organiczne, nadtlenek wodoru, związki systemu laktoperoksydazy i inne); konkurencję o składniki pokarmowe; modyfikację środowiska jelit na niekorzystną dla rozwoju szkodliwych drobnoustrojów (obniżenie ph). Ponadto probiotyki mają pozytywny wpływ na: perystaltykę jelitową; utrzymanie ciągłości błony śluzowej przewodu pokarmowego; pobudzanie sekrecji mucyny uszczelniającej nabłonek jelitowy; wytwarzanie krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych i poliamin (regeneracja nabłonka oraz wpływ na dojrzewanie komórek). 2. Funkcja trawienna Synteza witamin z grupy B, K oraz witaminy PP. Zwiększanie puli enzymów trawiennych. 3. Funkcja immunologiczna Stymulacja układu odpornościowego gotowość do ataku. Korzystna modyfikacja odpowiedzi komórkowej i humoralnej: pobudzanie syntezy przeciwciał; zwiększenie wytwarzania cytokin przeciwzapalnych i hamowanie produkcji prozapalnych; nasilenie procesu fagocytozy. 4. Funkcja przeciwnowotworowa Eliminacja związków mutagennych: wiązanie mutagenów w przewodzie pokarmowym; rozkład związków potencjalnie karcinogennych (nitrozaminy, pirolizaty aminokwasowe). Wybiórcze hamowanie wzrostu bakterii syntetyzujących enzymy zaangażowane w karcinogenezę. Wytwarzanie enzymów niszczących katalizatory zaangażowane w tworzenie karcinogenów (nitroreduktazy, azotoreduktazy). Rola probiotyków w profilaktyce i leczeniu chorób Dzięki wszechstronnej aktywności probiotyki znalazły zastosowanie w profilaktyce i terapii szeregu chorób. Najlepiej jest udokumentowana efektywność omawianych drobnoustrojów w terapii biegunek o zróżnicowanej etiologii. Biegunka stanowi poważny problem zdrowotny, zwłaszcza u pacjentów pediatrycznych, u których często jest wskazaniem do hospitalizacji. U dzieci, zwłaszcza mniejszych, biegunki mogą prowadzić do szybkiego odwodnienia. Obecnie medycyna nie dysponuje lekami, które skracałyby czas trwania choroby oraz zmniejszały objętość i liczbę stolców na dobę. Działanie lekarza ogranicza się więc do leczenia objawowego stosowania doustnych płynów nawadniających. Z tego względu probiotykoterapia może się okazać efektywnym i nieszkodliwym remedium, pomocnym w omawianej jednostce chorobowej. Ostra biegunka infekcyjna jest wywoływana przez rotawirusy, bakterie (Salmonella, Shigella, enteropatogenne szczepy E. coli i inne) i stosunkowo rzadko przez pierwotniaki (Cryptosporidium parvum, Giardia intestnalis). Według metaana- 4

probiotyki lizy przeprowadzonej przez prof. Szajewską skuteczność probiotyków w zapobieganiu i leczeniu ostrej biegunki infekcyjnej zależy od [5]: rodzaju biegunki najlepsze efekty osiąga się w przypadku biegunek rotawirusowych; momentu podania największą skuteczność zapewnia wczesna suplementacja (natychmiast po wystąpieniu biegunki); dawki szacuje się iż, najefektywniejsza jest interwencja probiotykiem zawierającym minimum 10 10 10 11 jtk (jednostki tworzące kolonie); zastosowanego szczepu udokumentowana jest skuteczność Lactobacillus rhamnosus GG (LGG) oraz niepatogennego drożdżaka Saccharomyces boulardii. Biegunka podróżnych stanowi odmianę biegunki infekcyjnej. Jest to epizod gwałtownej w przebiegu biegunki, mający miejsce podczas podróży do krajów tropikalnych (zwłaszcza o niższym standardzie higienicznym). Biegunka tego typu zazwyczaj ma podłoże bakteryjne. Najczęściej czynnik etiologiczny stanowią enterotoksyczne szczepy Escherichia coli, rzadziej Salmonella czy Shigella. Z uwagi na niskie standardy sanitarne i higieniczne mikroorganizmy te są rozprzestrzenione w środowisku, co sprzyja rozwojowi choroby. Probiotyki wydają się być skuteczne w redukcji ryzyka wystąpienia tego typu biegunki. Efektywnością wyróżnia się także szczep LGG oraz Saccharmoyces boulardii. Badanie Oksanena i wsp. przeprowadzone na grupie 800 turystów wykazało znamienne zmniejszenie się ryzyka wystąpienia biegunki u podróżnych suplementowanych probiotykiem w porównaniu z osobami przyjmującymi placebo [6]. Istotny problem stanowi również biegunka towarzysząca antybiotykoterapii. Stosowanie antybiotyków jest jednym z podstawowych elementów zaburzających ekosystem bakterii jelitowych. Te leki eliminują nie tylko chorobotwórcze mikroorganizmy będące przyczyną infekcji, lecz również wysoce wrażliwe bakterie komensalne. Redukcja ich liczby stanowi czynnik sprzyjający namnażaniu się drobnoustrojów potencjalnie patogennych, które w warunkach homeostazy są w mniejszości. Częstym powikłaniem po antybiotykoterapii jest nadmierny rozwój Clostridium dificille, co może prowadzić do rozwoju rzekomo błoniastego zapalenia jelita grubego [7]. Ponieważ skala zjawiska jest niepokojąca (biegunkę poantybiotykową obserwuje się nawet u 40% dzieci poddanych interwencji), możliwość wykorzystania probiotyków w jej zapobieganiu stanowi przedmiot licznych analiz. Za szczepy efektywnie zmniejszające ryzyko wystąpienia choroby uważa się Lactobacillus rhamnosus GG, Saccharomyces boulardii, Lactobacillus sporogenes oraz Bifidobacterium lactis Bb12 [8, 9]. Przedstawiona w 2007 roku metaanaliza badań wykazała, iż przyjmowanie preparatu probiotycznego w trakcie antybiotykoterapii zmniejsza ryzyko pojawienia się biegunki o około 50% w porównaniu z placebo. Probiotyk przyczynia się również do skrócenia czasu trwania dolegliwości. Jednocześnie autorzy podkreślają, iż minimalną skuteczną dawką bakterii w preparacie jest 5 10 9 jtk/dzień [10]. Podejmuje się ponadto próby wykorzystania szczepów Lactobacillus bulgaricus czy Lactobacillus acidophillus, jednak liczba badań jest zbyt mała, aby móc wnioskować o ewentualnej ich skuteczności. Imponująca liczba analiz ukazujących efektywność probiotyków w terapii i profilaktyce biegunek sprawia, iż są już elementem standardowego postępowania w leczeniu omawianej jednostki chorobowej. Wzrost higieny, mimo oczywistej poprawy jakości życia, przyczynił się również do masowego rozwoju chorób alergicznych. Skuteczna walka z otaczającymi nas drobnoustrojami przez wprowadzenie szczepień ochronnych czy powszechną antybiotykoterapię odciążyła układ immunologiczny w walce z mikroorganizmami. To spowodowało jego nadmierną aktywizację w odniesieniu do roztoczy, pyłków itp. Prozdrowotne bakterie dostarczane do organizmu wydają się łagodzić objawy alergii wziewnej. Przeprowadzona przez Ivory ego i wsp. analiza wykazała istotną modyfikację odpowiedzi alergicznej na pyłki traw po spożyciu probiotyku. Szczep Lactobacillus casei Shirota przyczynił się do wyraźnego obniżenia poziomu IgE i podwyższenia IgM we krwi [11]. Również w alergii pokarmowej probiotyki znajdują zastosowanie. Powiązanie między dysbiozą przewodu pokarmowego a rozwojem alergii na pokarmy jest przedmiotem licznych analiz. Wielokrotnie obserwowano zaburzenia jakościowe i ilościowe mikroflory przewodu pokarmowego u pacjentów Przyjmowanie preparatu probiotycznego w trakcie antybiotykoterapii zmniejsza ryzyko pojawienia się biegunki o około 50% w porównaniu z placebo. 5

Skuteczność terapii bakteryjnej została potwierdzona u pacjentów z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego (colitis ulcerosa) oraz z zapaleniem zbiornika kałowego (pouchitis). alergicznych. Łagodzenie objawów choroby przez probiotyki może więc być wynikiem przywrócenia właściwych stosunków bakteryjnych w jelitach. Istotną rolę odgrywa również wpływ probiotyków na układ immunologiczny, zwłaszcza zwiększone wydzielanie IgA biorącej udział w eliminacji alergenów pokarmowych. Dodatkowo, dzięki tworzeniu wspomnianej wcześniej bariery jelitowej uszczelniającej nabłonek jelita, zostaje ograniczone dalsze przenikanie alergenów do ustroju i w konsekwencji wtórna alergizacja. Wielowymiarowe oddziaływanie bakterii obejmuje ponadto zdolność do transformacji struktury potencjalnego antygenu, dzięki czemu jego immunogenność znacznie maleje. W 2001 roku Kalliomaki i wsp. opublikowali pracę, która odbiła się szerokim echem w środowisku medycznym. Wykazano w niej, że podawanie szczepu LGG kobietom w ciąży obciążonym atopią (ostatni trymestr ciąży) oraz ich nowo narodzonym dzieciom (przez sześć pierwszych miesięcy życia) istotnie zmniejsza ryzyko wystąpienia zmian skórnych [12]. Obserwowano znaczną redukcję występowania wyprysku atopowego i jednocześnie brak efektu w odniesieniu do nieżytu nosa o podłożu alergicznym oraz astmy. Prawdopodobnie obserwowany efekt był wynikiem stymulacji limfocytów Th1 przy jednoczesnym hamowaniu odpowiedzi Th2 dzięki zwiększeniu syntezy TGF-beta. Natomiast metaanaliza przeprowadzona przez Lee i wsp. nie wykazała skuteczności probiotyku w łagodzeniu już istniejących zmian atopowych [13]. Nieswoiste choroby zapalne jelit (NZJ) stanowią grupę chorób o nieustalonej dokładnie etiologii. Wskazuje się na udział czynników mikrobiologicznych, genetycznych oraz immunologicznych. Prawdopodobnie u pacjentów z omawianą jednostką chorobową układ odpornościowy przewodu pokarmowego próbuje eliminować drobnoustroje flory własnej gospodarza. Konsekwencją jest rozwój przewlekłego stanu zapalnego jelita. Istnieją również hipotezy, iż w rozwoju choroby kluczową rolę odgrywa jeden konkretny mikroorganizm, jednak dotychczas nie udało się go wyizolować. Za udziałem parametru mikrobiologicznego w rozwoju i podtrzymaniu stanu zapalnego przemawiają badania prowadzone na zwierzętach laboratoryjnych. U zwierząt jałowych (germ-free) umieszczonych w środowisku bakteryjnym (fizjologiczna, niepatogenna mikroflora) obserwowano rozwój stanu zapalnego. Kolejnym faktem przemawiającym za bakteryjnym podłożem choroby jest skuteczność antybiotyków w łagodzeniu zmian zapalnych u pacjentów z NZJ. Ponadto obserwuje się u nich wyraźną dysbiozę przewodu pokarmowego. Zastosowanie probiotyków, które wykazują aktywność antagonistyczną względem szeregu drobnoustrojów patogennych oraz stymulują układ odpornościowy, może być leczeniem uzupełniającym dla tych pacjentów. Skuteczność terapii bakteryjnej została potwierdzona u pacjentów z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego (colitis ulcerosa) oraz z zapaleniem zbiornika kałowego (pouchitis). Przeprowadzona przez prof. Szajewską metaanaliza 24 randomizowanych badań wykazała najwyższą skuteczność probiotyków w profilaktyce pouchitis zarówno pierwotnej, jak i wtórnej. U pacjentów tych celowe jest stosowanie probiotycznego koktajlu VSL#3, zawierającego trzy szczepy bakterii z rodzaju Bifidobacterium, cztery szczepy pałeczek z rodzaju Lactobacillus oraz Streptococcus thermophillus. U pacjentów z colitis ulcerosa rzeczywistą zdolność do podtrzymania remisji choroby wykazuje probiotyczny szczep Escherichia coli Nissle 1917. Okazał się on równie skuteczny co tradycyjna terapia mesalazyną czy basalazyną. Pożądane efekty osiągnięto ponadto, suplementując pacjentów preparatem VSL#3 oraz mieszaniną szczepów Bifidobacterium breve, Bifidobacterium bifidum i Lactobacillus acidophillus. Natomiast żaden z testowanych probiotyków nie okazał się skuteczny w łagodzeniu stanu zapalnego lub podtrzymaniu remisji u pacjentów z chorobą Leśniowskiego-Crohna [14]. Przewlekły charakter choroby oraz konieczność stosowania inwazyjnych terapii w grupie pacjentów objętych NZJ wskazuje na konieczność prowadzenia dalszych analiz oceniających efektywność probiotykoterapii. W przeciwieństwie do nieswoistych chorób zapalnych zespół jelita nadwrażliwego (ZJD) nie powoduje zmian organicznych w przewodzie pokarmowym, ale większość odczuwanych dolegliwości jest taka sama. U pacjentów z zaburzeniami czynnościowymi obserwuje się bóle brzucha, biegunki, zaparcia, wzdęcia, gazy, nudności, wymioty i inne. Z uwagi na ograniczone możliwości terapeutyczne probiotyki mogą stanowić istotną pomoc dla pacjentów z ZJD. Wy- 6

probiotyki raźne ograniczenie obserwowanych dolegliwości zanotowano po podaniu pacjentom szczepu Lactobacillus plantarum 299V. Nieliczne doniesienia wskazują również na skuteczność złożonego preparatu VSL#3 oraz Bifidobacterium infantis i Lactobaci llus acidophillus. Preparaty probiotyczne okazały się równie skuteczne w terapii eradykacyjnej Helicobacter pylori. Ich działanie jest w tym wypadku dwojakiego rodzaju: nie tylko poprawiają tolerancję samego leczenia, lecz również zwiększają jego skuteczność. Uważa się, iż korzystne efekty probiotykoterapii są wynikiem antagonizmu szczepów probiotycznych względem patogennej bakterii. Właściwości takie obserwuje się zwłaszcza u szczepów Lactobacillus. Badania wykazały zdolność omawianych drobnoustrojów do hamowania/redukcji aktywności ureazy wytwarzanej przez H. pylori. Enzym ten bierze udział w rozkładzie mocznika, dzięki czemu zobojętnia kwas solny w żołądku. Takie działanie umożliwia bakterii przetrwanie w niekorzystnym środowisku, toteż blokowanie działania enzymu odgrywa istotną rolę w walce z patogenem. Eliminacja bakterii z ludzkiego organizmu prawdopodobnie jest również wynikiem współzawodnictwa o niszę życiową oraz substancje odżywcze. Efektywność probiotyków w zakażeniu H. pylori ma wielkie znaczenie zwłaszcza u pacjentów pediatrycznych. Skuteczność terapii trójlekowej jest u nich mniejsza aniżeli u osób dorosłych. Problemem jest też rosnąca wielooporność Helicobacter na stosowane w terapii antybiotyki. Badania Sykory i wsp. wykazały, iż dołączenie Lactobacillus casei do stosowanej terapii zwiększyło skuteczność leczenia o 30% [15]. Pojawiają się doniesienia o efektywności Saccharomyces boulardii i Lactobacillus johnsonii La1 w hamowaniu zakażenia H. pylori. Czerwionka-Szaflarska wykazała natomiast poprawę tolerancji terapii erdykacyjnej w grupie suplementowanej probiotykiem, polegającej na ustąpieniu dolegliwości bólowych, nudności, wymiotów oraz luźnych stolców [16]. Wydawało się, iż rutynowe stosowanie szczepów probiotycznych w celu eliminacji patogennej bakterii jest jak najbardziej uzasadnione nie tylko ze względu na poprawę parametrów leczenia, lecz również jakości życia pacjenta. Jednak prezentowane podejście może ulec zmianie w związku z wynikami badań Kamila i wsp. [17]. Analizy prowadzone na zwierzętach laboratoryjnych z owrzodzoną śluzówką żołądka wykazały wzrost wykładników zapalnych po spożyciu szczepu LGG. Odkrycie to jest w sprzeczności z wieloma dotychczas przeprowadzonymi badaniami. Rola probiotyków w terapii zakażenia H. pylorii pozostaje więc kwestią otwartą. Działanie bakterii kwasu mlekowego umożliwia również łagodzenie objawów nietolerancji laktozy. Dolegliwości obserwowane po spożyciu produktów mlecznych (bóle brzucha, wzdęcia, biegunka) są wynikiem ograniczonej aktywności enzymu rozkładającego dwucukier laktazy. Wzbogacenie pokarmu w żywe bakterie, które dostarczają enzymu, korzystnie wpływa na tolerancję produktu laktozowego. Z tego względu spożywanie jogurtów i innej fermentowanej żywności mlecznej nie powoduje dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego u osób nietolerujących cukru mlecznego. Sprawą przyszłości wydaje się wzbogacanie produktów mlecznych w bakterie probiotyczne, które w znacznym stopniu ograniczą działania niepożądane. Możliwość bezobjawowej konsumpcji substancji pochodzenia mlecznego jest istotna w profilaktyce osteoporozy, która wymaga zwiększenia przyswajanej puli wapnia w organizmie. Dyskutowaną obecnie kwestią są antynowotworowe i antymiażdżycowe właściwości probiotyków. Jak wcześniej wspomniano, szczepy probiotyczne hamują rozwój drobnoustrojów zdolnych do konwersji prokarcinogenów (związków potencjalnie rakotwórczych) w karcinogeny. Obniżają również aktywność enzymów zaangażowanych w proces nowotworzenia. Co więcej, wiążą związki mutagenne w przewodzie pokarmowym, dzięki czemu wchłanianie i kontakt szkodliwej substancji z nabłonkiem jelita ulega znacznemu skróceniu. Składową tych działań jest spodziewane działanie antynowotworowe szczepów probiotycznych. Analizy przeprowadzone na liniach komórkowych dały pozytywne rezultaty, jednakże wyciągnięcie wniosków dotyczących rzeczywistej skuteczności probiotyków w hamowaniu procesu karcinogenezy wymaga dalszych badań. Dzięki swej wielokierunkowej aktywności probiotyki wydają się odgrywać rolę w hamowaniu rozwoju miażdżycy, mają bowiem wpływ na gospodarkę lipidową. Charakteryzowane Szczepy probiotyczne hamują rozwój drobnoustrojów zdolnych do konwersji prokarcinogenów (związków potencjalnie rakotwórczych) w karcinogeny. 7

data przyjęcia pracy 2.12.2010 data akceptacji 16.12.2010 drobnoustroje dzięki zdolności do modyfikacji ekosystemu bakterii autochtonicznych wpływają pośrednio na metabolizm kwasów tłuszczowych, przemianę cholesterolu oraz tłuszczów w wątrobie. W wyniku konwersji do koprostanolu obniżają poziom cholesterolu we krwi. Z uwagi na wagę problemu rola probiotyków w profilaktyce chorób cywilizacyjnych jest obecnie przedmiotem intensywnych badań. Idea probiozy znajduje coraz szersze zastosowanie w medycynie. Możliwość jej wykorzystania w profilaktyce i lecznictwie sprawia, iż probiotykoterapię stosuje się już standardowo w licznych jednostkach chorobowych. Nie bez znaczenia jest nieinwazyjność i wielokrotnie potwierdzone bezpieczeństwo suplementacji. Szczepy probiotyczne są bowiem zaliczane do grupy GRAS (generally recognised as safe uznane za bezpieczne). Ryzyko rozwoju bakteriemii związane z ich spożywaniem jest znikome i dotyczy przede wszystkim pacjentów z grup wysokiego ryzyka (po przeszczepach, onkologicznych, z upośledzeniem odporności, poddanych inwazyjnym zabiegom medycznym itp.). Możliwość transferu genu oporności na inne gatunki bakterii jest również niewielka. Korzystając z dobrodziejstw probiotykoterapii, należy jednak uwzględniać wyniki badań i stosować te szczepy, które mają udokumentowaną skuteczność w danej chorobie. Jedynie wówczas terapia probiotyczna ma sens. W probiotykach znajduje się wielki potencjał, co powinno zachęcać do dalszych, intensywnych badań. Być może dobroczynne bakterie okażą się skuteczne w leczeniu chorób, których klasyczna medycyna nie jest w stanie pokonać. Piśmiennictwo: 1. Metchnikoff E.: The prolongation of life. Optimistic studies, Wiliam Heinemann, London 1907. 2. Brudziński J.: O występowaniu Bac. proteus vulgaris w stolcach niemowląt; próba leczenia przez podawanie hodowli bakteryjnych, Przegl Lek 1889, 48, 651 3. 3. Zychowicz C., Surażyńska A., Siewierska B. i wsp.: Wpływ kultury bakteryj nej Lactobacillus acidophilus (mleka acidofilnego) na nosicielstwo pałeczek czerwonki i durów u dzieci, Ped Pol 1975, 49, 997 1003. 4. Madsen K., Jijon H., Yeung H. i wsp.: DNA from probiotic bacteria exerts anti-inflammatory actions on epithelial cells by inhibition of NFkB, Gastroenterol 2002, 122, A 546. 5. Szajewska H.: Rola probiotyków w zapobieganiu i leczeniu chorób przewodu pokarmowego, Ped Współ Gastroenterol Hepatol Żyw Dziecka. 6. Oksanen P. J., Salminen S., Saxelin M. i wsp.: Prevention of travellers diarrhoea by Lactobacillus GG, Ann Med 1990, 22, 53 6. 7. Szajewska H., Ruszczyński M., Radzikowski A.: Probiotics in the prevention of antibioticassociated diarrhea in children: a meta-analysis of randomized controlled trials, J Pediatr 2006, 149, 367 72. 8. Marteau R. P., de Vrese M., Cellier C. J. i wsp.: Protection from gastrointestinal diseases with the use of probiotics, Am J Clin Nutr 2001, 73, 430 6. 9. D Souza A. L., Rajkumar C., Cooke J. i wsp.: Probiotics in prevention of antibiotic associated diarrhoea: meta-analysis, BMJ 2002, 324, 1361 6. 10. Johnston B. C., Supina A. L., Ospina M. i wsp..: Probiotics for the prevention of pediatric antibiotic-associated diarrhea, Cochrane Database of Systematic Reviews 2007, issue 2, art. no.: CD004827. DOI: 10.1002/14651858.CD004827. pub2. 11. Ivory K., Chambers S. K., Pin C. i wsp.: Oral delivery of Lactobacillus casei Shirota modifies allergen-induced immune responses in allergic rhinitis, Clin Experiment Allergy 2008, 38 (8), 1282 9. 12. Kalliomäki M., Salminen S., Poussa T. i wsp.: Probiotics during the first 7 years of life: a cumulative risk reduction of eczema in a randomized, placebo-controlled trial, J Allergy Clin Immun 2007, 119, 1019 21. 13. Lee J., Seto D., Bielory L.: Meta-analysis of clinical trials of probiotics for prevention and treatment of pediatric atopic dermatitis, J Allergy Clin Immunol 2008, 121 (1), 116 21. 14. Szajewska H., Horvath A., Dziechciarz P.: Probiotyki, prebiotyki i synbiotyki w leczeniu nieswoistych zapaleń jelit przegląd systematyczny. Ped Współ Hep Żyw Dz 2007, 9: 266 75. 15. Sykora J., Valeckova K. i wsp.: Effects of a specially designed fermented milk product containing probiotic Lactobacillus casei DN-114 001 and the eradication of H. pylori in children: a prospective randomized double-blind study, J Clin Gastroenterol 2005, 39, 692 8. 16. Czerwionka-Szaflarska M., Kuczyńska R., Mierzwa G. i wsp.: Ocena wpływu bakterii probiotycznych na tolerancję terapii eradykacyjnej zakażeń Helicobacter pylori u dzieci i młodzieży, Ped Pol 2006, 81, 334 41. 17. Kamil R., Geier M. S., Butler R. N.: Lactobacillus rhamnosus GG exacerbates intestinal ulceration in a model of indomethacin-induced enteropathy, Dig Dis Sci 2007, 52, 1247 52. 8