KSIĘGA RODOWODOWA ŻUBRÓW HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ

KSIĘGA RODOWODOWA ŻUBRÓW HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ BIAŁOWIEŻA 2009

TEKST JAN RACZYŃSKI Redaktor Księgi Rodowodowej Żubrów MAŁGORZATA BOŁBOT Sekretarz Redakcji Księgi Rodowodowej Żubrów ISBN 978-83-87054-83-0 Copyright by Białowieski Park Narodowy BIAŁOWIEŻA 2009 SKŁAD I OPRACOWANIE GRAFICZNE ELŻBIETA JABŁOŃSKA KOREKTA MAŁGORZATA BOŁBOT, BOŻENA BUSZKO DRUK DRUKARNIA CHROMA, Krzysztof Raczkowski, Żary NAKŁAD 150 EGZ.

Początki i cele rejestracji rodowodowej żubrów Dla każdego hodowcy żubrów Księga Rodowodowa jest obecnie jedynym źródłem wiedzy o pochodzeniu posiadanych zwierząt i najważniejszym przewodnikiem w sporządzaniu planów hodowlanych. Nie sposób sobie wyobrazić, aby zarządca stada nie miał na swym biurku kompletnych spisów, a przynajmniej kilku ostatnich zeszytów tego wydawnictwa, pozwalających skompletować kartotekę posiadanych zwierząt i ustalić ich drzewo rodowe, a także zorientować się, jak przebiega restytucja gatunku w poszczególnych krajach i w skali światowej. Prowadzenie tej szczególnej dokumentacji hodowlanej, dotyczącej ocalonego od zagłady gatunku, od momentu, gdy zaczęła być realizowana idea jego restytucji trwa już z górą 80 lat i nic nie wskazuje na to, aby, mając na względzie stojące przed hodowcami zadania, szybko ustała potrzeba kontynuacji jej wydawania. Księga Rodowodowa Żubrów była od początku przedsięwzięciem międzynarodowym, wymagającym zgodnej współpracy hodowców z różnych krajów, realizowanym mimo istniejących podziałów politycznych i trudności w bezpośrednim komunikowaniu się między osobami zaangażowanymi w jej tworzenie i funkcjonowanie. Dzisiaj w epoce globalizacji, gdy Europa stała się otwarta do wspólnych działań, wzajemne kontakty są łatwe i szybkie, zaś praca nad tworzeniem KRŻ stała się prostsza i efektywniejsza. Potrzeba rejestracji rodowodowej żubrów pojawiła się wraz z wyginięciem ostatnich osobników żyjących w stanie wolnym w Puszczy Białowieskiej, co miało miejsce w 1919 r. Wcześniej żubr, pospolity mieszkaniec kontynentalnych lasów Europy, towarzyszył człowiekowi przez tysiące lat, dostarczając mu mięsa i skór. Zapewne, jako potężny zwierz, otaczany był podziwem i być może stał się obiektem kultu, jak można przypuszczać, oglądając naskalne malowidła w grotach Altamiry, czy Lascaux, gdzie ludzie kultury mustierskiej (15 13 tys. lat temu) uwiecznili jego barwne wizerunki. W czasach historycznych musiał ustępować człowiekowi i w wiekach średnich nie było go już w zachodniej i centralnej części kontynentu. Zachował się tylko w nieprzebytych puszczach wschodniej Polski i Litwy, na koniec zaś dzięki monarszej ochronie polskich królów, a potem carów Rosji tylko w Puszczy Białowieskiej i na Kaukazie. Ta ostatnia populacja, reprezentująca żubry górskie zginęła w przyrodzie w 1927 r. Nie wiadomo, jakie losy czekałyby żubra w białowieskiej ostoi, gdyby nie wojna światowa, która przetoczyła się przez Puszczę. Przemarsze wrogich armii oraz okres głodu i zamętu w tym rejonie dokonały dzieła zniszczenia ostatniej dzikiej populacji żubrów. Wiosną 1919 r. ostatnie żubry padły tu od kłusowniczej kuli, pieczętując, zdawało się, że na zawsze, tysiące lat życia tych zwierząt w ostępach pierwotnej Puszczy. Powrót do powojennej Europy powitała odrodzona, po latach niewoli, Polska wraz z Puszczą Białowieską, która wróciła do macierzy. Niestety, żywych żubrów już w niej nie znaleziono. Na szczęście żubr jako gatunek przetrwał w niewoli w nielicznych zagrodach (zwierzyńcach), będących własnością możnych właścicieli i w ogrodach zoologicznych. Aby wykorzystać ostatnią szansę ocalenia żubra i rozmnożenia go z nielicznych niedobitków, konieczna była szybka, międzynarodowa akcja. Okazją dla podjęcia tej sprawy stał się [3]

4 Księga Rodowodowa Żubrów Międzynarodowy Kongres Ochrony Przyrody w Paryżu w 1923 r. Wystąpił na nim z ramienia Polskiej Państwowej Komisji Ochrony Przyrody jej delegat Jan Sztolcman, wicedyrektor Państwowego Muzeum Przyrodniczego w Warszawie, przedstawiając ogólny plan ochrony żubra. Opierał się on na przykładzie Stanów Zjednoczonych, które odrodziły równie zagrożonego bizona amerykańskiego i na sukcesach hodowlanych ośrodka pszczyńskiego, który w XIX w. skutecznie rozmnożył stado żubrów w zagrodach, z wyjściowej grupy kilku żubrów sprowadzonych z Białowieży. Przedsięwzięcie amerykańskie dotyczyło jednak jednego kraju, zaś w Europie żubry były rozproszone wyspowo w kilku państwach, co przemawiało za koniecznością podjęcia akcji międzynarodowej. Wniosek został przyjęty i uzyskał rangę postulatu wymagającego szybkiej realizacji. Równocześnie podobną inicjatywę podjęto w Niemczech, gdzie zaangażował się w nią dr Kurt Priemel, dyrektor Ogrodu Zoologicznego we Frankfurcie. W rezultacie w sierpniu 1923 r. założono w Berlinie Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra (MTOŻ) (Internationale Gesellschaft zur Erhaltung des Wisents), które podjęło od razu energiczne działania. Pierwszym zadaniem stało się zinwentaryzowanie wszystkich żyjących na świecie żubrów. Zestawienie takie wykonał, powołany statutem Towarzystwa do prowadzenia Księgi Rodowodowej Goerd von der Groeben, ujmując staty- stycznie zwierzęta według stanu na dzień 31 grudnia 1924 r. Otrzymał liczbę 66 osobników (33,33) (w nawiasie podano liczbę samców i samic), w której znalazły się, obok dorosłych zwierząt, cielęta urodzone w 1923 r. (7,6) i młodzież z 1922 r. (2,5). Pierwszy bilans opublikowany w materiałach Towarzystwa (Erster Jahresbericht der Internat. Ges. z. Erhaltung d. Wisents) w 1925 r. przedstawiał się więc optymistycznie. Najważniejszym celem Towarzystwa stało się teraz sporządzenie rodowodowego spisu żubrów, obejmującego wszystkie żyjące zwierzęta oraz ich możliwych do ustalenia przodków z pokolenia rodziców, aby można było precyzyjnie ustalić pochodzenie każdego osobnika. W szczególności chodziło o wyłączenie tych wszystkich zwierząt, które mogły nie być żubrami czystej krwi, tj. mieszańców z domieszką krwi bizona amerykańskiego, który łatwo krzyżuje się z żubrem. Zagrożenie stanowi fakt, iż mieszańce żubra i bizona są płodne już od pierwszego pokolenia i mogą swobodnie kojarzyć się z gatunkami wyjściowymi. Takie hybrydy, zwłaszcza krzyżówki wsteczne z dużym udziałem krwi żubra, są z wyglądu nie do odróżnienia od żubrów czystej krwi, stanowiąc np. zagrożenie dla hodowcy nabywającego żubry niewiadomego pochodzenia. Wskutek tego pojęcie żubry czystej krwi jest stale aktualne i stanowi jeden z podstawowych argumentów za kontynuowaniem rejestracji rodowodowej zwierząt.

historia i współczesność 5 Księga Rodowodowa Żubrów podstawowe narzędzie hodowli restytucyjnej W opisanych wyżej okolicznościach zrodziła się Księga Rodowodowa Żubrów spis zwierząt o znanym pochodzeniu, zawierający podstawowe dane identyfikujące każdego osobnika, prowadzony w sposób ciągły i obejmujący wszystkie kolejne pokolenia zwierząt, wywodzące się od grupy wyjściowej tzw. stada założycielskiego. Pierwszy taki spis sporządził v. d. Groeben dla żubrów według stanu na dzień 1 stycznia 1931 r. (opublikowany w 1932 r. w materiałach Towarzystwa pod tytułem Das Zuchtbuch ). Księga Rodowodowa Żubrów była pierwszym spisem wykonanym dla chronionego gatunku, prekursorem Ksiąg wydawanych współcześnie dla wielu zagrożonych gatunków (m.in. dla konia Przewalskiego, pantery śnieżnej i in.) i pozostaje do dziś dla nich wzorem. Przy konstrukcji Księgi wprowadzono szereg pojęć, do dziś używanych w tego typu rejestrach. Każdy żubr ujęty w ewidencji otrzymuje numer rodowodowy (numery nie mogą się powtarzać), który jest odtąd podstawową informacją identyfikującą osobnika. Pozostałe cechy, to: zapis płci zwierzęcia (oznaczonej skrótami łacińskimi: M samiec, F samica), data urodzenia (dzień- -miesiąc-rok), numery i nazwy (imiona) rodziców oraz nazwa hodowcy, tj. tego właściciela zwierzęcia, u którego nastąpiło poczęcie osobnika. Dla wygody hodowcy, nowo urodzony osobnik przy wpisaniu do ewidencji otrzymuje również nazwę (imię). Nazewnictwo regulują zaproponowane przez hodowcę i zaakceptowane przez Redakcję litery rozpoznawcze, tj. pierwsze 2 (rzadziej 3) litery nazwy, wyróżniające poszczególne hodowle, a czasem kraje (np. polskie żubry linii białowieskiej mają nazwy tworzone od liter PO ; PL wyróżnia podlinię pszczyńską, zaś litery KA są zarezerwowane dla żubrów odłowionych w wolnej hodowli w Puszczy Białowieskiej). Księga odnotowuje następnie wszelkie zmiany właściciela i miejsca przebywania żubra (tylko hodowca pozostaje niezmienny) oraz datę śmierci lub zdjęcia osobnika z ewidencji z innych przyczyn. Sytuacja żubra, jako gatunku chronionego, okazała się specyficzna, bowiem w momencie przystąpienia do restytucji w spisie rodowodowym znalazł się jeden osobnik reprezentujący podgatunek żubra kaukaskiego (górskiego). Samiec Kaukasus, który otrzymał numer rodowodowy 100, pozostawił po sobie potomstwo, które, mimo wciąż malejącego dolewu krwi kaukaskiej, wydzielono w linię hodowlaną żubrów nizinno-kaukaskich. Są one wyróżniane krojem czcionki i konsekwentnie prowadzone jako odrębna linia hodowlana do chwili obecnej. Pozostałe żubry wywodzące się od żubrów nizinnych (białowieskich) zostały wydzielone w linię nizinną. Staraniem hodowców ta ostatnia linia jest prowadzona oddzielnie (unika się jej mieszania z żubrami białowiesko-kaukaskimi). Obie linie hodowlane reprezentują oczywiście zwierzęta czystej krwi. Powstanie spisu rodowodowego było niewątpliwie momentem przełomowym dla akcji restytucyjnej żubra. Pierwszy zeszyt, opublikowany w 1932 r., objął 177 żubrów, które otrzymały numery rodowodowe i reprezentują zamkniętą, wyjściową stawkę zwierząt, od których wywodzą się wszystkie hodowane obecnie na świecie żubry. Nie oznacza to oczywiście, że wszystkie one są protoplastami obecnego stada. Na liście znalazły się, oprócz żyjących, także zwie-

6 Księga Rodowodowa Żubrów Unikalne zdjęcie M 100 KAUKASUS jedynego żubra górskiego czystej krwi, jaki przetrwał w stadzie zagrodowym i znalazł się w grupie założycielskiej współcześnie żyjących żubrów. Wszystkie żubry linii nizinno-kaukaskiej mają domieszkę krwi tego osobnika (ze zbiorów MTOŻ) Wyładunek z kolejki leśnej skrzyń z pierwszymi żubrami, które w 1929 r. sprowadzono do Białowieży Fot. J.J. Karpiński (ze zbiorów BPN)

historia i współczesność 7 Żubrzyca F 13 BISERTA, przedstawicielka linii nizinnej urodzona w ogrodzie zoologicznym w Sztokholmie, przywieziona do Białowieży w 1929 r. Stała się jedną z założycielek białowieskiego stada żubrów Fot. J.J. Karpiński (ze zbiorów BPN) rzęta nieżyjące w momencie sporządzania spisu, jeśli można było bez wątpliwości ustalić ich genealogię i zaliczyć do grupy zwierząt czystej krwi żubrzej. Jak się okazało, w roku powstania Towarzystwa żyło u różnych właścicieli tylko 55 zwierząt, w tej liczbie także osobniki zbyt stare, aby uczestniczyć w rozrodzie. Również rozproszenie hodowli było czynnikiem, który ograniczał efektywne działania w tym zakresie. Trzeba jeszcze dodać, iż w tamtym okresie stan badań genetycznych nie pozwalał na konstruowanie programów hodowlanych, jakie powstają dziś na bazie analizy komputerowej, tabel rodowodowych. Trzeba jednak przyznać, że ówcześni hodowcy byli świadomi, iż należy unikać kojarzenia zwierząt w bliskim pokrewieństwie. Obecnie wiemy, że protoplastami wszystkich żyjących obecnie na świecie żubrów było zaledwie 12 zwierząt, w tym tylko 7 stało się przodkami linii nizinnej. Sytuacja ta spędza sen z powiek wszystkim strategom restytucji żubra, ale w świetle nauki pula genowa żubra jest zamknięta i obecnie możemy zadbać jedynie o to, aby wykorzystać efektywnie ten materiał hodowlany, jaki posiadamy.

8 Księga Rodowodowa Żubrów M 163 BORUSSE trafił do Białowieży jako pierwszy żubr czystej krwi w 1929 r. Fot. J.J. Karpiński (ze zbiorów BPN) Historyczne losy Księgi Do wojny ukazały się trzy kolejne zeszyty Księgi Rodowodowej Żubrów; ostatni zawierał dane o zwierzętach żyjących w 1936 r. Kontynuacją pierwszych spisów zajmowała się w tym okresie dr Erna Mohr, zoolog z Hamburga, osoba znana w środowisku naukowym i wielce zaangażowana w prace nad rozwojem hodowli żubrów. Działając w ramach Towarzystwa szybko zyskała wielki autorytet wśród naukowców, a zwłaszcza hodowców żubrów, z których większość znała osobiście i utrzymywała z nimi kontakty bezpośrednie i listowne, niezbędne do rejestracji i kontroli czystości krwi żubrów ujmowanych w rejestrach Księgi. Jak sama pisze, w 1938 r. straciła formalnie kontrolę nad hodowlami, chociaż nie zaprzestała zbierania materiałów do następnych zeszytów. Księga Rodowodowa Żubrów znalazła się w niebezpieczeństwie. Dotąd wydawało się, że w warunkach pokojowych nic nie mogło zagrozić po- Dr Erna Mohr w białowieskim rezerwacie hodowlanym żubrów przy zagrodzie z bykiem M 163 BORUSSE podczas wizyty w Polsce we wrześniu 1937 r. Fot. A. Rząśnicki (ze zbiorów BPN)

historia i współczesność 9 Żubrzyca F 89 BILMA, urodzona w 1913 r. w Białowieży, trafiła do białowieskiej zagrody w 1935 r. z ogrodu zoologicznego w Sztokholmie, ale nie pozostawiła tu potomstwa Fot. J.J. Karpiński (ze zbiorów BPN) Pięcioletni byk M 542 PUZON w białowieskim rezerwacie. Rok później został wysłany do Niepołomic, gdzie grupowano żubry linii nizinno-kaukaskiej Fot. J.J. Karpiński (ze zbiorów BPN)

10 Księga Rodowodowa Żubrów stępowi prac nad odtwarzaniem światowego stada żubrów. Okazało się jednak, że na przeszkodzie współpracy międzynarodowej może stanąć także system totalitarny, taki, jaki zaczął rozwijać się w latach 30. ub. wieku w Niemczech. W kręgach faszystowskiej władzy znaleźli się ludzie, którzy w lansowaniu rozmnażania żubrów widzieli cele własnej kariery, zaś w żubrze symbolikę germańskich tradycji. Należał do nich dr Lutz Heck, dyrektor berlińskiego ogrodu zoologicznego, zwolennik nazistowskiej ideologii. Za jego sprawą, w Schorfheide, jednym z największych kompleksów leśnych Niemiec położonym w okolicy Berlina, należącym wówczas do Wielkiego Łowczego Rzeszy Hermanna Göringa, zorganizowano wielką hodowlę germańskich żubrów, do której ściągnięto najlepsze sztuki z innych stad. Oczekując szybkich sukcesów, nie przywiązywano wagi do utrzymywania czystości krwi, przeciwnie żubry były krzyżowane z mieszańcami, zaś dokumentacja rodowodowa tej hodowli nigdy nie ujrzała światła dziennego. Problem Schorfheide rozstrzygnęła definitywnie w 1945 r. ofensywa Armii Czerwonej, podczas której zdobywcy wystrzelali wszystkie zwierzęta. Nie załatwiło to jednak sprawy wiarygodności danych rodowodowych żubrów trzymanych w innych hodowlach niemieckich. Powojenne losy Księgi Druga wojna światowa zmieniła zarówno światowy układ w dziedzinie liczby posiadanych żubrów, jak i doprowadziła do weryfikacji poszczególnych państw i ośrodków hodowlanych w dzieło restytucji żubra. Najwięcej żubrów przetrwało w Polsce (44 osobniki) w kilku ośrodkach, w tym najliczniejsze stado, liczące 17 zwierząt, przeżyło wojnę w Białowieży. Związek Radziecki nie posiadał po wojnie żadnego żubra, później utworzone stada miały swój początek w stawce żubrów przekazywanych systematycznie z Polski. Sytuacja w Niemczech wymagała aktualizacji za cały miniony okres, zaś żubry z ogrodu zoologicznego w Monachium weryfikacji, ze względu na mieszańce. Księga Rodowodowa Żubrów miała 10-letnie opóźnienie, co uniemożliwiało hodowcom poznanie numerów rodowodowych posiadanych zwierząt. Już pierwsze lata powojenne przyniosły podział Europy, pozostawiając wielu hodowców za żelazną kurtyną, co nie sprzyjało osobistym kontaktom i wymianie informacji. Dr Jan Żabiński przed wojną (od 1929 r.) dyrektor Miejskiego Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, pierwszy polski redaktor Ksiąg Rodowodowych Żubrów (ze zbiorów Ogrodu Zoologicznego w Warszawie)

historia i współczesność 11 Normalizacja powojenna doprowadziła do decyzji politycznych w sprawie kontynuacji Księgi Rodowodowej Żubrów. Kompromitacja hitlerowskich działań oraz ludzi, którzy doprowadzili do sprzeniewierzenia się idei zachowania czystości hodowli zaowocowała decyzją powołania przez Międzynarodową Konferencję Dyrektorów Ogrodów Zoologicznych, odbywającą się we wrześniu 1946 r. w Rotterdamie, dr. Jana Żabińskiego na stanowisko Przewodniczącego Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra. Dr Żabiński, dyrektor Warszawskiego Ogrodu Zoologicznego, pełnił przed wojną funkcję wiceprzewodniczącego Towarzystwa, więc sukcesja była naturalnym przedłużeniem działalności tego gremium. W praktyce okazało się, że najważniejszą rzeczą było kontynuowanie wydawania Księgi, do czego nowy przewodniczący przystąpił niezwłocznie, kontaktując się z Erną Mohr, która natychmiast podjęła działalność w skali zachodniej Europy. Przyjaźń i bliskie kontakty zawodowe tych dwojga spowodowały, że już w 1947 r. ukazał się pierwszy powojenny zeszyt, obejmujący lata 1937 1946. Dalsze ukazywały się w odstępach dwuletnich. Wypracowany w następnych latach system polegał na kooperacji w zbieraniu danych o żubrach: materiały z zachodniej Europy dostarczała dr Erna Mohr, dane z terenu Związku Radzieckiego dr Michaił Zabłocki pracownik naukowy z Priokskiego Rezerwatu Żubrów pod Moskwą, dr Żabiński gromadził dane z Polski i pozostałych krajów socjalistycznych. Idea restytucji żubra w latach powojennych stała się tak popularna, że w kolejnych latach gwałtownie wzrastała liczba hodowli i rozmnażanych zwierząt. Bez przesady można powiedzieć, że była to faza ilościowego rozwoju światowej populacji żubra, która w późniejszych latach dała solidne podstawy dla rozwijania fazy jakościowej, opartej na naukowo uzasadnionych programach genetycznych i wzajemnej kooperacji hodowców. Już w połowie lat 60. ub. wieku dotychczasowy system zbierania danych rodowodowych stał się niewydolny. Centralistyczne zasady pozyskiwania informacji doprowadziły do zakłócenia rytmu wydawania Księgi. Reforma Księgi Rodowodowej Żubrów i przeniesienie Redakcji do Białowieży Pod koniec lat 60. XX w. opóźnienia w wydawaniu Księgi sięgnęły 5 lat, stwarzając utrudnienia w pracy hodowców żubrów na świecie. Listy interwencyjne trafiły do rąk prof. Zdzisława Pucka, kierownika Zakładu Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk w Białowieży, placówki badawczej utrzymującej rozległe kontakty międzynarodowe. Interwencje prof. Pucka doprowadziły do podjęcia decyzji przez Zarząd Ochrony Przyrody przy Ministerstwie w Warszawie, aby wzmocnić Redakcję KRŻ powołując stanowisko sekretarza Redakcji. Funkcję tę objął dr Jan Raczyński, pracownik naukowy Zakładu Badania Ssaków, wcześniej pracujący nad żubrem i zorientowany w specyfice pracy Redakcji. W ten sposób Redakcja KRŻ faktycznie trafiła po raz pierwszy do Białowieży, pozostając formalnie nadal w Warszawie.

12 Księga Rodowodowa Żubrów Efektem tej zmiany było zreformowanie zarówno systemu zbierania materiałów, jak i wyglądu Księgi, która otrzymała nową szatę graficzną i nowy układ treści, przy zachowaniu tabel dokumentujących losy poszczególnych zwierząt (urodzenia, padnięcia, zmiany miejsca i właścicieli). Wprowadzono nową tabelę liczbową obrazującą stany żubrów w poszczególnych hodowlach na koniec każdego roku sprawozdawczego. Tabela ta zaczęła obejmować również zwierzęta z powstałych w międzyczasie hodowli wolnych, które mogły być ujmowane jedynie ilościowo, wobec braku możliwości dalszego śledzenia rodowodów poszczególnych osobników. Główny problem zbierania materiałów do publikacji kolejnych zeszytów polegał na konieczności nawiązania bezpośrednich kontaktów między Redakcją a hodowcami. Na przeszkodzie stanął brak adresów hodowli, bowiem Redakcja do tej pory uzyskiwała dane zbiorcze. Trudności zbiegły się ze śmiercią dr Erny Mohr we wrześniu 1968 r. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności, piszący te słowa, dr Raczyński na przełomie lat 1968/69 przebywał na stypendium naukowym w Berlinie na terenie ówczesnej Niemieckiej Republiki Demokratycznej. W tym czasie udało się nawiązać listowny kontakt z p. Metą Schaubach, siostrą Erny Mohr, mieszkającą wraz z mężem w Berlinie Zachodnim. Osobiste spotkanie stało się możliwe dzięki specjalnej przepustce na przekroczenie, niezwykle wówczas strzeżonej, granicy między wschodnią a zachodnią częścią Berlina. Uzyskanie takiego zezwolenia mogło nastąpić jedynie dzięki interwencji Ministerstwa i zgodzie władz NRD. Spełnienie tych wszystkich warunków i dopełnienie wielu formalności (także w polskiej ambasadzie w Berlinie) wygląda z dzisiejszej perspektywy groteskowo i chociażby z tego powodu zasługuje na wspomnienie. Granica została przekroczona na stacji S-Bahn Friedrichstrasse, funkcjonującej w systemie małego ruchu granicznego między obywatelami RFN i mieszkańcami strefy wschodniej, gdzie można było dokonać odprawy paszportowej. Sprzyjającą okolicznością dla przybyszy ze wschodu był fakt, iż sieć kolejowa S-Bahn była własnością NRD i obowiązywały w niej bilety zakupione za miejscową walutę. Wizyta u pp. Schaubach w dzielnicy Berlina Zehlendorf wypadła nadzwyczaj pomyślnie dla polskich planów. Zostałem uznany za emisariusza Redakcji Księgi i kontynuatora dzieła, któremu tyle pracy i wysiłku poświęciła nieżyjąca siostra pani Schaubach. Dowiedziałem się, że kartoteki żubrów i materiały niemieckiej Redakcji KRŻ leżą nadal w hamburskim mieszkaniu Erny Mohr, skąd miały być wkrótce zabrane. Uzyskałem obietnicę przekazania ich do Białowieży, pozostawało jedynie zorganizowanie transportu i znalezienie osoby, która mogłaby się tym zająć. Mój wyjazd do Hamburga oczywiście nie wchodził w grę (uzyskanie paszportu i środków przekraczało wówczas możliwości placówki naukowej), udało się jednak uzyskać zapewnienie Ambasady PRL, że zajmie się tym nasz przedstawiciel Radcy Handlowego w Hamburgu. W ten sposób, dzięki dobrej woli siostry E. Mohr i jej przekonaniu, że spełnia wolę swej zmarłej siostry, kartoteki żubrów i osobista korespondencja niemieckiej badaczki żubrów oraz ważne materiały Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra trafiły wiosną 1970 roku do Białowieży. Dalsze losy Księgi potoczyły się w sposób nieoczekiwany. W 1974 r. umiera dr Jan Żabiński. Redaktorem został mianowany prof. Kazimierz Krysiak, znany anatom i działacz ochrony przyrody,

historia i współczesność 13 twórca Ośrodka Badań nad Żubrem (zmarł w 1977 r.). W 1974 r. dr Raczyński zrezygnował z prowadzenia Księgi i Redakcję przeniesiono, wraz z materiałami, do Warszawy. Początkowo trafiła do Warszawskiego Ogrodu Zoologicznego, potem do Instytutu Ochrony Śro- W lutym 1991 roku, decyzją władz ówczesnego Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Redakcja KRŻ została znów przeniesiona do Białowieskiego Parku Narodowego. Redaktorem mianowano dr. Jana Raczyńskiego, zaś Sekretarzem Redakcji została pisząca te słowa mgr inż. Małgorzata Bołbot. Pierwszym i najważniejszym zadaniem nowej Redakcji było jak najszybsze wydanie kodowiska. Okres ten nie był korzystny dla Księgi następowały dość częste zmiany w składzie komitetu redakcyjnego, na czym cierpiała regularność publikowania kolejnych numerów. Wiele do życzenia pozostawiał także poziom edytorski publikowanych zeszytów. Powrót Redakcji Księgi Rodowodowej Żubrów do Białowieży Rok 1991, to znów rok przełomowy w historii Księgi Rodowodowej Żubrów. Szesnaście lat wcześniej, z przyczyn natury polityczno-personalnej, siedziba Redakcji Księgi Rodowodowej Żubrów została przeniesiona do Warszawy. Zmiana adresu pociągnęła za sobą utrudnienia komunikacji hodowców z Redakcją. Kolejne zeszyty ukazywały się z dużym opóźnieniem i obejmowały okresy 2-letnie. Żubry w Piedrafita de Jaca (Hiszpania), 2003 r. (archiwum redakcji Księgi Rodowodowej Żubrów)

14 Księga Rodowodowa Żubrów M 9507 POKEMON, Hardehausen (Niemcy) Fot. Rainer Glunz lejnego zeszytu KRŻ, gdyż ostatni opublikowany dotyczył lat 1985 1986. Zawierał więc informacje w odniesieniu do wielu hodowli całkiem nieaktualne. Z wieloma hodowcami należało nawiązać ponowny kontakt, celem uzyskania niezbędnych danych. Dodatkowo jeszcze w tym czasie wiele państw byłego bloku wschodniego rozpadło się i powstały nowe państwa. Szczególnie dużo ich utworzono na terytorium byłego Związku Radzieckiego, którego populacja żubrów stanowiła znaczącą część populacji światowej tego gatunku. Polityka zarządzania w Związku Radzieckim odcisnęła również swoje centralistyczne piętno na zarządzaniu poszczególnymi stadami żubrów i udostępnianiu informacji o nich. Nie było wówczas żadnej możliwości nawiązania bezpośredniego kontaktu z poszczególnymi hodowcami w ZSRR. Dane do Redakcji KRŻ przesyłała jedna, upoważniona do tego przez władze państwowe, osoba. Wraz z rozpadem ZSRR powstała konieczność znalezienia sposobu uzyskania informacji o żubrach z hodowli, które znalazły się na terenie nowopowstałych państw, takich jak: Białoruś, Ukraina, Litwa, Łotwa, Estonia i in. Praca to była żmudna, ale wspólnym wysiłkiem osób w nią zaangażowanych dała efekty. W roku 1993 wydano zeszyt, obejmujący lata: 1987 1991. Kolejne zeszyty pojawiały się już w cyklach 1-rocznych. Taka sytuacja ma miejsce do dzisiaj i miejmy nadzieję tak już pozostanie. Ideałem, do którego Redakcja KRŻ będzie dążyć, jest wydawanie kolejnych roczników do połowy roku następnego. Chodzi o to, aby informacje zawarte w zeszytach były jak najbardziej aktualne.

historia i współczesność 15 Obecna sytuacja Księgi Rodowodowej Żubrów i hodowli żubrów na świecie oraz rola hodowców w tworzeniu Księgi Szybkie do połowy roku następującego po roku sprawozdawczym ukazywanie się kolejnych zeszytów Księgi, nie jest uzależnione jedynie od wydajności pracy Redakcji. Dużo zależy bowiem od samych hodowców, aby nadsyłali oni niezbędne dane w początkowych miesiącach każdego roku. Jest, niestety, nadal spora grupa hodowców żubrów, którzy od dawna nie kontaktują się w ogóle z Redakcją. I to pomimo wielu próśb, jakie zostały do nich wysłane zarówno zwykłą pocztą, jak i elektroniczną. Próby dotarcia do takich hodowców poprzez inne hodowle lub osoby prywatne zaprzyjaźnione z nami, również nie przynoszą żadnych efektów. Stąd właśnie tak duża ilość w Księdze hodowli oznaczonych gwiazdką oraz takich, które ze względu na bardzo długi okres braku jakichkolwiek informacji o zwierzętach, zostały wraz z całą stawką posiadanych żubrów usunięte z rejestru KRŻ. Taka sytuacja miała na przykład miejsce podczas prac nad zeszytami obejmującymi lata: 1994, 1995, 1996. Niektóre ze skreślonych wówczas hodowli zostały później znów wpisane do rejestru Księgi wraz z żubrami, otrzymanymi w latach następnych. Trzeba przyznać, że część z tych hodowli nawiązała ostatecznie kontakt z Redakcją. Dzięki temu podawany w Księdze stan i zmiany w stadzie zwierząt w tychże hodowlach są aktualne i wiarygodne. Niestety, większość z usuniętych wówczas hodowli również i później nigdy nie odpowiedziała na nasze prośby o informacje. Jeszcze jednym poważnym problemem są niektórzy pośrednicy w handlu zwierzętami. Nie przywiązują oni żadnej wagi do dokumentów, z jakimi żubry powinny trafiać do nabywcy. Dokumen- ty te potwierdzają rodowód zwierzęcia, a tym samym świadczą o czystości jego krwi (informują, że nie jest to mieszaniec z bizonem lub bydłem domowym). Zdarzają się przypadki zakupu żubra bez wymaganych zaświadczeń (zwłaszcza nowi hodowcy, nieświadomi wymagań, często dokonują takich transakcji), tzn. bez poświadczonego numeru rodowodowego, nazwy zwierzęcia, daty i miejsca jego urodzenia oraz danych rodziców. Bez tych informacji żubr nie może być zarejestrowany w Księdze Rodowodowej Żubrów. Takie zwierzę jest dla światowej populacji tego gatunku stracone, gdyż również jego potomstwo nie może zostać wpisane do rejestru KRŻ. Dlatego też często apelujemy do hodowców, aby nie sprzedawali żubrów przypadkowym handlarzom, a raczej rzetelnym pośrednikom, którzy dopilnują wszelkich formalności podczas transportu i przekazania zwierząt nowym nabywcom. Apelujemy również do samych nabywców: nie kupujcie żubrów o nieznanym pochodzeniu i bez stosownych dokumentów! Ustalenie później faktycznego rodowodu takiego zwierzęcia jest bardzo trudne, a najczęściej w ogóle niemożliwe. Obecna sytuacja światowej populacji żubra nie jest zła, ale wciąż trzeba mieć na uwadze stosunkowo niewielką liczebność osobników tego gatunku około 4000 sztuk oraz to, że wywodzi się on z nielicznej grupy założycielskiej (12 sztuk dla żubrów linii nizinno-kaukaskiej i 7 sztuk dla żubrów linii nizinnej). I chociaż liczba żubrów systematycznie z roku na rok rośnie, to wciąż nie jesteśmy w stanie przewidzieć, co może spotkać ten gatunek w przyszłości. Pryszczyca, choroba napletkowa, choro-

16 Księga Rodowodowa Żubrów Stado żubrów w Hardehausen (Niemcy) Fot. Rainer Glunz Żubr z obrożą telemetryczną w Rosji Fot. Taras Sipko

historia i współczesność 17 Stalowy żubr symbol zakładów Avesta Stainless w Avesta (Szwecja) Fot. Yngve Mattiasson ba błękitnego języka, gruźlica, biegunki, robaczyce, to choroby, które są często śmiertelne dla żubrów. Niektóre wywołują epidemie i wręcz dziesiątkują stada. Dlatego tak ważne jest hodowanie żubrów w rozproszonych, często nawet niewielkich, izolowanych stadach. Ogromna w tym zasługa samych hodowców, którzy wciąż wykazują wielkie zainteresowanie tym gatunkiem. I to nie tylko w Europie, będącej ojczyzną żubra, ale również na innych kontynentach. Istnieją obecnie hodowle żubrów w Kanadzie, w USA (choć tu ich liczba znacznie spadła), w Brazylii, w RPA. Owszem, są to głównie zwierzęta pokazowe w ogrodach zoologicznych i prywatnych zwierzyńcach, ale przecież właśnie dzięki takim hodowlom udało się ocalić ten gatunek od zagłady po I wojnie światowej. Niewątpliwie jednak najwięcej hodowli znajduje się w Europie. Pod względem liczebności tych zwierząt przoduje Polska, Białoruś, Rosja i Niemcy, przy czym na terenie Polski, Białorusi i Rosji dominują hodowle wolne, zaś w Niemczech hodowle zamknięte. Wydaje się, że coraz powszechniejsze będą wkrótce tzw. hodowle półwolne, w których żubry trzymane są na ogrodzonym terenie, ale ze względu na jego wielkość hodowca nie jest w stanie identyfikować poszczególnych osobników i dlatego w Księdze podawana jest jedynie liczebność stada z podziałem na płeć (podobnie, jak w przypadku hodowli wolnych). Taki rodzaj hodowli istniał już w latach ubiegłych w USA (GURLEY), istnieje w Rosji (CHERGA) i na Ukrainie (ZALISSKA), a od niedawna również w Rumunii (NEAGRA BUCSANI i NE- AMT). Od roku 2008 do tej kategorii hodowli został również zaliczony RÉ-

18 Księga Rodowodowa Żubrów SERVE BIOLOGIQUE DES MONTS D AZUR we Francji. Prawdopodobnie będzie to w przyszłości coraz częściej pojawiająca się kategoria hodowli żubrów, zwłaszcza tych z dużą liczbą zwierząt. Zachowanie rozdzielności dwóch linii hodowlanych, tzn. linii nizinnej i nizinno-kaukaskiej, to również jeden z priorytetów w światowej hodowli żubrów. W samej Księdze Rodowodowej żubry linii nizinnej są wyróżniane pogrubioną czcionką (nazwa żubra). W podobny sposób drukowane są nazwy hodowli, posiadających wyłącznie tę właśnie linię zwierząt. Nazwy zwierząt linii nizinno-kaukaskiej i hodowle posiadające żubry tej linii lub obu linii hodowlanych w jednym stadzie drukowane są czcionką zwykłą. Na koniec jeszcze jedna bardzo ważna sprawa, dotycząca samych hodowców. Jest duża grupa osób bardzo zaangażowanych w sprawy, dotyczące hodowli żubra, kompetentnych i chętnie współpracujących z Redakcją Księgi Rodowodowej Żubrów. Nie sposób ich nie docenić. Dlatego należy tu wymienić choć kilka nazwisk: Taras Sipko już od kilku lat dostarcza nam dane o żubrach w rosyjskich hodowlach. Jego rola wykracza jednak poza granice Rosji. Dzięki zaangażowaniu Tarasa udało się po wielu latach uzyskać informacje o żubrach w hodowlach na Ukrainie. Pomógł naszej Redakcji w nawiązaniu kontaktu z Władimirem Vovczenką, który od roku przekazuje nam zestawienia danych o żubrach ukraińskich. Razvan Deju człowiek, który od wielu już lat przesyła nam informacje o żubrach ze wszystkich rumuńskich hodowli. Jest bardzo zaangażowany w utrzymanie tego gatunku na terenie Rumunii. Zawsze gotów do wyjaśnienia wszelkich wątpliwości rodowodowych. Współpracuje nam się naprawdę dobrze, a przede wszystkim skutecznie. Tommy Svensson i Erland Wadsten dwie ważne dla KRŻ osoby ze Szwecji. Tommy dostarcza informacje z dwóch dużych ośrodków hodowli żubra: z Avesty i z Eriksbergu, zaś Erland ze Sztokholmu, Höör, Kolmården i z Lycksele. Chwała im za to! Dzięki nim stan żubrów we wszystkich szwedzkich hodowlach podawany w Księdze jest wiarygodny, bo aktualny. Żadna hodowla z tego kraju nie jest oznaczona obecnie gwiazdką. Marcel Lehocki osoba, która bardzo nam pomogła w wyjaśnieniu rodowodów żubrów w słowackiej hodowli Topol čianky. Dzięki jego pomocy wszystkie żubry, żyjące obecnie w tej hodowli, znalazły się w rejestrze KRŻ, gdyż udało się wyjaśnić ich rodowody, a sama hodowla pozbyła się oznaczenia gwiazdką. Conrad Enseñat i Maria Gómez de Segura dzięki ich pomocy uaktualniono stan żubrów w Zoo Barcelona. Papšys Rytas po kilku latach nieobecności w kręgu hodowców żubrów powrócił i dostarcza na bieżąco dane o żubrach z dwóch litewskich hodowli: zamkniętej Panevėžys-Pašilių Stumbrynas i wolnej PANEVĖŽYS-PAŠILIŲ STUMBRYNAS. Ints Mednis przekazuje nam informacje o dwóch hodowlach na Łotwie: Lake Pape i Kalvene Zoo. Zaofiarował również swoją pomoc w nawiązaniu kontaktu z dwiema innymi hodowlami łotewskimi, które nigdy nie odpowiedziały na nasze próby nawiązania kontaktu i nie przysłały informacji o stanie żubrów: w Rydze i Vestinie. Kris Jansen dostarczył szczegółowych wyjaśnień rodowodów żubrów, które okresowo przebywały w Mierlo (Dierenrijk Europa w Holandii), przed ich wysyłką do Lake Pape i Zoo Kalvene na Łotwie.

historia i współczesność 19 Rainer Glunz hodowca z Hardehausen, który nie odmawia naszym prośbom o pomoc w uzyskaniu informacji o żubrach w innych niemieckich ośrodkach i pomaga w wyjaśnieniu różnych niejasności, dotyczących samych hodowli. Można by jeszcze wyliczyć długą listę nazwisk hodowców, którzy są na bieżąco w kontakcie z naszą Redakcją. Wszystkim im bardzo jesteśmy wdzięczni za dostarczane informacje o żubrach. DZIĘKUJEMY! Liczymy na kontynuację współpracy dla dobra żubrów. Oby populacja tych pięknych i nadal rzadkich zwierząt stale się powiększała. F 9726 POJAWINKA z 1-dniowym cielęciem F 11410 USARA, Prätenow (Niemcy), 18.06.2009 Fot. Dirk Weichbrodt

F 20 BEATRICE z 4-dniowym cielęciem M 244 ARCOMES, Zoo Amsterdam (Holandia), 22.09.1934 (archiwum redakcji Księgi Rodowodwej Żubrów) M 3049 ZORTAN w Zoo Kraków (Polska), zima 1979. Fot. A. Turczański