Jacek Tabor, Michał Ciach, Sławomir Chmielewski AWIFAUNA ZBIORNIKA SULEJOWSKIEGO W OKRESIE LĘGOWYM. Wstęp

Kulon 4 (1999), 1-2 37 Kulon 4 (1999), 1-2: 37-53 PL ISSN 1427-3098 Jacek Tabor, Michał Ciach, Sławomir Chmielewski AWIFAUNA ZBIORNIKA SULEJOWSKIEGO W OKRESIE LĘGOWYM Wstęp Zbiornik Sulejowski jest jednym z największych zbiorników zaporowych w Polsce. Badania składu awifauny lęgowej zbiorników zaporowych podejmowano w Polsce niejednokrotnie. Dotychczas opublikowano wyniki badań następujących zbiorników: Zbiornik Łąka (Oleksik 1992), Zalew Zegrzyński (Dombrowski et al. 1990), Zbiornik Jeziorsko (Janiszewski et al. 1992, 1998), Zbiornik Otmuchowski (Dyrcz 1981), Zbiornik Turawski (Stawarczyk i Karnaś 1992), Zbiornik Włocławski (Nowysz-Wesołowska 1976), Zbiornik Wonieść (Kuźniak i Lorek 1993), Zbiornik Goczałkowicki (Bocheński 1986), Jezioro Rożnowskie (Krzanowski 1950) oraz Zbiornik Poraj (Czyż 1994). Niniejsze opracowanie ma na celu ustalenie zmian w awifaunie lęgowej, jakie zaszły od momentu wybudowania Zbiornika Sulejowskiego a rokiem 1997. Ponadto dokonano analizy porównawczej składu gatunkowego tego zbiornika z innymi zbiornikami w Polsce badanymi w okresie lęgowym. Teren Zbiornik Sulejowski (nazywany również Zalewem lub Jeziorem Sulejowskim) leży w mezoregionie Równina Piotrkowska (Kondracki 1981). Otoczony jest lasami stanowiącymi fragment Puszczy Pilickiej. Obszar ten chroniony jest od roku 1994 jako Sulejowski Park Krajobrazowy. Zbiornik Sulejowski oddano do eksploatacji w roku 1973. Istniejąca zapora w miejscowości Smardzewice ma 16 m wysokości i 1200 m długości. Jest to budowla betonowo-ziemna (Ambrożewski 1993). Długość Zbiornika Sulejowskiego licząc od mostu w Sulejowie (dane ODGW Warszawa) do zapory w Smardzewicach wynosi ok. 18 km. Licząc ten odcinek wg kilometrażu biegu rzeki, długość ta jest nieco większa 19,77 km. Długość linii brzegowej wynosi ok. 58 km; ok. 35 km jest zalesiona. Maksymalna szerokość zbiornika wynosi 2,1 km a jego średnia głębokość 3,3 m przy maksymalnej głębokości 15 m. Powierzchnia lustra wody przy rzędnej piętrzenia 166,6 m npm. wynosi 21,8 km 2. Potencjalna powierzchnia zbiornika przy realizacji programu drugiego piętrzenia i podniesieniu rzędnej do 168 m npm. ma wynosić 27 km 2. Pojemność użytkowa (61 mln m 3 ), w okresie letnim może

38 Kulon 4 (1999), 1-2 zmniejszyć się do 46 mln m 3. Tak znaczne wahania poziomu wód powodowane są odmiennym natężeniem opadów rocznych. Średni dopływ do zbiornika wynosi 27 m 3 /s. Minimalny odpływ (biologiczny) 11 m 3 /s, maksymalny odpływ (nie niszczący) 150 m 3 /s a maksymalny możliwy odpływ ze zbiornika 586 m 3 /s. Rezerwa powodziowa zbiornika wynosi 9 mln m 3. Jakość wody w zbiorniku odpowiada III klasie czystości (Ambrożewski 1996). Z 50 parametrów fizykochemicznych, 17 przekraczanych jest systematycznie. Głównym źródłem zanieczyszczeń wprowadzanych do zbiornika są wody Pilicy, Luciąży (lewego dopływu Pilicy) oraz ścieki będące następstwem masowego i w większości dzikiego wypoczynku ludności. Wszystko to powoduje bardzo częste zakwity i rozwój glonów, głównie sinic co niekorzystnie wpływa dodatkowo na jakość wody i bilans tlenowy zbiornika (Ambrożewski 1996). Zbiornik Sulejowski charakteryzuje się prawie zupełnym brakiem fitolitoralu, tj. przybrzeżnych zbiorowisk roślin wynurzonych i zanurzonych. Powoduje to miejscami dość silną erozję brzegów przy silnym falowaniu wody. Brzeg zbiornika jest piaszczysty, z niewielką ilością zatok i płycizn porośniętych roślinnością trawiastą i zaroślami wierzbowymi. Do samego brzegu dochodzą zbiorowiska leśne o charakterze borów i lasoborów. W toni wodnej występują między innymi rdestnice, moczarka kanadyjska, wywłócznik oraz oczeret jeziorny. Jedynie w cofce zbiornika i przy ujściu Luciąży rozwinęła się bujna roślinność szuwarowa (Scirpo Phragmitetum), zespół wysokich turzyc oraz zarośla wierzbowe. Występują tu również pojedyncze wyspy. W okolicach Bronisławowa znajduje się kilka największych na zbiorniku wysp, które porośnięte są wierzbami oraz roślinnością trawiastą i turzycami. Również tam w bezpośrednim sąsiedztwie tafli wody zalewu znajduje się niewielki zbiornik wodny z dwoma mniejszymi stawami, które są związane ekologicznie z Zalewem Sulejowskim. Najbardziej przekształcone brzegi zbiornika są wyprofilowane i wybetonowane, znajdują się w pobliżu zapory. (ryc.) Materiał i metody Zasadnicze materiały do opracowania zebrano w roku 1997 wykonując 15 kontroli terenowych: 15, 20 i 22 IV; 11, 16, 22 i 27 V; 9, 19 i 27 VI; 2, 4 i 14 VII; 12 i 13 VIII. Liczono wszystkie gatunki wodne i błotne. Szczególną uwagę zwrócono na miejsca najliczniejszego występowania ptaków tj. na cofkę zbiornika, która obejmuje teren od mostu w Sulejowie do Barkowic oraz rejon Bronisławowa. Ponadto w dniach 1 i 28 V skontrolowano cały pozostały brzeg zalewu. W celu wykrycia gatunków o aktywności wieczornej i nocnej (perkozek Tachybaptus ruficollis, kropiatka Porzana porzana, zielonka Porzana parva, wodnik Rallus aquaticus, kokoszka Gallinula chloropus) wykonano stymulację magnetofonową w dniach: 16 i 22 V oraz 2 VII 1997. Do penetracji wysp w cofce zbiornika i pod Bronisławowem korzystano z pontonu i łodzi rybackiej. Kontrole rozpoczynano głównie w godzinach porannych i popołudniowych. Średni czas jednej kontroli wynosił 6,5 godziny. Zaobserwowane ptaki notowano na mapach w skali 1: 25 000 i 1: 15 000. Przy omawianiu

Kulon 4 (1999), 1-2 39 Ryc. Szkic terenu badań Fig. Study area outline

40 Kulon 4 (1999), 1-2 zmian liczebności niektórych gatunków wodnych i błotnych wykorzystano wyniki badań Markowskiego (1982) z lat 1973-1975, Markowskiego i Wojciechowskiego (1984), Janiszewskiego et al. (1991), niepublikowane dane J. Sosnowskiego z lat 1977-1988 a także wyniki spływu rzeką Z. Lewartowskiego i J. Lontkowskiego (in litt.) w dn. 24-26 VI 1974. Dla niektórych gatunków podano również oceny liczebności z lat 1990-1996 (M. Kociniak, M. Wężyk, Z. Kołudzki, M. Kazimierczak in litt.). Przegląd gatunków Nur czarnoszyi Gavia arctica. Dorosłego osobnika obserwowano 27 VI 1997 między Trestą a Karolinowem. Perkozek Tachybaptus ruficollis. Odnotowano 4-5 par lęgowych w cofce zbiornika oraz pod Bronisławowem. Liczebność w ciągu 24 lat istnienia zbiornika utrzymuje się na zbliżonym poziomie nie przekraczając 10 par (Markowski 1982, J. Sosnowski in litt., Z. Lewartowski i J. Lontkowski in litt.). Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus. Stwierdzono lęgi 27-31 par. Występował w cofce (okolice Murowańca, Obdzieży i Barkowic) 13-14 par oraz na stawach pod Bronisławowem gdzie stwierdzono 14-17 par. Pojedyncze nielęgowe osobniki i pary obserwowano na terenie całego zbiornika. Od czasu powstania zbiornika w roku 1973 liczebność jego systematycznie malała. W roku 1975 na zbiorniku gniazdowało 100 par Markowski (1982) a w roku 1974 stwierdzono 63 gniazda i rodziny (Z. Lewartowski i J. Lontkowski in litt.) (tab. 1). Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena. Odnotowano 5 par lęgowych. Gniazdował pod Murowańcem (1 para) i Bronisławowem (4 pary). Ponadto jednego osobnika obserwowano 15 IV 1997 pod Swolszewicami. Od początku lat 70. zanotowano kilkakrotny spadek liczebności. Markowski (1982) podaje, że w roku 1975 gniazdowało 20-25 par (tab. 1). Perkoz rogaty Podiceps auritus. 6-8 V 1982 1 ad. na stawach w Bornisławowie (J. Sosnowski in litt.). Zausznik Podiceps nigricollis. Stwierdzono jedną parę lęgową w cofce zbiornika oraz 28-30 par pod Bronisławowem w kolonii śmieszki Larus ridibundus. Liczebność jego od początku lat 70. ulegała nieznacznym wahaniom. Największą odnotowano w latach 1975 i 1988, gniazdowało wtedy odpowiednio 45 i 50-55 par (Markowski 1982, J. Sosnowski in litt.) (tab. 1). Kormoran Phalacrocorax carbo. Nielęgowy. Obserwowany: 20 IV 23 os. pod Barkowicami i 6 os. poniżej Obdzieży, 22 IV 8 os. i 3 os. pod Bronisławowem a 27 V 1 os. nad Obdzieżą. Bączek Ixobrychus minutus. Lęgowy. 27 V 1997 obserwowano samicę w okolicy Murowańca (cofka) a 19 V 1997 samca na wyspach pod Bronisławowem. 19 V i 17 VI 1987 obserwowano samicę i samca pod Trestą na prawym brzegu zbiornika (J. Sosnowski in litt.). 5 VI 1987 J. Sosnowski (in litt.) obserwował samca w ujściu rzeki Luciąży do zbiornika (Murowaniec), tam też 26 V 1995 M. Kociniak i inni (in litt.) słyszeli 3 odzywające się osobniki.

Kulon 4 (1999), 1-2 41 Tab. 1. Liczebność populacji lęgowych wybranych gatunkow ptakow wodnych i błotnych na Zbiorniku Sulejowskim Table 1. Number of breeding pairs of selected species of waterfowl on the Sulejow reservoir. (1) Species

42 Kulon 4 (1999), 1-2 Bąk Botaurus stellaris. Pojedyncze terytorialne samce stwierdzono w okolicy Murowańca oraz w ujściu rzeki Luciąży. Czapla biała Egretta alba. Nielęgowa. W sezonie 1997 obserwowana 22 V 1 os. pod Murowańcem w cofce zbiornika. Ponadto, pod Barkowicami stwierdzono 8 III 1996 2 os. oraz 18 IV 1996 3 os. (M. Kociniak i inni, in litt.) Czapla siwa Ardea cinerea. Nielęgowa. W roku 1997 obserwowana 20 IV 1 os. pod Obdzieżą, 22 V 2 os. pod Sulejowem, 19 VI 5 os. na wyspach koło Bronisławowa, 27 VI 4 os. nad lasem Kafar, 4 VII 4 os. pod Barkowicami i 1 os. pod Bronisławowem, 14 VII 3 os. pod Bronisławowem. Markowski (1982) sugerował w latach 70. możliwość lęgów w sąsiedztwie zbiornika. Bocian biały Ciconia ciconia. W roku 1997 nielęgowy, odnotowany 16 V 1 os. nad Bronisławowem, 22 V 1 os. nad Murowańcem. Łabędź niemy Cygnus olor. Stwierdzono 3 gniazda pod Bronisławowem na zbiorniku wodnym przy zalewie oraz 4 gniazda w cofce zbiornika. Pojedyncze osobniki i pary w łącznej liczbie 31 os. utrzymywały się jako nielęgowe na niemalże całym zalewie w sezonie lęgowym. 22 IV 1997 odnotowano stado 34 os. w tym 3 młodociane pod Bronisławowem. W pierwszej połowie lat 70. nie odnotowany przez Markowskiego (1982) jako lęgowy. Świstun Anas penelope. Nielęgowy. 16 V 1997 obserwowano samicę pod Bronisławowem. Ponadto 22 IV 1997 stado 35 osobników przebywało pod Bronisławowem. W roku 1974 i 1975 kilka osobników w porze lęgowej obserwował Markowski (1982). Krakwa Anas strepera. Nielęgowa. W roku 1997 stwierdzono ją 20 IV 2 samce i 1 samica pod Murowańcem oraz 22 IV 1-2 os. i 2 pary + 1 samiec pod Bronisławowem na zbiorniku wodnym. W roku 1974 obserwowano w porze lęgowej kilka osobników (Markowski 1982). Cyraneczka Anas crecca. W sezonie lęgowym 1997 gnieździły się 1-2 pary w cofce zbiornika na wysokości Podklasztorza. W sezonie 1995 odnotowano w tym miejscu parę (M. Kociniak i inni, in litt.). W porównaniu z rokiem 1974, kiedy to na zalewie gnieździło się 20-25 par (Markowski 1982), odnotowano wyraźny spadek liczebności tego gatunku. Krzyżówka Anas platyrhynchos. Na podstawie liczeń samców w kwietniu i na początku maja (nie wliczano stad liczących więcej niż 3 samce) oszacowano, że na całym zbiorniku gniazdowało około 95 par. Najliczniej występowała w cofce (60 par) oraz pod Bronisławowem na zbiorniku wodnym przylegającym do zalewu (25 par). Liczebność tego gatunku zmniejszyła się o połowę w porównaniu do lat 70. (Markowski (1982) i J. Sosnowski in litt.) (tab. 1). Rożeniec Anas acuta. Nielęgowy. 22 IV 1997 samiec obserwowany na stawie pod Bronisławowem. Cyranka Anas querquedula. 3-6 par lęgowych w cofce zalewu pod Obdzieżą. W końcu kwietnia i na początku lipca obserwowano niewielkie stadka ptaków nielęgowych. W roku 1993 pod Murowańcem gnieździły się 2 pary ptaków (M. Kociniak i inni, in litt.). Markowski (1982) wymienia ten gatunek jako lęgowy

Kulon 4 (1999), 1-2 43 w latach 70. Corocznie na zbiorniku przebywało wówczas 40-50 dorosłych osobników. 24-26 VI 1974 Z. Lewartowski i J. Lontkowski (in litt.) obserwowali na zbiorniku łącznie 125 dorosłych osobników w tym 7 par, 3 samice oraz 1 samicę z młodymi. Od końca lat 70. liczebność cyranki systematycznie spada (J. Sosnowski in litt., M. Kociniak i inni, in litt.) (tab. 1). Płaskonos Anas clypeata. W sezonie 1997 nielęgowy, jedynie 22 IV obserwowano parę pod Bronisławowem. 4 VI 1993 M. Kociniak i inni (in litt.) widzieli samca pod Murowańcem. W latach wcześniejszych odnotowano 5 par lęgowych w roku 1975 oraz 5, 3, 2 pary lęgowe odpowiednio w latach 1985, 1986 i 1987 (Markowski 1982, J. Sosnowski in litt.). Głowienka Aythya ferina. Odnotowano 9 par lęgowych, które występowały pod Bronisławowem na zbiorniku wodnym oraz w cofce pod Murowańcem i Obdzieżą. 15 IV obserwowano nielęgowego samca pod Swolszewicami w stadzie czernic Aythya fuligula. Maksymalną liczebność stwierdzono w roku 1975, kiedy to gnieździło się na Zbiorniku Sulejowskim ok. 250 par (Markowski 1982). W skali 24 lat istnienia zbiornika stwierdzono bardzo wyraźny spadek liczebności tego gatunku (Markowski 1982, J. Sosnowski in litt.). Ze względu na wielkość zbiornika oraz istnienie pewnej frakcji nielęgowej ocena liczby par lęgowych może być zaniżona (tab. 1). Czernica Aythya fuligula. Stwierdzono gniazdowanie 40-41 par lęgowych, w tym 30 par pod Bronisławowem, 7-8 par w cofce i 3 pojedyncze pary rozproszone na zalewie. Ponadto 15 IV obserwowano 150 os. pod Swolszewicami Dużymi, pod Bronisławowem 4 VII 65 os., 14 VII 36 os., 12 VIII 34 os. Populacja lęgowa czernicy na Zbiorniku Sulejowskim wydaje się być stabilna i waha się od początku istnienia zbiornika od 20 do 80 par (Markowski 1982, J. Sosnowski in litt.) (tab. 1). Gągoł Bucephala clangula. Nielęgowy. 12 VIII koło Bronisławowa obserwowano samicę. Być może obserwacja ta świadczy o próbie podjęcia lęgów. Koresponduje z tym udany lęg gągołów w roku 1996 na Pilicy pod Białą Górą (Ciach 1997). Również ogólne informacje podane przez Markowskiego et al. (1998) sugerują możliwość gniazdowania w tym rejonie. Nurogęś Mergus merganser. W sezonie 1997 nielęgowy, jedynie 15 IV obserwowano parę ptaków koło przystani w Bronisławowie. W dniu 28 VII 1996 odnotowano samicę wodzącą 2 młode powyżej Zarzęcina (M. Kociniak i inni, in litt.). Błotniak stawowy Circus aeruginosus. Stwierdzono lęgi 2 par w trzcinowisku na zbiorniku wodnym pod Bronisławowem oraz 3 pary w cofce pod Obdzieżą i Murowańcem. W porównaniu z danymi Markowskiego (1982), J. Sosnowskiego, Z. Lewartowskiego i J. Lontkowskiego (in litt.) gatunek wykazujący wzrost liczebności. Jastrząb Accipiter gentilis. 20 IV 1997 obserwowano samicę nad Obdzieżą. Krogulec Accipiter nisus. Gniazdujący prawdopodobnie w okolicy Sulejowa, gdzie w 1997 obserwowano samicę z pokarmem 11 V i parę ptaków 22 V. Myszołów Buteo buteo. W roku 1997 obserwowano pojedyncze osobniki zalatujące z pobliskich lasów 15 IV 1 os. nad Adamowem, 20 IV 1 os. nad lasem Sieczka, 2 os. nad Sulejowem, 22 IV dwa ptaki nad Bronisławowem.

44 Kulon 4 (1999), 1-2 Rybołów Pandion haliaetus. Nielęgowy, 16 V 1997 jeden osobnik przelatujący w kierunku północnym oraz 13 VIII 1997 żerujący koło Murowańca. Kobczyk Falco vespertinus. Samiec stwierdzony nad zbiornikiem w maju 1993 (M. Kociniak i inni, in litt.). Kobuz Falco subbuteo. Prawdopodobnie lęgowy w okolicach Obdzieży oraz Bronisławowem, gdzie widywano ptaki regularnie w całym sezonie. W końcu czerwca 1974 obserwowano 10 osobników krążących nad lasem na przeciw Barkowic (Z. Lewartowski i J. Lontkowski in litt.). Kuropatwa Perdix perdix. Jedną parę obserwowano na łąkach koło Podklasztorza. Bażant Phasianus colchicus. Stwierdzony głównie pod Obdzieżą, Podklasztorzem i Sulejowem, gdzie odnotowano łącznie 7 par występujących w remizach i zadrzewieniach nadrzecznych. Wodnik Rallus aquaticus. W roku 1997 stwierdzono dwie pary w cofce zbiornika i dwie na stawie w Bronisławowie. Według Markowskiego et al. (1998) w ujściu Luciąży gniazdowało 7 par oraz pojedyncze w cofce i w rejonie Bronisławowa. Kropiatka Porzana porzana. Nie odnotowana w sezonie lęgowym 1997. W nocy z 25/26 VI 1974 i 12 V 1985 w rejonie Bronisławowa słyszana przez Z. Lewartowskiego i J. Lontkowskiego oraz J. Sosnowskiego (in litt.), również wymieniana przez Markowskiego (1982) spod Barkowic. Ponadto w roku 1996 pod Murowańcem słyszaeli ten gatunek M. Kociniak i inni (in litt.). Kokoszka Gallinula chloropus. W roku 1997 stwierdzono gniazdowanie 9 par głównie w cofce zbiornika (5 par) oraz na zbiorniku pod Bronisławowem 2 pary. Łyska Fulica atra. W sezonie 1997 odnotowano ok. 90 par lęgowych. Najliczniej występowała na zbiorniku wodnym koło Bronisławowa (ok. 57 par) oraz w cofce, gdzie obserwowano ok. 32 pary lęgowe. W roku 1975 stwierdzono na zbiorniku 200 par (Markowski 1982). W następnych latach jej liczebność systematycznie spadała (J. Sosnowski in litt.) (tab. 1). Żuraw Grus grus. Gniazdowanie możliwe. 27 V 1997 obserwowano jednego osobnika krążącego nad lasami łęgowymi w ujściu rzeki Luciąży do zbiornika. Sieweczka rzeczna Charadrius dubius. Gniazdowało 5 par; pod Karolinowem wykryto 2 gniazda, a w cofce (od Barkowic do Podklasztorza) 3 pary terytorialne. Największą liczebność (35-40 par) osiągnęła sieweczka rzeczna w roku 1974. Gniazdowała głównie w środkowej części zbiornika pod Bronisławowem (tab. 1). Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula. W sezonie 1997 nielęgowa. W latach 70. i 80. gniazdowało 1-5 par (Markowski 1982, J. Sosnowski in litt.). Czajka Vanellus vanellus. Występowała w rejonie cofki Zbiornika, gdzie stwierdzono lęgi 6-9 par. W latach 1973-1975 odnotowano następujące liczebności czajki na terenach związanych ze Zbiornikiem Sulejowskim: 1973 100 par, 1974 150 par, 1975 80 par (Markowski 1982, J. Sosnowski in litt.). Biegus malutki Calidris minuta. Cztery os. obserwowano 15 VI 1997 pod Trestą (M. Kociniak i inni, in litt.). Ponadto 26 VI 1974 jednego os. obserwowali Z. Lewartowski i J. Lontkowskiego (in litt).

Kulon 4 (1999), 1-2 45 Biegus mały Calidris temminckii. Na początku lat 70. Markowski (1982) odnotował w 1. połowie maja 2 spotkania po 2 i 8 osobników. Batalion Philomachus pugnax. Nielęgowy. W roku 1997 obserwowany trzykrotnie, 11 V 9 os. pod Obdzieżą, 2 VII i 4 VII 2 os. pod Murowańcem. W latach 1973-1974 w porze lęgowej przebywało na zbiorniku od 50 do około 100-120 dorosłych osobników. Możliwe były wówczas pojedyncze lęgi na co wskazywało zachowanie niektórych samic (Markowski 1982). W dniach 24-26 VI 1974 Z. Lewartowski i J. Lontkowski (in litt.) obserwowali na zbiorniku łącznie 84 ptaki. Kszyk Gallinago gallinago. W roku 1997 pojedyncze pary gniazdowały pod Obdzieżą i Bronisławowem. W cofce zalewu w roku 1995 wg M. Kociniaka i inni. (in litt.) gniazdowały 1-2 par. Co najmniej 5 par lęgowych stwierdzili Z. Lewartowski i J. Lontkowski (in litt.) pod koniec czerwca 1974. Słonka Scolopax rusticola. W najbliższym rejonie zbiornika gniazdowanie możliwe, 19 VI 1997 obserwowano jednego osobnika na dużej wyspie pod Bronisławowem. Rycyk Limosa limosa. Gniazdowanie możliwe, 20 IV obserwowano 3 osobniki koło Obdzieży. W początkowych latach funkcjonowania zbiornika odnotowano: w roku 1973 20-25 par, 1974 20 par i w roku 1975 10 par rycyka (Markowski 1982). W roku 1982 Markowski i Wojciechowski (1984) stwierdzili zaledwie 2-3 pary. Kulik wielki Numenius arquata. Nielęgowy, 13 VIII 1997 obserwowano 2 osobniki pod Murowańcem w cofce zbiornika. Brodziec śniady Tringa erythropus. Obserwowany wiosną w okresie przelotów w niewielkich stadkach 5-10 os. (Markowski 1982). Z. Lewartowski i J. Lontkowski (in litt.) 24 VI 1974 obserwowali na zbiorniku 10-11 ptaków. Krwawodziób Tringa totanus. W roku 1997 gniazdowało 5 par pomiędzy Murowańcem a Podklasztorzem. W roku 1995 w cofce zbiornika stwierdzono 9-11 par (M. Kociniak i inni, in litt.). W początkowych latach funkcjonowania zbiornika odnotowano: w roku 1973 ok. 15 par, 1974 25-30 par i w roku 1975 10-15 par lęgowych (Markowski 1982). Kwokacz Tringa nebularia. W roku 1997 obserwowany: 11 V 1 os. pod Barkowicami, 2 VII 5 os. pod Obdzieżą i 4 VII 7 os. w cofce zbiornika. Samotnik Tringa ochropus. W roku 1997 nie stwierdzony. W latach 1973-1975 na Zbiorniku i w jego bezpośrednim sąsiedztwie gniazdowały 4 pary (Markowski 1982). Łęczak Tringa glareola. Nielęgowy. W roku 1997 obserwowany czterokrotnie: 11 V 5 os. pod Obdzieżą, 2 VII łącznie 16 os. w cofce zalewu, 4 VII 11 os. pomiędzy Obdzieżą a Barkowicami i 13 VIII 3 os. pod Murowańcem. Na początku lat 70. w porze lęgowej na zbiorniku przebywały stada po 20-30 ptaków (Markowski 1982), a Z. Lewartowski i J. Lontkowski (in litt.) 26 VI 1974 odnotowali łącznie 46 os. Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos. W roku 1997 stwierdzono lęg jednej pary na Pilicy koło Podklasztorza. W latach 70. i 80. na Zbiorniku gniazdowało 1-8 par (Markowski 1982, J. Sosnowski in litt.) oraz 2 pary pomiędzy Sulejowem a Obdzieżą (Z. Lewartowski, J. Lontkowski in litt.).

46 Kulon 4 (1999), 1-2 Mewa mała Larus minutus. W sezonie 1997 nielęgowa. Obserwowano ptaki 27 VI 7 os. pomiędzy Trestą a Karolinowem i 13 VIII 2 os. pod Murowańcem. W roku 1974 i 1975 Markowski (1982) oszacował na 20 liczbę par prawdopodobnie lęgowych. Ponadto, w tym samym okresie podczas przelotów w maju obserwowana w liczbie do 300 ptaków. W roku 1986 i 1987 J. Sosnowski (in litt.) stwierdził na zbiorniku 2 pary lęgowe. Śmieszka Larus ridibundus. Najliczniejszy gatunek mewy na Zbiorniku. W roku 1997 gniazdowała w cofce zbiornika pod Murowańcem w kolonii oszacowanej na 190 par, na zbiorniku wodnym pod Bronisławowem 250 par oraz pod Barkowicami 38 par. W porównaniu z rokiem 1975 (Markowski 1982) i latami 80. (J. Sosnowski in litt.) odnotowano co najmniej dwukrotny spadek liczebności. Najliczniej gniazdowała w roku 1988, kiedy to na zbiorniku gniazdowało ok.1500 par (tab. 1). 25 VI 1974 Z. Lewartowski i J. Lontkowski (in litt.) obserwowali skupisko noclegowe liczące około 2000 ptaków. Mewa pospolita Larus canus. W roku 1997 obserwowano wielokrotnie (głównie w cofce Barkowice) 1-2 pary, jednak gniazd nie znaleziono. Gniazdujące pary stwierdzono w latach: 1977 1 para, 1979 1 para, 1981 2 pary, 1982 2 pary, 1986 4 pary (Markowski i Wojciechowski 1984, J. Sosnowski in litt.). W roku 1995 stwierdzono toki 2 par w ujściu Luciąży i znaleziono pod Barkowicami gniazda należące do 2 par oraz w roku 1996 lęgi 2 par wykryto pod Barkowicami (M. Kociniak i inni, in litt.). Z początku lat 70. pochodzi tylko jedna obserwacja, 25 VI 1974 1 dorosły os. (Z. Lewartowski, J. Lontkowski in litt.). Mewa srebrzysta Larus argentatus. Gniazdowanie możliwe, w roku 1997 12 obserwacji w okresie badań: 15 IV 1 ad. pod Swolszewicami Małymi, 20 IV 2 ad. pod Barkowicami, 2 imm. pod Murowańcem, 1 ad. poniżej Obdzieży, 1 ad. koło Podklasztorza, 11 V para ptaków pod Obdzieżą, 27 V ponownie para ptaków pod Obdzieżą, 1ad. z 1 imm. koło Murowańca, 27 VI 9 ad. pomiędzy Trestą a Karolinowem, 2 ad. poniżej Obdzieży, 4 VII 2 ad. z 1 imm. koło Barkowic, 12 VIII 1 ad. pod Barkowicami Mokrymi. Rybitwa rzeczna Sterna hirundo. W roku 1997 gnieździła się w kolonii śmieszek pod Bronisławowem (11-16 par) oraz na wyspach pod Bronisławowem (1 para). Ponadto w cofce zbiornika odnotowano lęgi 7-8 par oraz 16 nielęgowych ptaków pod Karolinowem. W okolicy Murowańca, w roku 1993 obserwowano 10 par lęgowych (M. Kociniak i inni, in litt.). Od początku istnienia zbiornika zanotowano kilkudziesięciokrotny spadek liczebności tego gatunku. Z. Lewartowski i J. Lontkowski (in litt.) na podstawie znalezionych gniazd i zaniepokojonych ptaków ocenili, że w roku 1974 gniazdowało na zbiorniku 213-231 par. Według Markowskiego (1982) w roku 1975 gniazdowało 230-250 par ptaków (tab. 1). Rybitwa białoczelna Sterna albifrons. W roku 1997 gniazdowało 3-7 par. Znaleziono gniazda w cofce zbiornika oraz pod Karolinowem. W dniu 25 V 1995 obserwowano zachowania godowe 14 os. pod Barkowicami, a później znaleziono gniazdo ze zniesieniem (M. Kociniak i inni, in litt.). W porównaniu z latami 70. i 80. (Markowski 1982 i J. Sosnowski in litt.) odnotowano kilkakrotny spadek liczebności

Kulon 4 (1999), 1-2 47 tego gatunku. Najliczniej gniazdowała w roku 1987 i 1988, kiedy to na zbiorniku stwierdzono ok. 30 par (J. Sosnowski in litt.) oraz w latach 1974 i 1975 odpowiednio 50 i 60 par (Markowski 1982). Rybitwa czarna Chlidonias niger. W roku 1997 w cofce Zbiornika pod Obdzieżą gniazdowało 15-16 par (znaleziono 9 gniazd). Również tam w latach 1993 i 1996 gniazdowało po 20 par. Ponadto w sezonie 1997 obserwowano nielęgowe stadko 16 os. pod Karolinowem. Największą liczebność gatunek ten osiągnął w roku 1974. Stwierdzono wówczas lęgi ok. 40 par (Markowski 1982, Z. Lewartowski, J. Lontkowski in litt.) (tab. 1). Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus. Nielęgowa. W roku 1997 obserwowana: 8 i 10 V - 200 os. pod Murowańcem i Obdzieżą, 11 V 27 os. w cofce w okolicy Obdzieży, 13 i 14 V 60 os. pod Sulejowem i 22 V 2 os. pod Murowańcem (Janiszewski i Włodarczyk 1998). Ponadto 31 V 1996 widziano 7 os. (M. Kociniak i inni, in litt.). Z początku lat 70. dwie obserwacje: 25 V 1974 3 os. (Markowski 1982) i 25 VI 1974 1 os. (Z. Lewartowski, J. Lontkowski in litt.). Siniak Columba oenas. W czerwcu 1973 stwierdzono parę koło Zarzęcina (Markowski 1982). 20 V 1983 pojedynczego ptaka obserwowano nad Zbiornikiem w nieokreślonym miejscu (Janiszewski et al. 1991). Pójdźka Athene noctua. Odnotowana na początku lat 70. w Barkowicach Mokrych (Markowski 1982, Z. Lewartowski, J. Lontkowski in litt.). Lelek Caprimulgus europaeus. Słyszany przez Z. Lewartowskiego i J. Lontkowskiego (in litt.) 24 i 25 VI 1974 w dwóch miejscach na skraju lasu przy zbiorniku. Markowski (1982) ocenił ten gatunek jako nielicznie lęgowy pomiędzy Sulejowem a Smardzewicami. Zimorodek Alcedo atthis. Znaleziono zajętą norkę na prawym brzegu Zalewu na wysokości Barkowic. Ponadto, 11 V 1997 obserwowano pojedynczego ptaka koło Podklasztorza. Również z Barkowic podają lęgi tego gatunku z początku lat 70. Markowski (1982) oraz Z. Lewartowski i J. Lontkowski (in litt.), a J. Sosnowski (in litt.) znalazł w latach 80. zajętą norkę pod Trestą, w ujściu leśnego strumyka. Dudek Upupa epops. 11 V 1997 odzywający się osobnik w zadrzewieniach pod Obdzieżą. Dzięcioł zielony Picus viridis. W roku 1997 wykryto dwa stanowiska lęgowe koło Podklasztorza i pod Sulejowem. Brzegówka Riparia riparia. W czasie badań w roku 1997 nie odnotowano lęgów. W czerwcu 1974 brzegówki wyprowadziły lęgi ze skarpy pod Barkowicami. Odnotowano tam 360-370 zajętych norek. Ogólna liczba norek w okolicach Zbiornika w tym czasie wynosiła 410-420 (Z. Lewartowski, J. Lontkowski in litt.). W roku 1985 kolonia pod Barkowicami liczyła zaledwie 20 czynnych norek (J. Sosnowski in litt.). W roku 1986 wykryto kolonię brzegówek w Zarzęcinie liczącą 35 norek, z czego zajętych było 19 (J. Sosnowski in litt.). Świergotek polny Anthus campestris. Na piaszczystych obrzeżach zbiornika w końcu czerwca 1974 odnotowany w 4 miejscach oraz w jednym miejscu dwa śpiewające samce poniżej Sulejowa (ścięte uprawy wiklin na piasku) (Z. Lewartowski,

48 Kulon 4 (1999), 1-2 J. Lontkowski in litt.). W roku 1996 znaleziono gniazdo tego gatunku na murawach koło Podklasztorza, a pod Bronisławowem na nadbrzeżnych wydmach słyszano śpiewającego samca. (J. Sosnowski in litt.). Świergotek łąkowy Anthus pratensis. 11 V 1997 obserwowano śpiewającego samca na łące koło Podklasztorza. Słowik szary Luscinia luscinia. Najliczniej występował w cofce zbiornika (do mostu w Sulejowie), gdzie w maju 1997 zarejestrowano sześć śpiewających samców. Słowik rdzawy Luscinia megarhynchos. Jeden śpiewający samiec 11 V 1997 w ujściu rzeki Luciąży. Podróżniczek Luscinia svecica. 11 V 1997 słyszano 2 śpiewające samce w cofce zbiornika w zaroślach wierzbowych, a 19 VI 1997 obserwowano zaniepokojoną samicę podczas kontroli wysp pod Bronisławowem. Pokląskwa Saxicola rubetra. Stwierdzona w sezonie lęgowym na 2 stanowiskach koło Podklasztorza i pod Barkowicami. Kląskawka Saxicola torquata. 20 IV 1997 obserwowano samca na łące pod Podklasztorzem. Gatunek nie stwierdzony w latach 70. i 80. (Markowski 1982, Z. Lewartowski, J. Lontkowski in litt., J. Sosnowski in litt.). Świerszczak Locustella naevia. Odnotowany na 2 stanowiskach: 11 V 1997 słyszano śpiewającego samca koło Obdzieży oraz 19 VI 1997 na wyspach pod Bronisławowem. Strumieniówka Locustella fluviatilis. 19 VI 1997 słyszano 2 śpiewające osobniki na zakrzaczonych wyspach pod Bronisławowem. Gatunek nie stwierdzony na początku lat 70. (Markowski 1982, Z. Lewartowski, J. Lontkowski in litt.). Brzęczka Locustella luscinioides. Śpiewające samce stwierdzono w 3 miejscach: w trzcinowisku w ujściu rzeki Luciąży oraz na rzece koło Podklasztorza. Rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus. Najliczniej występowała w cofce zbiornika, np. na odcinku do mostu w Sulejowie stwierdzono w maju 1997 20 śpiewających samców. Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus. Występował na zbiorniku wodnym pod Bronisławowem i w cofce, gdzie łącznie wykryto 4 śpiewające samce. Trzciniak Acrocephalus arundinaceus. Występował na zbiorniku wodnym pod Bronisławowem (10 par) i w cofce zbiornika, gdzie w trzcinowiskach stwierdzono 13 par. Jarzębatka Sylvia nisoria. Odnotowana na dwóch stanowiskach koło Podklasztorza oraz na wyspie pod Bronisławowem. Remiz Remiz pendulinus. Wykryto 12 stanowisk lęgowych, 6 par gniazdowało w cofce w okolicach Murowańca i Obdzieży, para na starorzeczu koło Podklasztorza, para przy rzece w Podklasztorzu oraz 4 pary pod Bronisławowem przy zbiorniku i na wyspach. Dziwonia Carpodacus erythrinus. W sezonie 1997 stwierdzona w podmokłych zadrzewieniach i zaroślach (27 stanowisk, pary lub śpiewające samce), głównie koło Obdzieży i Podklasztorza oraz dodatkowo 2 samce na wyspach pod Bronisławowem. Gatunek nie stwierdzony na zbiorniku na początku lat 70. (Markowski 1982, Z. Lewartowski, J. Lontkowski in litt.). Z. Lewartowski i J. Lontkowski (in litt.)

Kulon 4 (1999), 1-2 49 podają śpiewającego samca 24 VI 1974 z doliny Luciąży 800 m powyżej ówczesnego ujścia do Pilicy. Potrzos Emberiza schoeniclus. Stwierdzony na 20 stanowiskach głównie pod Bronisławowem, Obdzieżą, Murowańcem i koło Podklasztorza i Sulejowa na trzcinowiskach i podmokłych łąkach. Z. Lewartowski i J. Lontkowski (in litt.) odnotowali w końcu czerwca 1974 dwa samce na zbiorniku i parę oraz samca na odcinku Sulejów Obdzież. W okresie lęgowym w roku 1997 stwierdzono 54 gatunki wodne i błotne Non- Passeriformes w tym 26 lęgowych i 4 prawdopodobnie. W roku 1997 gniazdowało 864-896 par z omawianej grupy ptaków. Dominantami wśród lęgowych gatunków wodnych i błotnych Non-Passeriformes w roku 1997 na Zbiorniku były: śmieszka (54% zgrupowania), krzyżówka (11%), łyska (10%) i czernica (5%). Nieco niżej w strukturze dominacji znajdują się perkozy: zausznik (3%) i perkoz dwuczuby (3%). Spośród pięciu typów morfologiczno-ekologicznych wyróżnionych przez Jakubca (1978) wśród ptaków wodno-błotnych (z wyłączeniem wróblowców Passeriformes) najliczniejszymi wśród lęgowych były ptaki polujące z lotu (60%) i ptaki pływające (35%). Opierając się na klasyfikacji Dombrowskiego (1990) ptaków wodno-błotnych najliczniejszą grupą troficzną wśród gatunków lęgowych były polifagi (55%), następnie bentofagi (16%), ichtiofagi (13%), fitofagi (12%) i entomofagi (4%). Decydujący wpływ na taki podział miała w obu przypadkach liczebność śmieszki. Dyskusja Dotychczasowe badania wskazują, że na Zbiorniku gniazdowało w latach 1973-1997 co najmniej 38 gatunków wodnych i błotnych Non-Passeriformes (Markowski 1982, Markowski et al. 1998, Janiszewski et al. 1991, T. Janiszewski i J. Sosnowski in litt., M. Kociniak i inni, in litt.). Uwzględniając wszystkie gatunki z wyróżnionych przez Jakubca (1978) typów morfologiczno-ekologicznych ptaków wodno-błotnych liczba ta wzrasta do 56 gatunków, co stanowi 78% spośród regularnie gniazdujących w Polsce (Komisja Faunistyczna SO PTZool. 1994.). W roku 1997 zanotowano spadek liczby gniazdujących ptaków wodno-błotnych w stosunku do lat 1973-1975. Najwyraźniej stwierdzono to u takich gatunków jak: głowienka, rybitwa rzeczna, sieweczka rzeczna, perkoz rdzawoszyi, cyranka, perkoz dwuczuby, rybitwa białoczelna, rybitwa czarna, czernica, łyska, śmieszka (tab. 1). W stosunku do danych z lat wcześniejszych w roku 1997 nie zanotowano lęgów: płaskonosa, sieweczki obrożnej, samotnika, mewy małej. Wyraźne wahania liczebności w porównywanym 24-leciu wykazały: rybitwa białoczelna, śmieszka i łyska. Nowym gatunkiem w awifaunie zalewu jest nurogęś, który co najmniej od roku 1989 gniazduje na Pilicy poniżej i powyżej zbiornika w liczbie około 17-21 par (Chmielewski et al. 1993, Tabor 1998, Chmielewski i Tabor in litt.). Jako prawdopodobnie nowe gatunki lęgowe, które zasiedliły (brak pewnych dowodów gniazdowania) lub zasiedlą zbiornik w najbliższych latach należy uznać: mewę srebrzystą i gągoła (Janiszewski et al. 1991, kart. R-KTP).

50 Kulon 4 (1999), 1-2 Do roku 1982 istniały w Polsce 123 zbiorniki zaporowe (Głodek 1985). Przeprowadzona w roku 1986 ekspertyza dotycząca inwentaryzacji ostoi ptaków w Polsce wykazała, że zbiorniki zaporowe spełniają ważną rolę w systemie ochrony ptaków (Dyrcz 1989). Wśród 144 wytypowanych miejsc 8 (6%) stanowiły zbiorniki zaporowe w tym Zbiornik Sulejowski. Uzupełnienie cytowanej inwentaryzacji ostoi w Polsce potwierdziło znaczenie tego typu zbiorników dla ochrony ptaków (Gromadzki et al. 1994). Wśród 118 ostoi 10 (8%) stanowiły zbiorniki zaporowe, w tym również Zbiornik Sulejowski. Badania ornitologiczne prowadzone w różnych regionach Polski na zbiornikach zaporowych pozwalają omówić szczegółowiej znaczenie i bogactwo gatunkowe omawianego Zbiornika. Ze względu na skład gatunkowy i liczebność ptaków lęgowych uznano Zbiornik Sulejowski jako ostoję ptaków o randze krajowej (Gromadzki et al. 1994). Spośród lęgowych gatunków wodnobłotnych, aż pięć wymienionych jest w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński ed. 1992). Są to: bąk, kropiatka, sieweczka obrożna, mewa mała, rybitwa białoczelna. Zbiornik swym charakterem ekologicznym oraz składem awifauny przypomina najbogatsze jeziora eutroficzne (Borowiec 1981). Zmniejszanie się ogólnej liczby gatunków i ich liczebności jest zgodne z przewidywaniami Markowskiego (1982), a przeczy tezie udowodnionej przez Stawarczyka i Karnasia (1992), którzy piszą, że w miarę starzenia się zbiornika liczba gatunków i ich liczebność powinny wzrastać. Zmiany liczby gatunków zasiedlających Zbiornik niekoniecznie muszą mieć związek z jego starzeniem lecz również z zachodzącymi procesami w ponadregionalnej skali. W tym względzie Zbiornik Sulejowski wyróżnia się wśród innych zbiornikow zaporowych. Przyczyn tego zjawiska może być wiele. Niewątpliwie spadkowa tendencja liczebności ptaków ma wiele przyczyn, z których nie bez znaczenia są: wahania poziomu lustra wody w okresie lęgowym, dzika rekreacja wokół zbiornika oraz być może silna eutrofizacja. Przeprowadzona analiza 9 dużych zbiorników zaporowych w Polsce wskazuje na znaczne ich podobieństwa między sobą. (tab. 2). Awifauna Zbiornika Sulejowskiego najbardziej jest podobna do awifauny Zbiornika Turawskiego, Wonieść i Jeziorsko (QS>80%).

Kulon 4 (1999), 1-2 51 Tab. 2. Wartość wskaźnika podobieństwa QS pomiędzy 9 dużymi zbiornikami zaporowymi. Do porównań wykorzystano skład ugrupowań lęgowych ptaków wodno-błotnych z pracy Stawarczyka i Karnasia (1992) uzupełniony o dane ze Zbiornika Jeziorsko (Janiszewski et al. 1998) i Łąka (Oleksik 1992) Table 2. The values of similarity indices (QS) among nine large dam reservoirs. Data from Stawarczyk and Karnaś (1992) were used for comparisons. They were supplemented with data from Jeziorsko dam reservoir (Janiszewski et al. 1998) and from Łąka dam reservoir (Oleksik 1992) Podsumowanie Obserwowane zmiany liczebności gatunków wodnych i błotnych upoważniają do podjęcia kompleksowych działań w celu ochrony awifauny tego obszaru zarówno na zbiorniku jak i poniżej niego. Analiza zgrupowań ptaków zasiedlających podobne zbiorniki zaporowe w Polsce wskazuje, że z biegiem lat liczba gatunków oraz liczebność ptaków wodno-błotnych powinna wzrastać (Stawarczyk i Karnaś 1992). Natomiast na Zalewie Sulejowskim obserwuje się odwrotną tendencję co może świadczyć o zachodzeniu niekorzystnych zmian na samym zbiorniku jak również i w jego otoczeniu. Dotyczy to również terasy zalewowej poniżej zapory (Chmielewski 1997). Należy zatem pilnie podjąć starania w celu poprawy warunków siedliskowych dla ptaków gniazdujących na tym akwenie oraz w terasie zalewowej. Niezbędna jest poprawa warunków wilgotnościowych gleb poniżej zapory. Wiodącą rolę powinna tu pełnić dyrekcja Zespołu Nadpilicznych Parków Krajobrazowych w Moszczenicy. Zasady gospodarowania z uwzględnieniem gospodarczej i ekologicznej roli akwenu powinny zostać rozwiązane na zasadzie kompromisu stron. Potrzebę ochrony awifauny tego obszaru widzi również kierownictwo Nadzoru Wodnego w Smardzewicach. Autorzy niniejszego opracowania pragną podziękować Nadzorowi Wodnemu w Smardzewicach (ODGW Warszawa), a szczególnie Panu Tadeuszowi Bieniasowi za pomoc przy prowadzeniu badań oraz Marcinowi Kazimierczakowi, Marcinowi Kociniakowi, Zbigniewowi Kołudzkiemu, Jerzemu Sosnowskiemu oraz Marcinowi

52 Kulon 4 (1999), 1-2 Wężykowi, którzy użyczyli swoje dane z obserwacji. Dziękujemy Aleksandrowi Winieckiemu za uwagi, które pozwoliły nadać ostateczny kształt niniejszej pracy. Literatura Ambrożewski Z. 1993. Projektowanie i realizacja zbiornika wodnego Sulejów. Gosp. wod. 12: 267-273. Ambrożewski Z. 1996. Problemy ekologiczne i powodziowe zbiornika wodnego Sulejów. Aura 7: 19-21. Bocheński Z. 1986. Development and structure of the Goczałkowice Reservoir. XVI. Birds. Ekol. pol. 34: 523-535. Borowiec M. 1981. Próba ornitologicznej klasyfikacji zbiorników wodnych Polski. Prz. Zool. 4: 543-558. Chmielewski S., Kusiak P., Sosnowski J. 1993. Awifauna lęgowa tarasu zalewowego dolnej Pilicy. Not. Orn. 34: 247-276. Chmielewski S. 1997. Zmiany w awifaunie doliny Pilicy po budowie Zbiornika Sulejowskiego. Kulon. 1: 33-40. Ciach M. 1997. Lęgi gągoła (Bucephala clangula) koło Tomaszowa Mazowieckiego. Kulon 2: 218-219. Czyż S. 1994. Ptaki zbiornika Poraj. Opracowanie Zarządu Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych 2. Potok Złoty. Dombrowski A., Kot H., Rzępała M. 1990. Zgrupowania ptaków Zalewu Zegrzyńskiego. W: Kajak Z. (red.) Funkcjonowanie ekosystemów wodnych ich ochrona i rekultywacja. Ekologia zbiorników zaporowych i rzek. SGGW 50: 163-180. Dyrcz A. 1981. Ptaki Zbiornika Otmuchowskiego. Acta zool. crac. 25: 69-102. Dyrcz A. 1989. Tereny ważne dla ornitologii i ochrony ptaków w Polsce. Prz. Zool. 3: 417-437. Głodek J. 1985. Jeziora zaporowe świata. PWN, Warszawa. Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M. 1994. Ostoje ptaków w Polsce. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Gdańsk. Głowaciński Z. (ed.) 1992. Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa. Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej PTZool. 1994. Ptaki Palearktyki Zachodniej, nazewnictwo i status krajowy. Not. Orn. Zeszyt specjalny 35: 1-37. Jakubiec Z. 1978. Zróżnicowanie morfologiczno-ekologiczne ptaków wodno-błotnych. Wiad. Ekol. 24: 99-107. Janiszewski T., Markowski J., Michalak P., Wojciechowski Z., Hejduk J. 1991. Rzadkie gatunki ptaków stwierdzone w środkowej Polsce. 2. Not. Orn. 32: 117-124. Janiszewski T., Kuczyński L., Wypychowski K., Chylarecki P., Winiecki A. 1992. Wyniki wstępnych badań nad awifauną lęgową terenów Zbiornika Zaporowego Jeziorsko. W: Winiecki A. (ed.): Ptaki lęgowe doliny Warty. Prace Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków UAM w Poznaniu 1: 57-82. Janiszewski T., Włodarczyk R. 1998. Intensywny przelot rybitw białoskrzydłych Chlidonias leucopterus w Regionie Łódzkim wiosną 1997. Orlik 34, 3-4: 20-21.

Kulon 4 (1999), 1-2 53 Janiszewski T., Włodarczyk R., Bargiel R., Grzybek J., Kaliński A., Lesner B., Milczarek S. 1998. Awifauna zbiornika Jeziorsko w latach 1986-1996. Not. Orn. 39: 121-150. Kondracki J. 1981. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Kuźniak S., Lorek G. 1993. Ptaki Zbiornika Wonieść i terenów sąsiednich. Prace Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków UAM w Poznaniu 2: 1-45. Markowski J. 1982. Ptaki doliny Pilicy - projektowanej strefy krajobrazy chronionego. Ochr. Przyr. 44: 145-217. Markowski J., Wojciechowski Z. 1984. Rzadkie gatunki ptaków stwierdzone w środkowej Polsce. Not. Orn. 25: 15-24. Markowski J., Wojciechowski Z., Hejduk J., Radzicki G. 1998. Kręgowce. W: Kurowski J. K. (red.) Sulejowski Park Krajobrazowy, środowisko przyrodniczo geograficzne. Zespół Nadpilicznych Parków Krajobrazowych. 90-105. Oleksik J. 1992. Ptaki Zbiornika Łąka (województwo katowickie). Ptaki Śląska 9: 49-60. Stawarczyk T., Karnaś A. 1992. Sukcesja lęgowych ptaków wodno-błotnych na Zbiorniku Turawskim w latach 1977-1991. Ptaki Śląska 9: 1-15. Tabor J. 1998. Fauna. W: Burzyński I. (red.) Spalski Park Krajobrazowy, środowisko przyrodniczo kulturowe. Zespół Nadpilicznych Parków Krajobrazowych. 38-69. Adresy autorów: Jacek Tabor, Spalski Park Krajobrazowy, ul. Podleśna 2, 97-214 Spała Michał Ciach, ul. Głowackiego 39/43/40, 97-200 Tomaszów Mazowiecki Sławomir Chmielewski, Rynek 12, 05-640 Mogielnica Avifauna of Sulejowski dam reservoir in the breeding period Summary The paper describes avifauna of Sulejowski dam reservoir in the breeding period. The basic study was conducted in 1997. The results are supplemented with data from 1973 when the dam reservoir was established. In 1973-1997, at least 38 species of water birds and waders were nesting. The dominant species were the black-headed gull, mallard, coot and tufted duck. In 1997, a general decrease in the number of nesting birds was observed as compared with the period 1973-1975 (Table 1). It was most pronounced in the porchard, common tern, little ringed plover, red necked grebe, garganey, great crested grebe, little tern, black tern, tufted duck, coot, and black-headed gull. In 1997, as compared with the earlier years, such species as the shoveler, ringed plover, green sandpiper, and little gull did not nest. Over the 27-years period, clear fluctuations were observed in the abundance of the little tern, black-headed gull, and coot. A new species in the avifauna of the dam reservoir was the goosander. An analysis of nine large dam reservoirs in Poland showed a high similarity among them (Table 2). The avifauna of Sulejowski dam reservoir was most similar to those of Turawski, Wolnieść, and Jeziorsko dam reservoirs (QS>80%).