Sławomir Chmielewski, Jacek Tabor, Cezary Iwańczuk ZMIANY W AWIFAUNIE LĘGOWEJ KORYTA PILICY W LATACH

Transkrypt

1 Kulon 12 (2007) 31 Kulon 12 (2007), PL ISSN Sławomir Chmielewski, Jacek Tabor, Cezary Iwańczuk ZMIANY W AWIFAUNIE LĘGOWEJ KORYTA PILICY W LATACH Sławomir Chmielewski, Jacek Tabor, Cezary Iwańczuk. Changes in the breeding avifauna of the river Pilica in Abstract. In , four counts were conducted using boats during the first ten-day periods of June (1974, , 1998, ) on the river Pilica between the dam at Smardzewice and the outlet to Vistula (140 km). Local factors such as overgrowing of the river channel with vegetation, low water levels in the river, overgrowing of the river banks with vegetation and their fastening are likely to be responsible for declines in the Ringed Plover, Charadrius hiaticulus, Little Ringed Plover Charadrius dubius, Common Tern Sterna hirundo, Little Tern Sternula albifrons, and Sand Martin Riparia riparia. The increasing abundance of vegetation in the river channel attracts birds associated with rushes, such as the Sedge Warbler Acrocephalus schoenobaenus, Great Reed Warbler Acrocephalus arundinaceus, Reed Warbler Acrocephalus scirpaceus, Reed Bunting Emberiza schoeniclus, and probably Marsh Warbler Acrocephalus palustris, the number of which is steadily increasing. The Kingfisher Alcedo atthis population seems to be stable, though it markedly fluctuated over the 30- year period. The Scarlet Grosbeak Carpodacus erythrinus significantly fluctuated, numbers of the Penduline Tit Remiz pendulinus were stable, and the Common Sandpiper Actitis hypoleucos showed a decline. Trends in populations of 11 species on the Pilica (Greylag Goose Anser anser, Goldeneye Bucephala clangula, Goosander Mergus merganser, White-tailed Eagle Haliaeetus albicilla, Lapwing Vanellus vanellus, Ringed Plover, Stock Dove Columba oenas, Kingfisher, Black Woodpecker Dryocopus martius, House Martin Delichon urbicum, and Dunnock Prunella modularis) were the same as over Poland. Abstrakt. W latach wykonano na Pilicy w 1 dekadzie czerwca cztery spływy (1974, , 1998, ), na odcinku do zapory w Smardzewicach do ujścia do Wisły (140 km). Lokalne czynniki, takie jak zarastanie koryta rzecznego, niskie stany wody w rzece, zarastanie brzegów i ich umacnianie wpłynęły prawdopodobnie na spadek liczebności sieweczki obrożnej Charadrius hiaticulus, sieweczki rzecznej Charadrius dubius, rybitwy rzecznej Sterna hirundo i białoczelnej Sternula albifrons oraz brzegówki Riparia riparia. W zarastające koryto wkroczyły gatunki szuwarowe, których liczebność systematycznie wzrasta, np. rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus, trzciniak Acrocephalus arundinaceus, trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus, potrzos Emberiza schoeniclus i prawdopodobnie łozówka Acrocephalus palustris. Populacja zimorodka Alcedo atthis na Pilicy wydaje się być stabilna, choć na przestrzeni 30 lat ulegała znacznym wahaniom. Znaczne wahania odnotowano dla dziwonii Carpodacus erythrinus, natomiast stabilna była liczebność remiza Remiz pendulinus, spadek liczebności zanotowano u brodźca piskliwego. Dla 11 gatunków (gęgawa Anser anser, gągoł Bucephala clangula, nurogęś Mergus

2 32 Kulon 12 (2007) merganser, bielik Haliaeetus albicilla, czajka Vanellus vanellus, sieweczka obrożna, siniak Columba oenas, zimorodek, dzięcioł czarny Dryocopus martius, oknówka Delichon urbicum, pokrzywnica Prunella modularis) stwierdzono zgodność trendów na Pilicy z podanymi dla Polski. Dolina Pilicy została zaliczona do sieci międzynarodowych ostoi ptaków w Polsce (Sidło 2004) i ze względu na unikatową awifaunę (OSO - obszar specjalnej ochrony ptaków) włączona do sieci obszarów Natura Obecnie na tym obszarze tworzony jest Park Krajobrazowy Dolnej Pilicy (Chmielewski i Tabor 2003 msc). Dla obszarów NATURA 2000 niezbędne jest sporządzanie planów ochrony w terminie 5 lat od dnia ich wyznaczenia. Zatwierdzony plan ochrony obowiązuje przez 20 lat. W trakcie jego obowiązywania ma być prowadzony stały monitoring - w przypadku ptaków, nie rzadziej niż raz na 3 lata (Gromadzki 2004). Znaczna część materiałów wykorzystanych do tworzenia obszarów OSO opiera się na danych nieaktualnych, zebranych często kilka-kilkanaście lat temu. Stąd pilną potrzebą jest wypracowanie metod monitoringu i stałe śledzenie zmian zachodzących a awifaunie oraz podejmowanie niezbędnych działań ochronnych. Wykorzystując metodę spływu, prowadzone były z różną częstotliwością od roku 1974 liczenia ptaków związanych z korytem rzeki Pilicy (Chmielewski et al. 1993, 1998 msc., Z. Lewartowski i J. Lontkowski in litt.). W pracy przedstawiono zmiany w awifaunie lęgowej zasiedlającej koryto rzeki na przestrzeni 30 lat, począwszy od roku 1974 do Teren Spływy wykonano na odcinku Pilicy od zapory w Smardzewicach do ujścia (140 km). Opis szczegółowy koryta rzecznego przedstawiono w pracy Chmielewskiego et al. (1993). Na przestrzeni lat stwierdzono w dolinie postępujące zmiany środowiskowe mające przypuszczalnie wpływ na skład jakościowy i ilościowy awifauny koryta rzeki: zarastanie wysp i nadbrzeżnych plaż - będący następstwem zaprzestania wypasu i odłogowania łąk. Jednocześnie pogłębiał się deficyt wód w zlewni Pilicy - skutkujący niskimi przepływami w korycie. Na niektórych odcinkach prowadzono prace regulacyjne polegające na umacnianiu brzegów faszyną i narzutem kamiennych, co powodowało zmniejszenie erozji brzegowej. Po zamknięciu zakładów przemysłowych w Tomaszowie Mazowieckim, zmniejszyło się zanieczyszczenie wód (Chmielewski 1996, Chmielewski i Tabor 2001). Przed wybudowaniem zbiornika sulejowskiego (1973r.) w dolinie notowano średnio co 5 lat wezbrania powodziowe, po roku 1990 wystąpiły one w kwietniu 1994, 2001, czerwcu 1999 i lipcu Ponadto w ostatnich latach w dolinie pojawiła się licznie norka amerykańska Mustela vison i wydra Lutra lutra, a silną ekspansję wykazał bóbr europejski Castor fiber, zasiedlając całe koryto oraz wszystkie dopływy Pilicy (Chmielewski 1999, in litt.).

3 Kulon 12 (2007) 33 Metoda Na omawianym odcinku Pilicy wykonano cztery spływy: 1974 (26 VI-2 VII - Z. Lewartowski i J. Lontkowski (in litt.)); w ramach kompleksowych badań całej doliny (Chmielewski et al. 1993), 1998 (3-4 i 6 VI) i 2003 (8-9 VI) (12 VI). Spływy rozpoczynano przeważnie w godz , a kończono między a Wyniki notowano na mapach w skali 1: W trakcie spływu wychodzono tylko na większe piaszczyste plaże i wyspy. Kontrolowano za każdym razem te same obszary, co w latach poprzednich. W porównaniu uwzględniono także dane zebrane z wielkiej wyspy k. Domaniewic, która w wyniku prac regulacyjnych w roku 1998 i w latach połączyła się z lądem. Tak zebrane dane, w przypadku nurogęsi Mergus merganser, pustułki Falco tinnunculus, czajki Vanellus vanellus, sieweczki rzecznej Charadrius dubius i obrożnej Ch. hiaticula, brodźca piskliwego Actitis hypoleucos, rybitwy rzecznej Sterna hirundo i białoczelnej Sternula albifrons, zimorodka Alcedo atthis i dudka Upupa epops, były prawdopodobnie zbliżone do rzeczywistej liczby par lęgowych. Liczbę par brzegówki Riparia riparia oceniono na podstawie liczby nor o głębokości powyżej 5 cm (z daleka widoczne jako ciemny otwór wlotowy). W przypadku pozostałych gatunków podane oceny należy traktować jako względne wskaźniki liczebności (ale porównywalne w kolejnych latach), z pewnością zaniżone w stosunku do rzeczywistego stanu, zwłaszcza wyniki z roku 1974 (późny termin spływu). Na porównywalność wyników zebranych po roku 1974 miały wpływ: zbliżone terminy kontroli (1 dek. czerwca), ta sama metodyka oceny liczebności, dobra znajomość terenu. Wyniki Gęgawa Anser anser. W roku 1994 stwierdzono w dolinie Pilicy pierwszy przypadek gniazdowania gęgawy (Chmielewski et al. 1998), a 9 VI 2003 odnotowano ją po raz pierwszy podczas spływu k. Osuchowa. Od roku 2005 gatunek ten regularnie zaczął gniazdować na sąsiadujących z doliną stawach w Gostomi (kart. M-ŚTO). Krzyżówka Anas platyrhynchos. W roku 1974 stwierdzono zaledwie 25 osobników, w tym jedna zaniepokojona samica, w latach wykryto 6 samic zaniepokojonych lub z młodymi oraz 66 osobników rozproszonych lub w niewielkich stadkach. W roku 1998 stwierdzono 12 samic z młodymi lub zaniepokojonych i 110 osobników rozproszonych w korycie, zaś w rodzin (144 os. rozproszone), z tego aż 11 stanowiły samice z młodymi na leśnym odcinku między Spałą a Żądłowicami. Gągoł Bucephala clangula. Pierwsze lęgi na omawianym odcinku doliny Pilicy, pod Tomaszowem Mazowieckim, odnotowano w roku 1996 (Ciach 1997). W roku 1998 obserwowano w tej samej okolicy 3 rodziny (4, 5, 6 juv.) oraz 3 samice bez młodych (nie wiadomo czy lęgowe), w roku jedną rodzinę (samica + 3 juv.) pod Tomaszowem Mazowieckim i jedną (samica + 6 juv.) k. Żądłowic, ponadto dwie samice bez młodych widziano k. Spały.

4 34 Kulon 12 (2007) Nurogęś Mergus merganser. Zasiedlił Pilicę w roku 1989, wówczas to odnotowano lęgi 15 par między Spałą a Nowym Miastem (Chmielewski et al. 1993). W roku 1998 wykryto par i obserwowano 29 os. nielęgowych, w roku 2003 było już 29 par lęgowych zasiedlających rzekę na całym omawianym odcinku oraz zanotowano 107 os. nielęgowych. Bielik Haliaeetus albicilla. W roku 2000 stwierdzono pierwszy lęg tego gatunku w dolinie Pilicy (M. Kurowski). W roku 2003 w czasie spływu obserwowano pojedynczego ptaka w okolicy miejsca lęgu. Pustułka Falco tinnunculus. W roku 1974 w czasie spływu zanotowana w trzech miejscach i podobnie w latach W roku 1998 obserwowana na 3 stanowiskach, a tylko na 2 w latach jednak za każdym razem w innej okolicy. Czajka Vanellus vanellus. Licznie lęgowa w korycie Pilicy w roku około 40 par, w tym na wyspie k. Domaniewic 21 par. W latach gniazdowało w korycie rzeki na wyspach około 30 par, w tym 20 na największej na Pilicy k. Domaniewic. W roku 1998 stwierdzono gniazdowanie zaledwie 6-7 par na wyspach. W latach 2003 i 2004 nielęgowa. Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula. W roku 1974 Z. Lewartowski i J. Lontkowski odnotowali par. W latach stwierdzono największą liczebność (31-40 par). W roku 1998 gniazdowały w korycie rzeki pary, w zaledwie trzy, co wskazuje na bardzo duże wahania liczebności na Pilicy na przestrzeni ostatnich 30 lat. Sieweczka rzeczna Charadrius dubius. Porównanie wyników na przestrzeni lat wskazuje na stała tendencję spadkową. W roku 1974 doliczono się par lęgowych w korycie, w latach aż 70-88, w roku 1998 już tylko 39-42, a w latach zaledwie Krwawodziób Tringa totanus. W roku 1974 napotkano w korycie 3 zaniepokojone ptaki, w latach gniazdowało w korycie i na wyspach 9-10 par, w roku 1998 tylko 5 par, a w latach nielęgowy. Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos. Nie uwzględniono danych z roku 1974 ze względu na późny termin spływu. Najliczniej lęgowy w latach par, w roku 1998 tylko par, w latach nieco więcej par. Pomiędzy rokiem 1989 a 1998 populacja lęgowa zmniejszyła się o połowę. Mewa pospolita Larus canus. W latach 1974, i obserwowano w korycie rzeki ptaki nielęgowe. Pierwszy i jedyny jak dotychczas przypadek gniazdowania miał miejsce w kolonii rybitw rzecznych i białoczelnych w roku 1998 (Chmielewski i Iwańczuk 1998). Rybitwa rzeczna Sterna hirundo. W latach 1974, i 1998 gniazdowała w podobnej liczbie, kolejno: 35-44, 35-42, par. Zaskakujący na tym tle był wynik liczenia w latach , kiedy to nie stwierdzono ptaków lęgowych, a na całym odcinku zanotowano zaledwie 21 os. przelotnych. Rybitwa białoczelna Sternula albifrons. W roku 1974 zanotowano par lęgowych, w latach , w roku pary, zaś w latach gniazdowała prawdopodobnie tylko jedna para.

5 Kulon 12 (2007) 35 Siniak Columba oenas. W latach 80. notowany w Puszczy Pilickiej poza doliną w leśnictwie Żądłowice oraz Borki (kart. M-ŚTO). W dniu 8 VI 2003 gruchającego samca słyszano tuż nad rzeką poniżej Spały. Turkawka Streptopelia turtur. W roku 1974, pomimo późnego terminu spływu stwierdzono 77 os. w tym 29 śpiewających. W roku naliczono 22 os. w tym 12 śpiewających. W roku 1998 zanotowano 6 śpiewających ptaków i 7 przelotnych, zaś w latach stwierdzono 10 odzywających się samców. Zimorodek Alcedo atthis. W roku 1974 jego liczebność w korycie rzeki oceniono na 37 par, w latach było par, w roku par, zaś w latach zaledwie pary (tab. 1). Tab. 1. Zmiany liczby par lęgowych zimorodka Alcedo atthis w korycie Pilicy, na kolejnych odcinkach po 10 km (1-14) od ujścia do zapory w Smardzewicach, w latach 1974, , 1998 i Table 1. Changes in the number of breeding pairs of the Kingfisher Alcedo atthis on the Pilica channel in 10-km sections (1-14) from the dam at Smardzewice to the outlet, in 1974, , 1998, and , (1) - Total, (2) - *1 pair beyond the river channel, (3) - **0-1 pair beyond the river channel Razem (1) * ** *1 para poza korytem (2) **0-1 pary poza korytem (3) Dudek Upupa epops. W roku 1974 wykryto 8 odzywających się ptaków, choć tu na wynik miał zapewne wpływ termin spływu (26 VI-2 VII). W latach naliczono stanowisk dudka - wynik ten w porównaniu z pozostałymi latami wydaje się być zaskakująco wysoki - w roku 1998 zanotowano 7 odzywających się ptaków zaś w latach Dzięcioł czarny Dryocopus martius. W roku 1974 odnotowany w jednym miejscu, w latach nie stwierdzony, zaś w latach 1998 i wykryty na trzech stanowiskach.

6 36 Kulon 12 (2007) Dzięcioł zielony Picus viridis. W roku stwierdzony w 9 miejscach, podobnie w 1998, zaś w latach zaledwie w 3 i w sezonie w 6. Brzegówka Riparia riparia. Najliczniej odnotowana w roku norki, w latach liczebność w korycie rzeki oceniono na 2429 par w 73 koloniach, zaś w roku 1998 zanotowano 937 norek w 44 koloniach i tylko 831 w 41 koloniach w latach (tab. 2). Tab. 2. Liczba oraz udział procentowy (w nawiasach) kolonii (K) i norek (N) brzegówki Riparia riparia w poszczególnych klasach wielkości na Pilicy, K - liczba kolonii, N - liczba norek Table 2. Numbers and percentage (in parentheses) of Sand Martin Riparia riparia colonies (K) and burrows (N) in different classes of colony size on the river Pilica, K - number of colonies, N - number of burrows, (1) - Year, (2) - Total Razem (2) Rok (1) K 98 (68,5%) N 323 (11,1) K 32 (43,8) N 203 (8,4) K 23 (52,3) N 71 (7,6) K 18 (43,9) N 78 (9,4) K 171 (56,8) N 675 (9,5) (21,0%) 827 (28,3) 27 (37,0) 754 (31,0) 13 (29,5) 301 (32,1) 18 (43,9) 345 (41,5) 88 (29,2) 2227 (31,3) 10 (7,0%) 790 (27,1) 12 (16,4) 980 (40,4) 8 (18,2) 565 (60,3) 5 (12,2) 408 (49,1) 35 (11,6) 2743 (38,6) 5 (3,5%) 977 (33,5) 2 (2,8) 492 (20,2) Razem (2) (2,3) 1469 (20,6) Oknówka Delichon urbicum. W korycie Pilicy gniazdowała pod mostami. W roku 1974 wykryto gniazda pod mostem w Spale (22 gniazda), Inowłodzu (co najmniej 5), Przybyszewie (1), Białobrzegach (co najmniej 400), w sezonie 1987-

7 Kulon 12 (2007) , w Nowym Mieście (130), Przybyszewie (230), Białobrzegach (260). Do roku 1998 przetrwało tylko stanowisko pod mostem w Białobrzegach (30), w roku 2004 znaleziono tam zaledwie 20 gniazd. Świergotek polny Anthus campestris. W roku 1974 wykryto 5 śpiewających samców, w latach stwierdzony na 4 stanowiskach, w roku 1998 zaledwie na jednym, a w latach nie wykryty. Pokrzywnica Prunella modularis. W roku 1974 zanotowana tylko w 3 miejscach, a w latach w 19. W trakcie spływu w roku 1998 wykryto 7 stanowisk, w latach Słowik rdzawy Luscinia megarhynchos. W roku 1974 i w latach zanotowano śpiewające samce w trzech miejscach. W roku 1998 wykryty na 6 stanowiskach, zaś w latach na jednym. Strumieniówka Locustella fluviatilis. W czasie spływu w roku 1974 i w latach wykryta w 9 miejscach, w roku 1998 w 12, zaś w latach tylko w 3. Brzęczka Locustella luscinioides. W latach stwierdzono 4 śpiewające ptaki. W okresie wcześniejszym nie odnotowana. Rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus. W roku 1974 stwierdzona zaledwie raz w korycie, w latach stwierdzono 24 śpiewające samce. W latach oraz 1998 nie liczona. Trzciniak Arcocephalus arundinaceus. Stosunkowo licznie odnotowany w roku śpiewających samców, w latach stwierdzono pojedyncze ptaki w 7 miejscach, w roku 1998 w trzech, a w latach śpiewających samców. Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus. W roku 1974 odnotowano pojedyncze śpiewające samce zaledwie w 8 miejscach, w latach aż w 41. W latach oraz 1998 nie liczony. Remiz Remiz pendulinus. Liczebność tego gatunku ulegała na przestrzeni omawianych lat nieznacznym wahaniom. W roku 1974 wykryto stanowisk, w roku , a w latach Wyjątkiem były lata , kiedy to wykazano aż 77 stanowisk. Potrzos Emberiza schoeniclus. W roku 1974 odnotowano łącznie 68 os., w latach aż 240, w roku , a w latach os. Kulczyk Serinus serinus. Najliczniej odnotowany w roku śpiewające samce. W latach , w roku , a w latach zaledwie cztery. Gatunek, którego rozmieszczenie w dolinie związane było silnie z obecnością zabudowy wiejskiej. Dziwonia Carpodacus erythrinus. Najmniej liczna w roku wykryta na stanowiskach, w latach na Najliczniejsza w roku wykryto 134 stanowiska, zaś w latach zaledwie

8 38 Kulon 12 (2007) Dyskusja Postępujący spadek liczebności sieweczki obrożnej, sieweczki rzecznej oraz rybitwy rzecznej i białoczelnej, jest efektem obniżenia się poziomu lustra wody w rzece, co spowodowało zmniejszenie powierzchni piaszczystych wysp oraz ich zarastanie. Coraz rzadsze i niewielkie wylewy tworzą zbyt małe odsypy w nurcie, niewystarczające dla powstania na nich większych stabilnych kolonii. Podobnie jak na Pilicy, również na Narwi odnotowano postępujący spadek liczebności brodźca piskliwego (Kozik i Cieśluk 2007). W zarastające koryto wkraczają gatunki szuwarowe, których liczebność wzrasta, np. rokitniczka, trzciniak, trzcinniczek, potrzos i prawdopodobnie łozówka Acrocephalus palustris. Gatunki te w korycie Pilicy wykazują odmienne trendy od podawanych dla Europy (BirdLife International 2004). Populacja zimorodka na Pilicy wydaje się być stabilna, choć na przestrzeni 30 lat ulegała znacznym wahaniom. Zagrożeniem dla niej jest zarastanie wierzbą brzegów w następstwie prowadzenia lokalnych prac regulacyjnych koryta, polegających na umacnianiu erodujących brzegów faszyną z narzutem kamiennym. Po pewnym czasie faszyna przekształca się w zwarty gąszcz wierzbowy uniemożliwiając budowę norek. Prawdopodobnie te działania spowodowały również spadek liczebności brzegówki. Dla tego gatunku, ze względu na charakter gniazdowania, niezbędne są do budowy kolonii większe fragmenty erodujących brzegów, a te niestety zanikają na skutek w/w prac regulacyjnych. Na przestrzeni 30 lat liczebność brzegówki spadła 3 krotnie, zanikły kolonie duże liczące powyżej 150 gniazd (tab. 2). Podobne zjawisko zanotowano w dolinie Narwi (Dombrowski 1994, Kasprzykowski 2002, Kozik i Cieśluk 2007). Znaczne wahania odnotowano dla dziwonii, natomiast stabilna była liczebność remiza. Gatunki te wydają się być niezagrożone w dolinie Pilicy. Można spodziewać się w najbliższym czasie wzrostu liczebności dziuplaków w związku z dość licznym zaatakowaniem olszy przez glonopodobny organizm Phytophthora alni i obserwowane zamieranie drzew. Ogniska tej choroby stwierdzono w wielu miejscach na Mazowszu (Oszako i Zakrzewska 2006). W ciągu ostatnich lat ukazało się kilka prac omawiających trendy gatunków w Europie (Tucker et al. 1994, BirdLife International 2000, 2004). Dla oceny zmian liczebności gatunków licznych, w Polsce prowadzony jest od roku 2000 Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych (Chylarecki et al. 2003, 2006). W opracowaniach tych przedstawiono również kierunki zmian dla gatunków w Polsce, w przedziale lat W niniejszej pracy porównano wyniki liczeń wykonanych w latach w korycie Pilicy metodą spływu z danymi zawartymi w w/w publikacjach. Metoda spływu zalecana jest do prowadzenia monitoringu niektórych gatunków naturowych (Gromadzki 2004). Posiada ona zalety (mała czasochłonność), ale również wady (obszar kontroli ograniczony w zasadzie do pasa przykorytowego, niedokładność ocen dla niektórych gatunków, zwłaszcza wróblowców. Dla 11 gatunków (gęgawa, gągoł, nurogęś, bielik, czajka, sieweczka obrożna, siniak, zimorodek, dzięcioł czarny, oknówka, pokrzywnica) stwierdzono zgodność trendów na Pilicy z podanymi dla Polski (tab. 3). Odmienne wyniki uzyskano dla krzyżówki, sieweczki rzecznej,

9 Kulon 12 (2007) 39 brodźca piskliwego, mewy pospolitej, dudka, brzegówki, świergotka polnego, rokitniczki, trzciniaka, trzcinniczka, remiza, zbliżone dla krwawodzioba, turkawki, dzięcioła zielonego, kulczyka. W przypadku dzięcioła zielonego i pokrzywnicy, na wynik porównania mogła mieć wpływ przyjęta metoda liczeń w dolinie Pilicy, głównie termin i wykonywanie liczeń w ciągu całego dnia. Niezgodność porównywanych tendencji populacyjnych dla rokitniczki, trzcinniczka i potrzosa z publikacją BirdLife International (2004), wynikała przypuszczalnie z lokalnej specyfiki terenu - od kilkunastu lat koryto Pilicy ulega systematycznemu zarastaniu roślinnością szuwarową. Jest to następstwem wybudowania na rzece zbiornika zaporowego i pogłębiającego się deficytu wód w środkowej części dorzecza oraz niekorzystnego reżimu wodnego - przesuszenia doliny i generalnie niskich poziomów wody w rzece (Chmielewski 1996, Osuchowska 1995). Tab. 3. Porównanie trendu gatunków zasiedlających Pilicę w stosunku do podanego dla Polski. Oznaczenie symboli w tabeli: - wzrost, - spadek, stabilizacja, - fluktuacja Table 3. Trends in populations of birds inhabiting the river Pilica as compared with trends recorded for Poland. Symbols: - increase, - decrease, - stability, - fluctuations, (1) - Species, (2) - Trends, (3) - Pilica valley (in parentheses the year of appearance), (4) - after Tucker et al. (1994) (in parentheses the years when trend was calculated), (5) - Bird Life International (2004) (in parentheses the years when trend was calculated), (6) - Chylarecki et al. (2006) (in parentheses the years when trend was calculated, (7) - *- in 2003/2004 no breeding was found, (8) - ** - decline in 2003/2004, (9) - *** - threetime increase in Gatunek (1) Anser anser Anas platyrhynchos Bucephala clangula Mergus merganser Haliaeetus albicilla Falco tinnunculus Dolina Pilicy (w nawiasie rok zasiedlenia) (3) Wg Tucker et al. (1994) (w nawiasie lata dla których określono trend) (4) Trendy (2) BirdLife International (2004) (w nawiasie lata dla których określono trend) (5) (1994) ( ) (2000) (1996) ( ) (1989) ( ) (2000) (brak roku) (1998) (1989) ( ) Chylarecki et al. (2006) (w nawiasie lata dla których określono trend) (6) cd. tabeli na następnej stronie

10 40 Kulon 12 (2007) cd. tabeli Vanellus vanellus Charadrius hiaticula Charadrius dubius Tringa totanus Actitis hypoleucos Larus canus Sterna hirundo Sternula albifrons Columba oenas Streptopelia turtur Alcedo atthis Upupa epos Dryocopus martius Picus viridis Riparia riparia Delichon urbicum Anthus campestris Prunella modularis Luscinia megarhynchos Locustella fluviatilis Locustella luscinioides Acrocephalus schoenobaenus Arcocephalus arundinaceus Acrocephalus scirpaceus ( ) ( ) ( ) ( ) (brak roku) ( ) ( ) (1998) (brak roku) ( ) * ( ) (brak roku) ( ) ( ) (brak roku) ( ) ** (brak roku) ( ) *** ( ) ( )? ( ) (brak roku) ( ) (brak roku) ( ) ( ) ( ) (brak roku) ( )? ( )? ( )? ( )? ( ) ( ) ( ) ( ) cd. tabeli na następnej stronie

11 Kulon 12 (2007) 41 cd. tabeli Remiz pendulinus Emberiza schoeniclus Serinus serinus Carpodacus erythrinus ( ) ( ) ( ) ( ) * w latach 2003/2004 nie stwierdzono lęgów (7) ** w latach 2003/2004 spadek liczebności (8) *** 3-krotny wzrost w latach (9) Porównanie wyników uzyskanych na Pilicy z danymi zaprezentowanymi w wyżej wymienionych opracowaniach wskazuje na zgodność niektórych ocen trendów z przyjętymi dla Polski, dla niektórych gatunków trendy są odmienne lecz mogło to wynikać z przyjętej metody spływu i jej ograniczeń oraz lokalnych zmian w środowisku (np. rokitniczka, trzecinniczek) dających odmienny obraz od podawanego dla całej Polski. Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych pozwala na ocenę trendów tylko gatunków pospolitych, w przypadku mniej licznych, a zwłaszcza związanych z korytem rzeki wydaje się być nieodpowiedni, ze względu na sposób zbierania danych. Prezentowane wyniki wskazują, że przyjęta metoda liczeń sprawdza się i może być z powodzeniem wykorzystywana do dalszego monitorowania zmian wybranych gatunków w dolinie Pilicy. Literatura BirdLife International/European Bird Census Council (2000). European bird populations: estimates and trends. Cambridge, UK: BirdLife International. (BirdLife Conservation Series No. 10). BirdLife International (2004). Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, UK: BirdLife International (BirdLife Conservation Series No. 12). Chmielewski S., Iwańczuk C Gniazdowanie mewy pospolitej (Larus canus) na Pilicy. Kulon 3, 2: 209. Chmielewski S., Tabor J., Tabor M., Tabor A Ziemia Radomska i Kielecka. W: J. Krogulec (red.). Ptaki łąk i mokradeł Polski (Stan populacji, zagrożenia i perspektywy ochrony). IUCN Poland, Warszawa Chmielewski S lat eksploatacji Zbiornika Sulejowskiego - i co dalej? Aura Chmielewski S Liczebność bobra europejskiego Castor fiber vistulanus na Pilicy od Grotowic do ujścia. Kulon 4: 65-72

12 42 Kulon 12 (2007) Chmielewski S., Tabor J Koncepcja ochrony awifauny Zbiornika Sulejowskiego z uwzględnieniem wymogów jego eksploatacji. W: Kot H., Dombrowski A. (red.). Strategia ochrony fauny na Nizinie Mazowieckiej Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny, Siedlce. Chmielewski S., Tabor J msc. Wstępna dokumentacja przyrodnicza projektowanego Parku Krajobrazowego Dolnej Pilicy. Maszynopis w MUW w Warszawie. Chmielewski S., Kusiak P., Sosnowski J Awifauna lęgowa tarasu zalewowego dolnej Pilicy. Not. Orn. 34: Chmielewski S., Tabor J msc. Inwentaryzacja i waloryzacja awifaunistyczna doliny Pilicy poniżej zapory do granic województwa piotrkowskiego. Urząd Wojewódzki w Piotrkowie Tryb. Chylarecki P., Zieliński P., Rohde Z., Gromadzki M Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych - Raport z lat Gdańsk: OTOP/Zakład Ornitologii PAN. Chylarecki P., Jawińska D., Kuczyński L Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych - Raport z lat Warszawa: OTOP. Ciach M Lęgi gągoła (Bucephala clangula) kolo Tomaszowa Mazowieckiego. Kulon Dombrowski A Porównanie liczebności wybranych gatunkow ptaków gniazdujących w dolinie dolnej Narwi w latach 1973 i Not. Orn. 35: Gromadzki M. (red.) Ptaki. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 7 (część I), s T. 8 (część II), s Kasprzykowski Z Liczebność wybranych gatunków ptaków wodno-błotnych związanych z korytem dolnej Narwi w roku Kulon 7: Kozik R., Cieśluk P Wyniki inwentaryzacji wybranych ptaków lęgowych na dolnej Narwi i przyległych zbiorników w roku Kulon 12: Osuchowska M Zbiorowiska roślinne doliny Pilicy od Domaniewic do ujścia. Wyd. RTN, Radom. Oszako T., Zakrzewska W Phytophthora alni atakuje rodzime olsze. Aura 6: Sidło P. O., Błaszkowska B., Chylarecki P Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP, Warszawa. Tucker G. M., Heath M. F., Tomiałojć L., Grimmett R. F. A Birds in Europe: Their Conservation Status. BirdLife Conservation Series no. 3, Cambridge. Adresy autorów: Sławomir Chmielewski, ul. Rynek 12, Mogielnica, sch6@wp.pl Jacek Tabor, Spalski Park Krajobrazowy, ul. Podleśna 2, Spała Inowłódz, jacektabor@poczta.onet.pl Cezary Iwańczuk, Olszew 30, Goszczyn