Osoby niepełnosprawne na rynku pracy w Polsce w 2003 r.

MINISTERSTWO POLITYKI SPOŁECZNEJ PEŁNOMOCNIK RZĄDU DO SPRAW OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Osoby niepełnosprawne na rynku pracy w Polsce w 2003 r. opracowanie analityczno - tabelaryczne Warszawa, grudzień 2004 1

MINISTERSTWO POLITYKI SPOŁECZNEJ PEŁNOMOCNIK RZĄDU DO SPRAW OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Osoby niepełnosprawne na rynku pracy w Polsce w 2003 r. opracowanie analityczno - tabelaryczne Warszawa, grudzień 2004 2

Drodzy Czytelnicy, Zapewnienie osobom niepełnosprawnym możliwości pełnego uczestnictwa w społeczeństwie jest dla mnie, jako Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych, najważniejsze. Mam świadomość trudności, z jakimi borykają się osoby niepełnosprawne i ich rodziny w obecnej sytuacji gospodarczej kraju. Z jednej strony, podstawą utrzymania rodziny, również tej z osobą niepełnosprawną, powinno być wykonywanie pracy zawodowej, przynajmniej przez tych jej członków, którzy są w wieku produkcyjnym i są w stanie pracować. Z drugiej zaś strony, nie tylko znalezienie odpowiedniej pracy, ale nawet uzyskanie jakiejkolwiek pracy jest wciąż poważnym problemem rodzącym potrzebę interwencji władz zarówno na poziomie ogólnokrajowym, jak i lokalnym. Dotyczy to również osób niepełnosprawnych, zwłaszcza tych, które przekonane o swoich mniejszych szansach często nawet nie szukają pracy. W rezultacie mamy do czynienia nie tyle z wysokim bezrobociem, co z wysokim poziomem bierności zawodowej osób niepełnosprawnych. Dlatego stymulowanie aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, w szczególności osób w wieku produkcyjnym, jest i będzie nadal jednym z priorytetowych zadań polityki społecznej. Skuteczność działań planowanych i podejmowanych w tym obszarze w zasadniczym stopniu zależy od właściwego zdiagnozowania zarówno rodzaju, jak też skali poszczególnych problemów wpływających na sytuację osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Zapewne lektura niniejszego opracowania, prezentującego sytuację osób niepełnosprawnych na rynku pracy w oparciu o rutynowe badania statystyczne, dostarczy Państwu wielu cennych informacji i stanowić będzie źródło inspiracji dla własnych badań, mających na celu pogłębienie wiedzy o problemach osób niepełnosprawnych. Jestem przekonany, że opracowanie niniejsze, mimo że bazuje na danych ogólnokrajowych, może być interesujące również z punktu widzenia władz i instytucji działających na poziomie lokalnym. Przy czym mam nadzieję, że rozpoznawaniu problemów osób niepełnosprawnych jako społeczności towarzyszyć będzie wyczulenie na indywidualne potrzeby osób wymagających szczególnego traktowania, a czasem wręcz pomocy w wyjściu z bezradności. Leszek Stanisław Zieliński Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych 3

Wstęp Skuteczność polityki społecznej mającej na celu dążenie do wyrównywania szans osób niepełnosprawnych i sprawnych zależy w znacznym stopniu od właściwego zdiagnozowania rodzaju i skali różnorodnych problemów jakie rodzi niepełnosprawność przede wszystkim w podstawowych obszarach egzystencji, do których niewątpliwie zalicza się możliwość podjęcia pracy zawodowej. Konstytucyjne prawo do pracy znalazło odzwierciedlenie m.in. w Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych uchwalonej przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w 1997 r. Według jej zapisów osoby niepełnosprawne mają prawo do pracy, w tym na otwartym rynku pracy, zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami, a gdy niepełnosprawność tego wymaga w warunkach dostosowanych do potrzeb, mają także prawo do korzystania z doradztwa zawodowego i pośrednictwa pracy. Przy odpowiedniej pomocy państwa, społeczeństwa i rodziny niepełnosprawność nie musi powodować zmniejszenia szans na rynku pracy ani tym bardziej wyeliminowania z tego rynku. W praktyce jest to jednak w znacznym stopniu zależne od sytuacji gospodarczej w danym kraju. Negatywne skutki przemian ekonomicznych w Polsce są niestety bardziej odczuwalne przez słabsze grupy społeczne, co jest widoczne m.in. w przypadku osób niepełnosprawnych i co potwierdzają dane statystyczne. Opracowanie niniejsze jest próbą statystycznego opisu sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Do zobrazowania tej sytuacji w niniejszym opracowaniu posłużono się wynikami badań realizowanych w ramach programu badań statystycznych statystyki publicznej pod kierunkiem Głównego Urzędu Statystycznego, w tym przede wszystkim wynikami ankietowego kwartalnego badania aktywności ekonomicznej ludności Polski (tzw. BAEL) przeprowadzanego przez GUS w gospodarstwach domowych oraz danymi pochodzącymi ze sprawozdawczości urzędów pracy dotyczącej bezrobocia rejestrowanego, poradnictwa, szkoleń itp. Badania te umożliwiają nie tylko ustalenie stanu aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych z ostatniego badanego okresu, ale też pozwalają zaobserwować jak kształtuje się sytuacja w tym zakresie na przestrzeni szeregu lat, tj. niemal od początku lat 90-tych. Jednocześnie możliwe jest porównanie sytuacji osób niepełnosprawnych i sprawnych, co jest bardzo istotne, ponieważ stopień zróżnicowania szans między osobami sprawnymi i niepełnosprawnymi jest jednym z mierników sytuacji ekonomicznej i cywilizacyjnej danego kraju. Z zaprezentowanych w opracowaniu danych wynika, że sytuacja tych grup jest często znacząco odmienna, z reguły na niekorzyść osób niepełnosprawnych. Jednocześnie sama zbiorowość osób niepełnosprawnych jest także zróżnicowana wewnętrznie pod względem cech demograficznych czy zdrowotnych, co implikuje różne możliwości i potrzeby i w konsekwencji zróżnicowanie społeczno - ekonomiczne. Z uwagi na utrzymujący się od szeregu lat wysoki poziom bezrobocia dotyczący zarówno osób sprawnych, jak i niepełnosprawnych, relatywnie dużo miejsca poświęcono analizie bezrobocia zarówno szacowanego w BAEL, jak i rejestrowanego. 5

Negatywnym przejawem obecnej sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy jest między innymi malejący udział osób niepełnosprawnych pracujących na otwartym rynku pracy. Obserwacja tego zjawiska możliwa jest dzięki zestawieniu danych pochodzących z badań GUS i danych dotyczących zatrudnienia w zakładach pracy chronionej zbieranych przez Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych od wojewodów, a także danych PFRON pochodzących ze specjalnego badania tych zakładów. W opracowaniu prezentowane są dane głównie na poziomie krajowym. Punktem wyjścia do analizy statystycznej na poziomie lokalnym mógłby być Narodowy Spis Powszechny z 2002 r., umożliwiający oszacowanie rozmiaru zjawiska niepełnosprawności oraz charakterystykę demograficzno-społeczną w zakresie, który w spisie dotyczy ludności ogółem. W opracowaniu wyniki NSP 2002 zostały jednak wykorzystane w ograniczonym zakresie, przede wszystkim ze względu na fakt, że wyniki wyżej wymienionych badań są bardziej aktualne i umożliwiają obserwację retrospektywną. Mimo ich niewątpliwej użyteczności, wspomniane wyżej badania nie są badaniami celowymi populacji osób niepełnosprawnych. W efekcie, albo wielkość badanych prób ludności nie pozwala na pełną reprezentatywność danych dotyczących osób niepełnosprawnych, zwłaszcza na poziomie niższym niż krajowy, albo nie jest możliwe uwzględnienie specyfiki populacji osób niepełnosprawnych w wystarczającym zakresie. Ta świadomość istniejących luk informacyjnych rodzi potrzebę przeprowadzania, przynajmniej co jakiś czas, pogłębionego badania sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy z uwzględnieniem wszystkich uwarunkowań. Pomimo tych ograniczeń można jednak mieć nadzieję, że opracowanie będzie źródłem inspiracji dla samorządów, instytucji i organizacji lokalnych, dla których diagnoza sytuacji osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy powinna być podstawą kreowania działań mających na celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym właściwego zatrudnienia i rehabilitacji zawodowej. 6

1. Rozmiar i charakter zjawiska niepełnosprawności w Polsce Rozmiar niepełnosprawności Informacje o rozmiarze niepełnosprawności otrzymuje się ze statystycznych badań ankietowych prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny w gospodarstwach domowych, a w przypadku spisów ludności również w gospodarstwach zbiorowych. W badaniach tych identyfikuje się osoby posiadające orzeczenie prawne potwierdzające niepełnosprawność 1 (kryterium prawne), a w niektórych badaniach także osoby nie posiadające takiego orzeczenia, ale zaliczane do osób niepełnosprawnych na podstawie samooceny zdolności wykonywania podstawowych czynności życiowych (kryterium biologiczne). Zgodnie z obowiązującym orzecznictwem osoby niepełnosprawne dzielą się w zasadzie na 2 grupy wiekowe tj. w wieku poniżej 16 lat i w wieku 16 lat i więcej. Bieżącym źródłem informacji o rozmiarze niepełnosprawności prawnej osób w wieku 16 lat i więcej na poziomie krajowym (i w ograniczonym zakresie na poziomie wojewódzkim) jest kwartalne badanie aktywności ekonomicznej ludności Polski 2. Natomiast liczebność osób w wieku poniżej 16 lat, z uwagi na wymagania związane z badaną próbą ludności, szacowana jest (jedynie na poziomie krajowym) na podstawie badań okazjonalnych (badanie stanu zdrowia ludności Polski 1996, badanie warunków życia ludności Polski 1997 i 2001). Pełnym źródłem informacji o rozmiarze niepełnosprawności są wyniki narodowych spisów powszechnych (ostatni w 2002 r.). Tabl. 1. 1. Osoby niepełnosprawne prawnie w Polsce w latach 2002 i 2003, w tys. Wyszczególnienie 2002 I. Według badania aktywności ekonomicznej ludności Polski (średniorocznie): Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku 15 lat i więcej w 2002 r. 4298 Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku 15 lat i więcej w 2003 r. 4175 Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku produkcyjnym (18-59/64 lat) w 2002 r. 2555 Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku produkcyjnym (18-59/64 lat) w 2003 r 2462 II. Według narodowego spisu powszechnego przeprowadzonego w maju 2002 r.: Osoby niepełnosprawne prawnie razem 4450 Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku poniżej 16 lat 135 Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku 15 lat i więcej 4326 Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku 16 lat i więcej 4315 Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku produkcyjnym (18-59/64 lat): 2608 w wieku mobilnym (18-44 lata) 680 w wieku niemobilnym (45-59/64) 1928 Źródło: GUS; BAEL, NSP2002 1 W rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 2 W przypadku BAEL podaje się dane dotyczące ludności, w tym osób niepełnosprawnych, dla osób w wieku 15 lat i więcej. W przypadku osób niepełnosprawnych faktycznie są to dane dotyczące osób w wieku 16 lat i więcej, ponieważ kryteria stosowane w tym badaniu do identyfikacji osób niepełnosprawnych odnoszą się jedynie do osób w tym wieku. Osoby w wieku 15 lat powinny być identyfikowane na podstawie odrębnego kryterium dotyczącego dzieci w wieku poniżej 16 lat, jednak tego kryterium nie stosuje się w BAEL z uwagi na wielkość badanej próby ludności i częstość niepełnosprawności osób w tym wieku. Można przyjąć założenie, że liczebności osób w wieku 15 lat i więcej i osób w wieku 16 lat i więcej są jednakowe. 7

W świetle wyników Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. liczba osób niepełnosprawnych w Polsce wynosiła w momencie badania 5457 tys. osób, przy czym prawne potwierdzenie niepełnosprawności posiadało 4450 tys. osób, w tym 4326 w wieku 15 lat i więcej. Ta ostatnia liczebność jest zbliżona do liczebności otrzymanej z kwartalnego badania aktywności ekonomicznej ludności Polski (BAEL), w analogicznym okresie tj. w II kw. 2002 kiedy to stwierdzono w tym badaniu 4332 tys. osób niepełnosprawnych prawnie w tym wieku. Według BAEL średnia liczebność osób niepełnosprawnych w tym wieku wyniosła w 2002 r. 4298 tys., z czego 2555 tys. osób w wieku produkcyjnym (18-59/64 lata), zaś w 2003 r. 3 zidentyfikowana liczebność osób niepełnosprawnych okazała się niższa: i wynosiła odpowiednio 4175 tys. i 2462 tys. W okresie 1993-2003 (według badania BAEL- średniorocznie) zarówno liczba osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 15 lat i więcej, jak i częstość niepełnosprawności prawnej osiągnęły najwyższy poziom w 1997 r.: 4608 tys. i 15,6%, a w następnych latach systematycznie spadały do 4175 tys. osób i 13,5% w 2003 r. Wykres 1. 1. Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku 15 lat i więcej w latach 1993-2003 4650 16,0 4550 4450 15,5 15,0 4350 14,5 4250 4150 14,0 13,5 4050 13,0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Liczba osób niepełnosprawnych prawnie w ieku 15 lat i więcej Częstość niepełnosprawności prawnej* *udział osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 15 lat i więcej na 100 osób ludności ogółem w tej grupie wieku Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) Niepełnosprawność a wiek Z samego charakteru niepełnosprawności wynika fakt, że odsetek osób niepełnosprawnych w ogólnej liczbie ludności zwiększa się wraz z wiekiem. I tak, w 2003 r. w grupie wieku 15-29 lat niepełnosprawna prawnie była co czterdziesta szósta osoba, w grupie 30 39 lat co dwudziesta piąta, w wieku 40-49 lat co dziesiąta, w wieku 50-59 lat co czwarta, a wieku 60 lat i więcej co trzecia. Charakterystyczną cechą zjawiska niepełnosprawności prawnej w Polsce jest znaczny wzrost częstości niepełnosprawności wśród osób będących jeszcze w średnim wieku, a więc tych, które powinny być najbardziej aktywne zawodowo. 3 W opracowaniu, do wyliczenia wszystkich danych średniorocznych z BAEL dla 2003 r., w przypadku I kwartału wykorzystano niepublikowane (w większości) dane GUS wyliczone według nowych wag wynikających z NSP 2002, stosowanych odtąd przy szacowaniu wyników za następne kolejne kwartały. 8

W efekcie struktura ludności według wieku jest zdecydowanie odmienna w populacjach osób niepełnosprawnych i sprawnych 4. Osoby starsze, tj. w wieku 60 lat i więcej, stanowiły w 2003 r. 47,4% ogółu osób niepełnosprawnych i 21,4% ogółu osób sprawnych w wieku 15 lat i więcej. Natomiast osoby w wieku poniżej 40 lat stanowiły 9,2% populacji osób niepełnosprawnych, podczas gdy 44,0% osób sprawnych. Starszy wiek osób niepełnosprawnych jest cechą naturalną, jednak wynoszący 59,0% udział osób w wieku produkcyjnym (18-59/64) jest niepokojący. Wykres 1. 2. Osoby niepełnosprawne prawnie na 100 osób ludności ogółem w wieku 15 lat i więcej według grup wieku w 2003 r. 30,0 25,0 20,0 25,0 29,9 15,0 10,0 5,0 2,2 4,0 10,0 0,0 15-29 30-39 40-49 50-59 60 i więcej lat Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) Niepełnosprawność a płeć i miejsce zamieszkania W ciągu 2003 r. częstość niepełnosprawności prawnej wśród osób w wieku 15 lat i więcej była nieco wyższa wśród mężczyzn niż wśród kobiet (13,9% i 13,1%). Ogólna częstość niepełnosprawności prawnej wśród osób w wieku 15 lat jest w Polsce od lat wyższa wśród mieszkańców wsi niż wśród mieszkańców miast. Przyczyną tego jest większy udział osób starszych na wsi niż w mieście i wysoki udział osób z orzeczeniami o niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym. W 2003 r. częstość niepełnosprawności prawnej na wsi wyniosła 14,6%, a w miastach 12,8%. W 2003 r. najwyższą częstością niepełnosprawności prawnej cechowały się województwa małopolskie, lubelskie i lubuskie, a najniższą województwa śląskie i mazowieckie. 5 Niepełnosprawność a wykształcenie Pochodną struktury populacji osób niepełnosprawnych według wieku jest struktura według wykształcenia. Osoby niepełnosprawne, jako przeciętnie starsze, cechują się wyraźnie słabszym wykształceniem niż osoby sprawne. W 2003 r. aż 46,0% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej miało co najwyżej wykształcenie gimnazjalne, podczas gdy 27,7% wśród osób sprawnych. Wykształcenie średnie zawodowe i policealne miało 16,3% osób niepełnosprawnych, wobec 23,7% osób sprawnych. Jedynie 4,5% osób niepełnosprawnych miało wykształcenie wyższe, wśród sprawnych odsetek ten wynosił 11,9%. Należy jednak 4 Pojęcie osoby sprawne jest umowne, ponieważ dotyczy osób nie posiadających prawnego potwierdzenia faktu niepełnosprawności, a wśród tych osób są osoby, które z powodu stanu zdrowia mają ograniczoną sprawność. 5 Według danych z BAEL zróżnicowanie to utrzymuje się od lat, dane te są zbliżone do wyników NSP 2002. 9

zaznaczyć, że sytuacja w obu populacjach w tym względzie poprawia się w ostatnich latach z roku na rok: odsetek osób niepełnosprawnych z wykształceniem wyższym wynosił w 2001 r. 3,8% (sprawnych - 9,9%), zaś w 2002 r. 3,9% (sprawnych - 10,6%). 6 Mapka 1. 1. Osoby niepełnosprawne prawnie na 100 osób ludności ogółem w wieku 15 lat i więcej według województw w 2003 r. Polska:13,5% Pomorskie Zachodniopomorskie 13,7 12,1 Warmińsko-m azurskie 15,1 Podlaskie Kujawsko-pomorskie 12, 4 14,2 Mazowieckie Lubuskie Wielkopolskie 10,3 17, 6 14,8 Łódzkie Lubelskie 11,8 18,4 Dolnośląskie 14,7 Opolskie 10,7 Śląskie 9,9 Świętokrzyskie 10,7 Podkarpackie Małopolskie 19,7 13,5 Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) Tabl. 1. 2. Ludność według wykształcenia w latach 2002 i 2003. Wykształcenie BAEL 2003 BAEL NSP2002 7 średniorocznie IV kw. 2003 Osoby Osoby Osoby niepełnosprawne prawnie sprawne sprawne w wieku 15 lat i więcej w wieku 25 lat i więcej Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Wyższe 11,9 4,5 4,4 5,0 13,9 Policealne i średnie zawodowe 23,7 16,3 16,1 17,9 26,9 Średnie ogólnokształcące 9,5 6,1 6,7 6,6 7,5 Zasadnicze zawodowe 27,2 27,2 27,7 23,6 27,4 Podstawowe i niepełne podstawowe 27,7 46,0 45,0 46,9 24,2 Źródło danych: NSP 2002 i BAEL GUS 6 Według danych z NSP 1988 odsetek osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 15 lat i więcej z wykształceniem wyższym wynosił 3,1%. 7 Bez osób w wieku nieustalonym i z wykształceniem nieustalonym. 10

Wykres 1 3. Udział osób z wykształceniem co najmniej średnim wśród osób w wieku 25 lat i więcej w maju 2002 r. 70,0 60,0 50,0 61,3 53,7 51,9 49,2 40,0 30,0 30,9 30,5 35,1 32,8 25,2 29,8 20,0 10,0 0,0 25-29 30-39 40-49 50-59 60 i > osoby niepełnosprawne prawnie osoby sprawne Źródło: NSP 2002 Niestety porównanie wykształcenia w poszczególnych grupach wieku wypada także na niekorzyść osób niepełnosprawny ch, co wid ać na podstawie udziału osób z wykształceniem co najmniej średnim, który w każdej grupie wieku jest niższy w przypadku osób niepełnosprawnych. Co więcej, osoby te zdobywają takie wykształcenie w późniejszym wieku: w ich przypadku udział ten najwyższy jest dopiero w grupie wieku 40-49 lat, podczas gdy w przypadku osób sprawnych już w grupie wieku 25-29 lat. Stopień niepełnosprawności Struktura populacji osób niepełnosprawnych w wieku 16 lat i więcej według st opnia niepełnosprawności nie zmieniła się istotnie w ostatnich latach. W 2003 r. 22,4% osób niepełnosprawnych w tym wieku miało orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności (lub orzeczenie równoważne) 8. Udział osób posiadających orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (lub równoważne) 9 był wyraźnie wyższy - 35,2%, a udział osób posiadających orzeczenie o lekkim stopniu niepełno sprawności (lub równoważne) 10 najwy ższy - 42,3%. Zróżnicowanie według stopnia niepełnosprawności widoczne jest w przypadku porównania struktury osób niepełnosprawnych według płci ( wśród ko biet więk szy jest udział osób o znacznej niepełnosprawności) oraz według miejsca zamieszkania (wśród mieszkańców wsi wyraźnie więcej jest osób o lekkiej niepełnosprawności). Bardzo charakterystyczne jest zróżnicowanie struktury populacji osób niepełnosprawnych według stopnia niepełnosprawności i według wieku: najwyższy udział osób z lekkim stopniem niepełnosprawności dotyczy osób w wieku 40-59 lat, czyli osób jeszcze w wieku aktywności zawodowej, ale już mających mniejsze szanse na rynku pracy. 8 I grupa inwalidztwa lub całkowita niezdolność do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub orzeczenie o niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym w połączeniu z uprawnieniem do zasiłku pielegnacyjnego 9 II grupa inwalidztwa lub całkowita niezdolność do pracy. 10 III grupa inwalidztwa lub częściowa niezdolność do pracy lub orzeczenie o niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym bez uprawnienia do zasiłku pielęgnacyjnego. 11

Tabl. 1. 3. Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku 16 lat i więcej 11 według stopnia niepełnosprawności w latach 2002 i 2003 Stopień niepełnosprawności NSP 2002 BAEL 2002 Ogółem BAEL 2003 Mężczyź ni Kobiety Miasta Wieś w tys. OGÓŁEM 4315 4298 4175 2054 2121 2501 1674 osoby mające orzeczenie o danym stopniu niepełnosprawności lub orzeczenie równoważne znaczny 1065 951 936 414 522 577 359 umiarkowany 1427 1510 1472 757 714 939 533 lekki 1572 1837 1768 883 885 986 782 brak danych 252 X X X X X X w % OGÓŁEM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 osoby mające orzeczenie o danym stopniu niepełnosprawności lub orzeczenie równoważne znaczny 24,7 22,1 22,4 20,2 24,6 23,1 21,4 umiarkowany 33,1 35,1 35,2 36,9 33,7 37,5 31,8 lekki 36,4 42,7 42,3 43,0 41,7 39,4 46,7 brak danych 5,8 X X X X X X Źródło danych: NSP 2002 i GUS - BAEL (średniorocznie) Wykres. 1 4. Struktura osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 15 lat i więcej według stopnia niepełnosprawności w wyszczególnionych grupach wieku w 2003 r., 100% 80% 60% 40% 20% 0% 15-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75 lat i > znaczny umiarkowany lekki Źródło danych: GUS - BAEL (średniorocznie) 11 W BAEL dane są publikowane jako odnoszące się do osób w wieku 15 lat i więcej, patrz przypis 2. 12

Schorzenia powodujące niepełnosprawność Również wraz z wiekiem zmienia się struktura populacji osób niepełnosprawnych według schorzeń powodujących niepełnosprawność: w szczególności zmienność ta dotyczy chorób układu krążenia, których udział z wiekiem znacznie wzrasta i już w grupie wieku 45-49 lat dotyczy prawie 40% osób niepełnosprawnych. Wykres 1 5. Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku 15 lat i więcej według schorzenia powodującego niepełnosprawność i wieku w II kwartale 2000 r., w %* 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Schorzenia układu krążenia Schorzenia neurologiczne Uszkodzenia narządów ruchu Uszkodzenia narzą du wzroku Uszkodzenia narzą du słuchu Schorz enia psychiczne Upośledz enie umys ł owe Inne schorzenia 15-39 40-59 60 i > * Ze wzgl ędu na możliwe wspó łistnie nie wielu przyczyn niepe łnosp rawno ści m ożna by ło zad eklarować dowolną liczbę schorzeń. Źródło danych: badanie modułowe sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy zrealizowane przez GUS przy BAEL w II kw. 2000 r. 13

2. Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych 12 2. 1. Bierność zawodowa Od szeregu lat populacja osób niepełnosprawnych w Polsce cechuje się rosnącą z roku na rok biernością zawodową. W rezultacie w 2003 r. aż 83,5% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej było biernych zawodowo, przy czym aż 76,3% osób w wieku produkcyjnym 13. Wykres 2. 1. Udział os ób biernych zawodowo wśród osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej w latach 1993-2003 85 83 81 79 77 75 73 78,1 77,2 78,0 77,9 77,5 78,3 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 w wieku produkcyjnym 80,3 80,8 81,5 73,9 w wieku 15 lat i więcej 82,0 74,3 83,5 76,3 Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) Mimo wzrostu współczynnika bierności zawodowej struktura populacji biernych osób niepełnosprawnych według wieku niemal nie zmieniła się w od 2001 r. Można stwierdzić jedynie niewielki, aczkolwiek niepokojący wzrost udziału osób w mobilnym wieku produkcyjnym w 2003 r. w porównaniu z 2002 r. Tabl. 2. 1. Osoby niepełnosprawne bierne zawodowo w wieku 15 lat i więcej w latach 2001-2003 Wiek 2001 2002 2003 2001 2002 2003 w l.b. w% Ogółem 3500 3522 3485 100,0 100,0 100,0 wiek produkcyjny 1895 1897 1878 54,1 53,9 53,9 mobilny 407 400 414 11,6 11,4 11,9 Niemobilny 1488 1497 1464 42,5 42,5 42,0 wiek poprodukcyjny 1598 1616 1598 45,7 45,9 45,9 Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) Wydawałoby się, że wzrastający udział osób niepełnosprawnych biernych zawodowo to wynik uciekania z rynku pracy, jednak teza ta nie znajduje potwierdzenia w deklaracjach badanych biernych osób niepełnosprawnych: jedynie 0,8% z nich stwierdziło, że przyczyną ich bierności jest zniechęcenie bezskutecznością poszukiwania pracy. Zdecydowanie najczęściej deklarowano chorobę lub niepełnosprawność (73,2%), w dalszej kolejności emeryturę (21,9%), 12 Na podstawie danych z badania aktywności ekonomicznej ludności Polski (BAEL) prowadzonego przez GUS, wyliczenia średnioroczne własne, na podstawie czterech kwartałów danego roku 1 3 T.j. 18-59 dla kobiet i 18-64 dla mężczyzn 14

a inne deklarowane przyczyny są marginalne. Znaczenie emerytury wzrasta wyraźnie po 55 roku życia. Powiązanie wieku i stanu zdrowia jest widoczne w strukturze populacji osób biernych zawodowo według przyczyn i stopnia niepełnosprawności: wraz ze wzrostem stopnia niepełnosprawności wzrasta znaczenie emerytury, chorób i niesprawności, a tym samym maleje udział innych przyczyn. Wykres 2. 2. Przyczyny bierności zawodowej osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej w 2003 r., w % 80,0 60,0 66,4 76,0 75,2 40,0 20,0 0,0 30,8 19,8 17,8 2,8 4,2 7,0 znaczny umiarkowany lekki emerytura choroba, niesprawność pozostałe Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) 2. 2. Aktywność zawodowa Z punktu widzenia rynku pracy podstawowym problemem jest niska aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych, co szczególnie istotne jest w przypadku osób w wieku produkcyjnym. Średnio w 2003 r. aktywnych zawodowo było 16,5% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej i 23,7% osób w wieku produkcyjnym. Dla osób sprawnych wskaźniki te wyniosły odpowiednio 60,7% i 75,8%. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych w ostatnich latach cechuje się tendencją spadkową: w 2001 r. średni współczynnik aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym wynosił 26,1% a w 2002-25,7%. Wykres 2. 3. Współczynnik aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej w latach 2001 2003 29,0 27,025,9 25,0 23,0 27,9 26,5 24,0 25,5 27,2 25,7 24,6 23,1 24,6 24,2 22,8 21,0 18,3 19,0 17,0 19,8 19,0 17,0 17,8 19,1 18,0 17,3 15,9 17,0 16,9 16,3 15,0 I kw 2001 II kw 2001 III kw 2001 IV kw 2001 I kw 2002 II kw 2002 III kw 2002 IV kw 2002 I kw. 2003 II kw. 2003 III kw. 2003 IV kw. 2003 ogółem w wieku 15 lat i więcej w wieku produkcyjnym Źródło danych: BAEL GUS 15

Wyraźnie wyższą aktywność zawodową wykazują mężczyźni niż kobiety: w wieku 15 lat i więcej w 2003 średnio aktywnych było 20,5% mężczyzn i 12,7% kobiet. Dysproporcja ta jest mniejsza wśród osób w wieku produkcyjnym: w 2003 r. średnio aktywnych było 25,8% mężczyzn i 20,6% kobiet. Współczynnik aktywności zawodowej jest z reguły wyższy wśród mieszkańców wsi (w wieku 15 lat i więcej w 2003 r. średnio aktywnych było 19,0% z nich) niż wśród mieszkańców miast (14,8%). Odpowiednie współczynniki dla osób w wieku produkcyjnym: 25,4% - wieś i 22,6% - miasta. Przy czym na wsi znacznie wyższa jest aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych związanych z gospodarstwem rolnym (w wieku 15 lat i więcej w 2003 średnio 30,6%) niż osób niezwiązanych z gospodarstwem rolnym (7,6%). Najniższą aktywnością zawodową cechują się osoby niepełnosprawne z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym (w 2003 r. 10,7%, co ma silny związek z wiekiem osób niepełnosprawnych), oraz osoby z wykształceniem ogólnokształcącym (17,5%). Aktywność zawodowa osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (21,9%) i średnim zawodowym okazała się podobna (21,8%). Nieco częściej aktywne wyższym (22,6%). były osoby niepełnosprawne z wykształceniem Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych z natury rzeczy obniża się wraz ze wzrostem stopnia niepełnosprawności. Dane wymownie obrazują trudności na rynku pracy osób z gorszym stanem zdrowia: wskaźnik aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej z lekkim stopniem niepełnosprawności wynosił średnio w 2003 r. 26,3%, z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności - 12,9% zaś ze znacznym stopniem niepełnosprawności - 3,7%. 2. 3. Zatrudnienie Z uwagi na fakt, że wśród osób aktywnych zawodowo zdecydowaną większość stanowią osoby pracujące, tendencje w kształtowaniu się współczynnika aktywności zawodowej według różnych cech potwierdzają się generalnie w przypadku wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Relacja wskaźników zatrudnienia w stosunku do współczynników aktywności zawodowej zależy od poziomu bezrobocia w danym okresie i w danych grupach ludności. W ostatnich latach spadkowi współczynnika aktywności zawodowej towarzyszył spadek wskaźnika zatrudnienia. Wykres 2. 4. Współczynnik aktywności zawodowej i wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej w latach 1993 2003 23,021,9 22,8 22,0 22,1 22,5 22,0 21,0 20,0 19,0 18,0 17,0 16,0 15,0 14,0 18,8 19,4 19,0 19,5 20,0 21,7 19,2 13,0 13,7 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Wspólczynnik aktywności zawodowej 19,7 16,5 19,2 15,8 18,5 15,3 Wskaźnik zatrudnienia 18,0 14,8 16,5 Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) 16

Największe różnice w wielkości współczynnika aktywności zawodowej i wskaźnika zatrudnienia występują w tych grupach osób, których dotyczy największe bezrobocie, tj. w grupach wieku poniżej 49 roku życia. Wykres 2. 5. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej według wieku w 2003 r. 35,0 30,0 Współczynnik aktywności zawodowej 25,0 BEZROBOCIE 20,0 15,0 10,0 Wskaźnik zatrudnienia 5,0 15-24 lat 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65 lat i więcej Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) Różnica wielkości wskaźnika zatrudnienia i współczynnika aktywności zawodowej jest bardziej widoczna w miastach, ponieważ tam bezrobocie jest wysokie: w 2003 r. wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej wyniósł średnio 11,2%, przy współczynniku aktywności zawodowej 14,8%. Na wsi, gdzie bezrobocie jest znacznie niższe różnica między współczynnikiem aktywności zawodowej (19,6%) i wskaźnikiem zatrudnienia (17,6%) jest względnie mniejsza. Wykres 2. 6. Współczynnik aktywności zawodowej i wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych według miejsca zamieszkania i wieku w 2003 r. 30 25 22,6 25,4 23,0 20 15 14,8 16,6 11,2 19,0 17,6 10 5 0 Miasta - aktywność Miasta - zatrudnienie Wieś - aktywność Wieś - zatrudnienie w wieku 15 lat i więcej w wieku produkcyjnym Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) Zróżnicowanie wskaźnika zatrudnienia i współczynnika aktywności zawodowej według płci jest natomiast podobne z uwagi na podobny poziom bezrobocia. 17

Wykres 2. 7. Współczynnik aktywności zawodowej i wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych według płci i wieku w 2003 r. 30 25,8 25 20 20,5 21,0 17,1 20,6 16,3 15 10 12,7 10,5 5 0 Mężczyźni - aktywność Mężczyźni - zatrudnienie w wieku 15 lat i więcej Kobiety - aktywność Kobiety - zatrudnienie w wieku produkcyjnym Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) Spadek aktywności zawodowej i zatrudnienia w ostatnich latach dotyczy zarówno osób niepełnosprawnych, jak i sprawnych. Jednak w przypadku osób niepełnosprawnych był on większy. Wykres 2. 8. Współczynnik aktywności zawodowej i wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych i sprawnych w wieku 15 lat i więcej w latach 1997 2003, 1997=100 105,0 100,0 95,0 90,0 85,0 80,0 75,0 70,0 65,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Wspólczynnik aktywności zawodowej - osoby niepełnosprawne Wskaźnik zatrudnienia - osoby niepełnosprawne Współczynnik aktywności zawodowej - osoby sprawne Wskaźnik zatrudnienia - osoby sprawne Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) Niezależnie od faktu, że wskaźnik zatrudnienia maleje w ostatnich latach w obu populacjach osoby niepełnosprawne pracują znacznie rzadziej niż osoby 18

sprawne. W 2003 r. zatrudnienie miało zaledwie 13,7% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej (574 tys. osób), podczas gdy 48,7% osób sprawnych w tym wieku (w wieku produkcyjnym zatrudnionych było 19,1% osób niepełnosprawnych, podczas gdy 60,0% osób sprawnych). Największe różnice wskaźnika zatrudnienia dotyczą osób w wieku 30-54 lata. Wykres 2. 9. Wskaźnik zatrudnienia osób sprawnych i niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej według grup wieku w 2003 r. 80,0 73,3 76,1 77,4 75,6 70,0 65,8 65,3 60,0 50,0 43,8 40,0 30,0 19,8 20,0 10,0 9,0 0,0 20,8 19,8 24,0 20,0 21,0 19,6 18,0 9,6 7,6 15-24 25-29 30-34 35-39 osoby niepełnosprawne 40-44 45-49 50-54 55-59 osoby sprawne 60 i więcej lat Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) Niezależnie od ogólnego spadku jaki ma miejsce od szeregu lat w kształtowaniu się liczby zatrudnionych osób niepełnosprawnych w kolejnych kwartałach wyraźnie widać zjawisko sezonowości ze szczytem zatrudnienia w sezonie wiosenno-letnim (tj. w II i III kwartale). Ma to oczywiście ścisły związek z zaangażowaniem osób związanych z gospodarstwem rolnym w prace rolnicze, ta sezonowość jest bardziej widoczna w kształtowaniu się wielkości zatrudnienia na wsi (gdzie przeważa ludność związana z gospodarstwem rolnym) niż w miastach. Wykres 2. 10. Pracujące osoby niepełnosprawne w wieku 15 lat i więcej i w wieku produkcyjnym w latach 2001 2003, w tys. 725 675 624 625 575 690 690 619 619 671 646 611 554 573 591 576 525 475501 425 I kw 2001 566 563 II kw 2001 III kw 2001 509 502 IV kw 2001 I kw 2002 553 II kw 2002 535 III kw 2002 502 IV kw 2002 452 I kw. 2003 467 II kw. 2003 491 III kw. 2003 475 IV kw.2003 w wieku 15 lat i więcej w wieku produkcyjnym Źródło danych: BAEL GUS 19

Wykres 2. 11. Pracujące osoby niepełnosprawne w wieku 15 lat i więcej w miastach i na wsi w latach 2001-2003, w tys. 380 360 370 382 340 326 320 300 298 280 260 320 308 304 315 328 292 337 334 348 298 305 306 266 288 292 282 321 270 311 266 I kw 2001 II kw 2001 III kw 2001 IV kw 2001 miasta I kw 2002 II kw 2002 III kw 2002 IV kw 2002 I kw. 2003 wieś II kw. 2003 III kw. 2003 IV kw.2003 Źródło danych: BAEL GUS 2. 4. Bezrobocie W badaniu BAEL zidentyfikowano w IV kwartale 2003 r. 102 tys. bezrobotnych osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej, natomiast w całym roku 2003 średnio 116 tys. W tym badaniu do osób bezrobotnych zalicza się osoby w wieku 15-74 lata nie pracujące w badanym tygodniu, ale aktywnie poszukujące pracy, gotowe ją podjąć lub oczekujące na rozpoczęcie załatwionej już pracy. Tak zdefiniowane bezrobocie w przypadku osób niepełnosprawnych było w poprzednich latach wyraźnie wyższe niż bezrobocie rejestrowane, nawet z uwzględnieniem osób poszukujących pracy niepozostających w zatrudnieniu. Różnica ta jednak malała wraz ze wzrostem liczby osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w urzędach pracy i ze spadkiem liczby osób niepełnosprawnych bezrobotnych identyfikowanych w BAEL. Wykres 2. 12. Osoby niepełnosprawne prawnie w wieku 15 lat i więcej bezrobotne oraz poszukujące pracy niepozostające w zatrudnieniu w okresie od I kw. 2001 do IV kw. 2003, w tys. 160 140 120 100 80 60 40 20 0 I kw 2001 II kw 2001 III kw 2001 IV kw 2001 I kw 2002 II kw 2002 III kw 2002 IV kw 2002 I kw. 2003 II kw. 2003 III kw. 2003 IV kw. 2003 bezrobotni wg BAEL bezrobotni oraz poszukujący pracy niepozostający w zatrudnieniu zarejestrowani w urzędach pracy (średnio Źródło danych: BAEL GUS i miesięczna sprawozdawczość urzędów pracy 20

Stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej wyniosła w IV kwartale 2003 r. 15,0%, a w całym 2003 r. średnio 16,8% i w obu przypadkach była niższa niż stopa bezrobocia osób sprawnych (19,4% i 19,8%). Wyraźny wzrost stopy bezrobocia, który miał miejsce od 1999 r. zarówno w populacji osób sprawnych jak i niepełnosprawnych w przypadku osób niepełnosprawnych trwał krócej. Od kilku lat stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych oscyluje (średniorocznie) na poziomie około 17,0%. Wobec faktu, że jednocześnie wzrosła liczba osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w urzędach pracy, można domniemywać, że spadek liczby bezrobotnych i pewna stabilizacja stopy bezrobocia w badaniu BAEL wynika ze wzrostu liczby osób niepełnosprawnych biernych zawodowo 14. Dostępność zatrudnienia w postaci pracy we własnym gospodarstwie rolnym powoduje, że stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych była w badanych latach z reguły znacznie wyższa w mieście. Zróżnicowanie to było widoczne również w 2003 r. (w mieście 25,1%, wieś - 7,3%). Populacja osób niepełnosprawnych na wsi jest pod tym względem znacznie zróżnicowana: stopa bezrobocia wśród osób niezwiązanych z gospodarstwem rolnym jest znacznie wyższa niż wśród osób związanych z gospodarstwem rolnym (dane dla 2003 r. odpowiednio: 27,2% i 2,3%). W 2003 r. (średniorocznie) nie było natomiast zróżnicowania stopy bezrobocia według płci. Również w poprzednich latach to zróżnicowanie nie było na tyle stałe, aby można było mówić o gorszej sytuacji jednej z płci w dłuższym okresie czasu (aczkolwiek np. w 2002 r. stopa bezrobocia była we wszystkich kwartałach wyższa dla kobiet). Wykres 2. 13. Stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych prawnie i osób sprawnych w wieku 15 lat i więcej w latach 1993 2003 20,0 19,0 18,0 17,6 18,3 20,0 19,8 17,0 16,0 15,0 14,3 14,7 16,4 16,0 17,4 17,9 16,8 14,0 13,0 12,0 14,0 14,4 13,3 13,7 12,4 11,3 11,5 13,8 11,0 10,0 11,6 11,2 10,5 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 osoby niepełnosprawne osoby sprawne Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) Stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych z reguły najwyższa jest w przypadku osób w wieku najwyższej aktywności zawodowej, tj. poniżej 49 r. życia, wyraźnie spadając w późniejszych grupach wieku. 14 Istotne znaczenie ma jednak liczebność bezrobotnych osób niepełnosprawnych, względnie niewielka w relacji do liczby badanej ludności w BAEL, co może zakłócać wiarygodność danych. 21

W przypadku osób niepełnosprawnych niepokojąca jest przede wszystkim stopa bezrobocia osób w wieku produkcyjnym wynosząca w 2003 r. 19,3% (dla osób sprawnych 20,1%), a w szczególności osób w wieku 25 49 lat - 24,8%. Wykres 2. 14. Stopa bezrobocia osób sprawnych i niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej według wieku w 2003 r. 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 46,6 43, 0 23,0 27,7 27,3 24,6 24,6 17,4 16,8 15,6 15,3 23,7 14,3 16,9 11,6 12,5 4,6 4,8 15-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60 i więcej lat osoby niepełnosprawne osoby sprawne Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) Od kilku lat najwyższa stopa bezrobocia dotyczy najczęściej osób niepełnosprawnych z wykształceniem średnim ogólnokształcącym 15. Natomiast regułą było i jest to, że najrzadziej bezrobotne są osoby z wykształceniem podstawowym (czyli przeciętnie starsze), co wynika z ich mniejszej gotowości zawodowej. Tabl. 2. 2. Stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej według wykształcenia w 2003 r. Poziom wykształcenia Stopa bezrobocia w% Ogółem 16,8 Wyższe 14,2 Policealne i średnie zawodowe 19,4 Średnie ogólnokształcące 21,3 Zasadnicze zawodowe 19,9 Gimnazjum, podstawowe, niepełne podstawowe i bez wykształcenia 10,8 Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) W 2003 r., tak jak w poprzednich latach stopa bezrobocia była znacznie zróżnicowana według województw. Osiągnęła najwyższy poziom w województwach śląskim, dolnośląskim, zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim, a najniższy w województwach południowo - wschodnich. Liczebności bezrobotnych osób niepełnosprawnych według województw otrzymywane z BAEL mają ograniczoną 15 Nie w każdym kwartale, co ma związek z relatywnie małą liczebnością tych osób. 22

wiarygodność 16, niemniej dane pochodzące z NSP z maja 2002 r. potwierdzają istnienie rozpiętości między województwami wschodnimi a zachodnimi i północnymi. Mapka 2. 1. Stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 15 lat i więcej według województw w maju 2002 r. Polska: 19,1% Pomorskie 23,5 Warmińsko-mazurskie Zachodniopomorskie 23,4 Podlaskie 27,1 Kujawsko-pomorskie 15,5 22,6 Mazowieckie Lubuskie Wielkopolskie 19, 3 22,1 17,5 Łódzkie Lubelskie Dolnośląskie 20,2 10,3 25,5 Opolskie 23,3 Śląskie Świętokrzys kie 14,4 Podkarpackie 26,8 Małopolskie 12,7 13,2 Źródło danych: NSP 2002 Tabl. 2. 3. Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 15 lat i więcej według NSP i BAEL porównanie danych dla podobnego okresu Wyszczególnienie NSP 2002 / maj* BAEL II kw. 2002 Ogółem 4 326 359 4 332 000 Aktywni zawodowo razem 826 450 826 000 Pracujący 668 935 671 000 Bezrobotni 157 515 155 000 Bierni 3 476 179 3 507 000 Brak danych 23 730 - Współczynnik aktywności zawodowej 19,1 19,1 Wskaźnik zatrudnienia 15,5 15,5 Stopa bezrobocia 19,1 18,8 Źródło danych: GUS BAEL i NSP 2002 16 Zastrzeżenia dotyczące uzyskanych w BAEL częstości niepełnosprawności według województw związane z niedostateczną reprezentatywnością przebadanej próby ludności dotyczą w jeszcze większym stopniu szacowanej w BAEL stopy bezrobocia osób niepełnosprawnych według województw. 23

TABL. 2. 4. Aktywność ekonomiczna osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej według wybranych cech w latach 1993-2003 r. (średniorocznie) Aktywni zawodowo Wyszczególnienie Ogółem Razem pracując y Bezrobo tni Bierni zawodo wo Współ czynnik aktywnoś ci zawodow ej Wskaźni k zatrudni enia Stopa bezrobo cia w tysiącach w % 1994 4327 986 841 145 3341 22,8 19,4 14,7 1995 4440 977 843 134 3463 22,0 19,0 13,7 1996 4463 988 872 115 3475 22,1 19,5 11,6 1997 4608 1037 920 117 3571 22,5 20,0 11,3 1998 4573 991 877 114 3582 21,7 19,2 11,5 1999 4464 881 737 144 3583 19,7 16,5 16,4 2000 4324 832 685 147 3493 19,2 15,8 17,6 2001 4294 794 656 138 3500 18,5 15,3 17,4 2002 4298 775 637 139 3522 18,0 14,8 17,9 2003 4175 690 574 116 3485 16,5 13,7 16,8 w 2003 według wieku 15-24 lata 103 18 9 9 85 17,7 9,0 49,3 25-29 87 25 18 7 61 29,2 20,8 28,7 30-34 90 25 18 7 65 27,6 19,8 28,3 35-39 104 34 25 9 71 32,1 24,0 25,4 40-44 191 51 38 13 140 26,6 20,0 24,6 45-49 386 107 81 25 280 27,6 21,0 23,7 50-54 621 147 122 25 475 23,6 19,6 16,9 55-59 616 126 111 15 491 20,4 18,0 11,8 60-64 509 81 75 6 428 16,0 14,7 7,7 65 lat i więcej 1468 77 76. 1391 5,3 5,2. w 2003 według stopnia niepełnosprawności znaczny 936 34 28 6 902 3,7 3,0 17,5 umiarkowany 1472 191 160 31 1281 12,9 10,8 16,3 lekki 1768 465 386 79 1303 26,3 21,8 16,9 w 2003 według miejsca zamieszkania miasta 2501 371 279 93 2130 14,8 11,2 25,1 wieś 1674 318 295 23 1355 19,0 17,6 7,3 w 2003 według płci mężczyźni 2054 421 350 71 1633 20,5 17,1 16,8 kobiety 2121 269 223 45 1852 12,7 10,5 16,9 w 2003 według województw Dolnośląskie 335 40 30 10 295 11,9 8,9 25,0 Kujawsko-Pomorskie 254 41 32 9 213 16,2 12,6 22,0 Lubelskie 342 76 70 6 266 22,2 20,5 8,2 Lubuskie 156 26 22 5 130 16,9 14,0 17,1 Łódzkie 287 53 45 8 234 18,4 15,6 14,7 Małopolskie 513 88 77 12 425 17,1 14,9 13,1 Mazowieckie 405 64 52 12 341 15,9 12,8 19,1 Opolskie 83 12 10. 71 13,9 11,8. Podkarpackie 225 54 47 6 171 23,8 21,0 11,7 Podlaskie 116 23 20. 93 19,6 17,5. Pomorskie 193 25 21 5 168 13,1 10,6 17,8 Śląskie 377 57 41 16 320 15,2 10,9 27,5 Świętokrzyskie 123 19 17. 104 15,6 13,6. Warmińsko-Mazurskie 169 22 17 6 147 13,0 9,8 25,0 Wielkopolskie 407 72 60 11 335 17,6 14,8 15,4 Zachodniopomorskie 191 18 14. 173 9,4 7,2. 24

. - mniej niż 5 tys.- możliwy błąd losowy. Źródło danych: BAEL GUS Tabl. 2. 5. Aktywność zawodowa osób sprawnych w wieku 15 lat i więcej w 2003 r. Osoby sprawne Ogółem razem Aktywni pracujący bezrobotni Współczynnik aktywności zawodowej Wskaźnik zatrudnien ia Stopa bezroboc ia Ogółem 26778 16256 13043 3213 60,7 48,7 19,8 Mężczyźni 12695 8752 7082 1670 68,9 55,8 19,1 Kobiety 14084 7504 5962 1542 53,3 42,3 20,6 Miasta 16979 10174 8074 2098 59,9 47,6 20,6 Wieś 9800 6082 4969 1114 62,1 50,7 18,3 Źródło danych: BAEL GUS Tabl. 2. 6. Osoby niepełnosprawne i sprawne w wieku produkcyjnym 17 1996-2003 Lata Ogółem Aktywni zawodowo Pracujący Współczynnik aktywności zawodowej w latach Wskaźnik zatrudnienia Osoby niepełnosprawne w wieku 15-64 lata 1996 3018 872 762 28,9 25,3 1997 3081 902 786 29,3 25,5 1998 3017 856 745 28,4 24,7 1999 2892 764 650 26,4 22,5 2000 2869 742 597 25,9 20,8 Osoby niepełnosprawne w wieku 18-59/64 lata 2001 2563 668 535 26,1 20,9 2002 2555 658 523 25,7 20,5 2003 2462 583 471 23,7 19,1 Osoby sprawne w wieku 15-64 lata 1996 21838 15764 13853 72,2 63,4 1997 21915 15708 13909 71,7 63,5 1998 22226 15838 14145 71,3 63,6 1999 22587 15982 13721 70,8 60,7 2000 22871 16183 13558 70,8 59,3 Osoby sprawne w wieku 18-59/64 lata 2001 20882 16133 13122 77,3 62,8 2002 21140 16046 12772 75,9 60,4 2003 21133 15883 12683 75,2 60,0 Źródło danych: BAEL GUS 17 Brak danych dla wieku produkcyjnego (tj. 18-59 dla kobiet i 18-64 dla mężczyzn) w przypadku osób niepełnosprawnych dla lat poniżej roku 2001. 25

3. Pracujące osoby niepełnosprawne - struktura populacji 18. 3. 1. Struktura pracujących osób niepełnosprawnych według wybranych zmiennych W 2003 r. zatrudnienie miało 574 tys. osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej, w tym 471 tys. w wieku produkcyjnym. Struktura populacji pracujących osób niepełnosprawnych jest znacznie zróżnicowana w zależności od różnych zmiennych, takich jak m.in. status zatrudnienia, czas pracy, stopień niepełnosprawności, wiek, płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie, dział gospodarki (wg PKD), w którym pracują, i wykonywany zawód. Zróżnicowanie według tych cech widoczne jest także przy porównaniu populacji pracujących osób niepełnosprawnych i sprawnych. Status zatrudnienia Z punktu widzenia obecnej polityki zatrudniania osób niepełnosprawnych istotna jest liczebność osób niepełnosprawnych na rynku chronionym i na rynku otwartym 19. Rynek chroniony, jako wynikający z obowiązujących rozwiązań prawnych, dotyczy pracy najemnej, stąd istotna jest struktura pracujących według statusu zatrudnienia. Wśród pracujących osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej większość stanowili pracownicy najemni - 46,2%. Pracujący na własny rachunek oraz pracodawcy stanowili 36,2% (3% to pracodawcy). Pozostali to pomagający członkowie rodzin - 17,6%. Tak duży udział osób pracujących na własny rachunek i pomagających wynika z tego, że znaczna część osób niepełnosprawnych pracowała w rolnictwie indywidualnym. Stąd bierze się również znaczne zróżnicowanie struktury zatrudnienia między miastem a wsią: na wsi pracownicy najemni stanowili jedynie 18,0% pracujących, podczas gdy w mieście 76,0%. Osoby niepełnosprawne pracowały przede wszystkim w sektorze prywatnym - 87,1% ogółu pracujących osób niepełnosprawnych. Pracujący w sektorze publicznym to pracownicy najemni (74 tys. z ogólnej liczby 265 tys. pracowników najemnych ). Wśród osób sprawnych, z powodu mniejszego udziału pracujących w rolnictwie, znacznie większy niż wśród osób niepełnosprawnych był udział pracowników najemnych, który wynosił 73,9%. W efekcie wyraźnie niższy był udział pracujących na własny rachunek i pracodawców - 21,2% i pomagających członków rodzin - 4,9%. Wykres 3. 1. Osoby pracujące niepełnosprawne i sprawne w wieku 15 lat i więcej według statusu zatrudnienia w 2003 r. (w %). 80 60 40 20 0 73,9 46,2 36,2 21,2 17,6 4,9 pracownicy najemni pracodawcy i pracujący na rachunek pomagający członkowie rodzin osoby niep ełnosprawne własny osoby sprawne Źródło danych: BAEL GUS (średniorocznie) 18 Jeśli nie podano okresu, którego dotyczą dane i ich źródła, to są to dane średnioroczne dla 2003 r. z kwartalnego badania aktywności ekonomicznej ludności Polski (BAEL) realizowanego przez GUS. 19 Dane dotyczące rynku chronionego - w dalszej części rozdziału. 26

Tabl. 3. 1. Pracujące osoby niepełnospraw ne w wieku 15 lat i więcej według statusu zatrudnienia, wieku, płci, miejsca zamieszkania, wykształcenia i sekcji PKD w 2003 r. (średniorocznie), w tys. Wyszczególnien ie Ogółem Ogółem Pracownicy najemni w tym w sektorze prywatnym w sektorze razem w rolnic- indywidu nym nym twie razem public z- prywat - -alnym Pracodawcy i pracujący na Pomaga rachu nek własny -jący członko- w tym wie razem praco - rodzin dawcy Ogółem 574 500 244 265 74 191 208 17 101 wiek: 15-34 45 37 8 34 8 26 5 * 6 35-44 64 56 20 39 7 31 17 * 8 45-54 203 171 72 106 33 73 70 6 28 55-59 111 99 50 46 12 34 46 * 19 60-64 75 64 39 28 11 18 31 * 16 65 lat i więcej 76 73 56 12 * 10 39 * 25 produkcyjnym 471 403 172 244 68 177 160 13 67 poprodukcyjnym 102 96 72 21 6 15 47 * 34 płeć: Mężczyźni 350 307 141 170 44 126 134 10 46 Kobiety 223 194 103 95 30 65 74 8 55 miejsce zam. Miasta 279 218 12 212 61 151 57 13 10 Wieś 295 282 232 53 13 40 151 * 91 wykształcenie: Wyższe 37 24 * 24 12 12 10 * - Policealne i średnie zawodowe 119 96 17 78 23 55 33 6 8 Średnie ogólnokształcące 35 28 * 22 7 15 11 * * Zasadnicze zawodowe 199 176 76 104 23 81 65 5 30 Podstawowe i niepełne podstawowe 184 176 145 37 8 28 88-59 sekcja PKD Rolnictwo,łowiectwo, leśnictwo Przetwórstwo przemysłowe 247 246 244 * * * 151 * 93 97 86-87 10 76 9 * * Budownictwo 16 14-12 * 9 * * * Handel i naprawy 63 62-32 * 31 26 5 6 Transport, gosp. mag. i łączność 8 7 - * * * * * - Edukacja 18 * - 17 15 * * - - Ochrona zdrowia i opieka społeczna 19 7-17 12 5 * - - Inne 106 76-94 31 64 12 * * 27

Tabl. 3. 1. Pracujące osoby niepełnospraw ne w wieku 15 lat i więcej według statusu zatrudnienia, wieku, płci, miejsca zamieszkania, wykształcenia i sekcji PKD w 2003 r. (średni orocznie), c.d., w % Ogółem Praco wnicy najemni Pracodawcy w tym w sektorze i pracujący na Pomaga w sektorze Wyszcze- prywatnym rach unek własny -jący gólnienie w rolnic- publicz- prywat - wie razem razem praco - członko- razem w tym twie indywidu nym nym rodzin -alnym dawcy Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 wiek: Ogółem 15-34 7,8 7,4 3,3 12,8 10,8 13,6 2,4 * 5,9 35-44 11,1 11,2 8,2 14,7 9,5 16,2 8,2 * 7,9 45-54 35,4 34,2 29,5 40,0 44,6 38,2 33,7 35,3 27,7 55-59 19,3 19,8 20,5 17,4 16,2 17,8 22,1 * 18,8 60-64 13,1 12,8 16,0 10,6 14,9 9,4 14,9 * 15,8 65 lat i więcej 13,2 14,6 23,0 4,5 * 5,2 18,8 * 24,8 produkcyjny 82,1 80,6 70,5 92,1 91,9 92,7 76,9 76,5 66,3 poprodukcyjny 17,8 19,2 29, 5 7,9 8,1 7,9 22,6 * 33, 7 płeć: Mężczyźni 61,0 61,4 57,8 64,2 59,5 66,0 64,4 58,8 45,5 Kobiety 38,9 38,8 42,2 35,8 40,5 34,0 35,6 47,1 54,5 miejsce zam.: Miasta 48,6 43,6 4,9 80,0 82,4 79,1 27,4 76,5 9,9 Wieś 51,4 56,4 95,1 20,0 17,6 20,9 72,6 * 90,1 wykształcenie: Wyższe 6,4 4,8 * 9,1 16,6 6,3 4,8 * - Policealne i średnie zawodowe 20,7 19,2 7,0 29, 4 31, 1 28, 8 15,9 35, 3 7,9 Średnie ogólnokształcące 6,1 5,6 * 8,4 9,5 7,9 5,3 * * Zasadnicze zawodowe 34,7 35,2 31, 1 39,2 31, 1 42,4 31,3 29,4 29,7 Podstawowe i niepełne podstawowe 32,1 35,2 59,4 14,0 10,8 14,7 42,3-58,4 sekcja PKD: Rolnictwo,łowiectwo,leśnictwo 43,0 49,2 100, 0 * * * 72,6 * 92, 1 Przetwórstwo przemysłowe 16,9 17,2-32,8 13,5 39,8 4,3 * * Budownictwo 2,8 2,8-4,5-4,7 - - - Handel i naprawy 11,0 12,4-12,1-16,2 12,5 29,4 5,9 Transport, gosp. mag. i łączność 1,4 1,4 - - - * * * * Edukacja 3,1 * - 6,4 20,3 1,0 * - - Ochrona zdrowia i opieka społecz. 3,3 1,4-6,4 16,2 2,6 * - - Inne 18,5 15,2-35,5 41,9 33,5 5,8 * - * - mniej niż 5 tys.- możliwy błąd losowy. Źródło danych: BAEL GUS 28