Eugeniusz Pugacewicz Awifauna lęgowa stawów rybnych koło Pietkowa w latach i 2007

Transkrypt

1 Dubelt 2 (2010) Dubelt 2 (2010), Eugeniusz Pugacewicz Awifauna lęgowa stawów rybnych koło Pietkowa w latach i 2007 Eugeniusz Pugacewicz. Breeding birds of fish ponds near Pietkowo in and Abstract. In in Pietkowo fish ponds (199 ha; E, N; NE Poland) were breeding 51 bird species and their total density varied between 568,8 and 620 pairs/km 2. Community of breeding birds was dominated by Coot Fulica atra, Great Reed Warbler Acrocephalus arundinaceus, Reed Warbler A. scirpaceus, Tufted Duck Aythya fuligula, Marsh Warbler Acrocephalus palustris, Mallard Anas platyrhynchos and Red-necked Grebe Podiceps grisegena. Their total share was 58%. Marsh and water birds were represented by 34 species, including 28 Non-Passeriformes. Their density ranged from 501,6 to 550 pairs/km 2, and their share in the whole community exceeded 88%. In 2007 bird community was formed by 46 species, and their total density did not exceed 400 pairs/km 2. In this year dominated Reed Warbler, Reed Bunting Emberiza schoeniclus, Sedge Warbler Acrocephalus schoenobaenus and Great Reed Warbler. Marsh and water birds were represented by 27 species, and their total density was estimated for pairs/km 2. Between and 2007 abundance of the whole community decreased by 30%, marsh and water species by 40% and Non-Passeriformes by 66%. Observed changes were caused mainly by predation by American Mink Neovison vison, and in the smaller extent, by change of water regime and natural succession of rush communities. In Pietkowo fish ponds differed from other ponds in Poland mainly due to high number of Little Grebe Tachybaptus ruficollis, Red-necked Grebe, Mute Swan Cygnus olor, Little Crake Porzana parva, Savi s Warbler Locustella luscinioides, Great Reed Warbler and Penduline Tit Remiz pendulinus. Rybne stawy hodowlane, z uwagi na bogatą awifaunę wodno-błotną, od dawna budziły szczególne zainteresowanie ornitologów. Awifauna wielu z nich doczekała się odrębnych publikacji (Bocheński 1960, Wasilewski 1966, 1973, Cempulik 1985, Kot 1986, Krotoski 1987, Ranoszek 1987, Bukaciński, Bukacińska 1991, Cieślak et al. 1991, Gramsz 1991, Kunysz 1993, Dombrowski et al. 1994, Kułakowski 1995, Witkowski et al. 1995, Kopij 2001, Wilniewczyc et al. 2001, Kruszyk, Zbroński 2002, Wiehle 2002, Szyra, Szyra 2004, Wieczorek 2004, Zieliński 2008). Na Nizinie Północnopodlaskiej istnieje ponad 20 kompleksów stawowych i pojedynczych stawów o powierzchni ha. Dotychczas została dokładnie opisana jedynie awifauna stawów dojlidzkich pod Białymstokiem (Kułakowski 1995). W niniejszej pracy omówiono awifaunę lęgową drugiego pod względem wielkości w regionie obiektu stawowego, położonego koło Pietkowa. 25

2 E. Pugacewicz Awifauna lęgowa stawów rybnych koło Pietkowa.... Teren badań Badane stawy zostały założone w brzeżnej części doliny Narwi, która w tym miejscu jest kotlinowo rozszerzona i silnie zatorfiona. Leżą w odległości ok. 2 km na wschód od Pietkowa ( E, N) w gminie Poświętne powiatu białostockiego. Są administrowane przez Nadleśnictwo Rudka. Kompleks stawowy, o całkowitej powierzchni 199 ha, składa się z dwóch części rozdzielonych zalesionym wzniesieniem (uroczysko Ostrów ryc. 1). Większa część wschodnia (116 ha) różni się od zachodniej znacznie silniejszym pokryciem roślinnością szuwarową. W latach cały kompleks składał się z 17 stawów o powierzchni ponad 1 ha, z których największy ( Elżbieta I ) zajmował 29,2 ha, oraz kilku mniejszych stawków. W latach zlikwidowano groblę między stawami Maria i Kazimierz, zwiększając w ten sposób powierzchnię zalewaną o 1,3 ha. Pozostałe stawy w tym okresie nie były modernizowane, poza okresowym pogłębianiem fragmentów nie pokrytych zwartymi szuwarami. Kompleks stawowy od północy i wschodu sąsiaduje z rozległymi zmeliorowanymi łąkami torfowymi, a od południa i zachodu jest otoczony lasami mieszanymi. Woda do napełniania stawów jest pobierana z rzeczki Lizy, lewego dopływu Narwi. W 1988 r., w którym napełniono wszystkie stawy, w większości na poziomie średnim, zalana powierzchnia wynosiła 165 ha. W 1989 r. pod wodą było 151 ha, a jej przeciętny poziom na wszystkich zalanych stawach był względnie niski. Z kolei w 2007 r. zalane zostały 162 ha, a poziom wody na większości stawów był wysoki, na pozostałych średni lub niski. W latach szuwary z klasy Phragmitetea pokrywały w sumie ok. 95 ha, czyli 58% zalewanej powierzchni stawów. W ich wschodniej części tworzyły one duże zwarte płaty wewnątrz stawów, o powierzchni do 13 ha. Powszechnie występowały też wąskimi pasami wzdłuż grobli. Najbardziej rozpowszechniony był szuwar trzcinowy Phragmitetum australis, który występował zarówno w postaci jednorodnych zbiorowisk, jak też formacji urozmaiconych licznymi szerokolistnymi turzycami. Duże powierzchnie pokrywał również szuwar wąskopałkowy Typhetum angustifoliae. Dość rozpowszechniony, chociaż występujący zwykle w małych płatach, był też szuwar oczeretowy Scirpetum lacustris. Te trzy zbiorowiska nierzadko tworzyły urozmaicone mozaikowe układy. Szuwary wielkoturzycowe ze związku Magnocaricion większe powierzchnie zajmowały jedynie na stawie Witold i na małych bezimiennych stawach sąsiadujących z nim od zachodu. Roślinność wodna ze związków Potamion i Nymphaeion była rozpowszechniona na wszystkich stawach z otwartym lustrem wody. Powierzchnię wód w znacznym stopniu pokrywały zbiorowiska rzęs z klasy Lemnetea minoris. W 2007 r. powierzchnia zajęta przez szuwary była generalnie podobna, jak w latach Wprawdzie zmniejszyła się ona na połączonych stawach Kazimierz i Maria, lecz równocześnie powiększyła na innych stawach, zwłaszcza we wschodniej części kompleksu. Jednak w ogólnej fizjonomii szuwarów zaszły dość istotne zmiany. Mianowicie wskutek postępującego procesu ich starzenia się są one aktualnie znacznie gęściejsze niż dawniej, szczególnie w strefie dolnej. 26

3 Dubelt 2 (2010) Ryc. 1. Teren badań. Figure 1. Study area. Krzewy i drzewa rosły głównie na stawie Witold, na którym znajduje się 5 małych wysepek. Były to głównie krzewiaste wierzby Salix sp., bez czarny Sambucus nigra oraz brzozy Betula sp.. Rozproszone krzaki rosły też na groblach i wyjątkowo na wypłyconych miejscach wewnątrz innych stawów. Większość grobli, poza najczęściej użytkowanymi, porastała bujna i gęsta roślinność zielna. W czerwcu zwykle była ona wykaszana wąskimi pasami na koronach grobli, przy czym w latach na prawie całej ich długości, a w 2007 r. tylko na 60% grobli. Penetracja ludzka na terenie stawów była nieduża. Częstsza obecność pracowników gospodarstwa rybackiego w sezonie lęgowym ptaków była ograniczona do określonych tras i punktów. W omawianym okresie natomiast narastała turystyczna penetracja tego obiektu, która jednak obejmowała tylko wybrane jego fragmenty, głównie w części północnej, gdzie wybudowano dla tych celów wieżę obserwacyjną. W sezonie lęgowym niekiedy dokonywano odstrzałów czapli siwej Ardea cinerea. 27

4 E. Pugacewicz Awifauna lęgowa stawów rybnych koło Pietkowa.... Materiał i metody W pracy wykorzystano wyniki badań ilościowych awifauny lęgowej stawów pietkowskich wykonanych w latach 1988, 1989 i W dwóch pierwszych sezonach prowadzono je w ramach badań awifauny całej doliny górnej Narwi (Pugacewicz 1995). W 1988 r. dokładnie liczono tylko wybrane gatunki, natomiast w 1989 r. cenzusem objęto wszystkie gatunki gniazdujące w obrębie ogroblowanej powierzchni stawów. W pierwszym sezonie wykonano 5 liczeń (21 IV, 9 V, 26 V, 16 VI, 9 i 14 VII), którym poświęcono w sumie 64 h. W drugim przeprowadzono 6 liczeń (15 IV, 4 V, 24 V, 14 i 15 VI, 30 VI, 15 VII), które zajęły 59 h. Pomimo krótszego łącznego czasu obserwacji, w 1989 r. uzyskano znacznie dokładniejsze wyniki dla gatunków trudniej wykrywalnych, ponieważ liczenia wykonano w okresach ustabilizowanej ładnej pogody. W obu sezonach tempo kontroli było podobne. Sprawdzenie 10 ha stawów zajmowało 3,0-3,2 h. Jedno liczenie trwało 6,5-11 godzin. Obserwacje prowadzono głównie w dzień, poczynając od wczesnych godzin rannych. Nie wykonano specjalnych liczeń wieczornych, ani też nie stosowano stymulacji magnetofonowej do wykrywania gatunków o skrytym trybie życia. Mogło to skutkować zaniżeniem ocen liczebności tych gatunków (Dombrowski et al. 1993). W 2007 r. badania awifauny stawowej prowadzono w ramach inwentaryzacji gatunków z Dyrektywy Ptasiej w obrębie OSO NATURA 2000 Dolina Górnej Narwi (Pugacewicz 2007). Poza gatunkami dyrektywowymi uwagę skoncentrowano na wybranych mniej licznych gatunkach wodno-błotnych. Liczebność pozostałych gatunków oceniono z mniejszą dokładnością. Wykonano 6 liczeń (25 i 27 IV, 13 V, 26 V, 25 VI, 9 VII, 27 VII), którym poświęcono w sumie 62 h. Jedno liczenie trwało 3-14,5 h. Liczenia 3 i 4 przeciągnięto do godzin nocnych. Do wykrywania zielonki Porzana parva i wodnika Rallus aąuaticus zastosowano stymulację magnetofonową. Wszelkie spostrzeżenia notowano na mapach topograficznych w skali 1:5000, 1:7000 i 1: W trakcie liczeń szczególną uwagę poświęcano rejestrowaniu rozróżnień, czyli równoczesnych stwierdzeń przedstawicieli różnych par lub różnych grup ptaków. Liczebność gatunków terytorialnych określono w sposób zgodny z zasadami kombinowanej odmiany metody kartograficznej (Tomiałojć 1980). Liczebność innych gatunków określono zgodnie ze wskazówkami Borowiec et al. (1981). Liczbę par lęgowych kaczek właściwych Anas sp. ustalono na podstawie liczby samców stwierdzonych na początku sezonu lęgowego, a grążyc Aythya sp. na podstawie liczby samic stwierdzonych w pobliżu potencjalnych miejsc lęgowych. W ocenach liczebności kaczek nie uwzględniono ptaków zgrupowanych w stadach nielęgowych. Liczebność zausznika Podiceps nigricollis, śmieszki Larus ridibundus i rybitwy zwyczajnej Sterna hirundo ustalono dzieląc przez dwa liczbę zanotowanych osobników, które wykazywały zachowania właściwe dla okresu rozrodczego. Wskaźnik podobieństwa składu gatunkowego obliczano według wzoru QS = 2C/A+B x 100%, gdzie A liczba gatunków na powierzchni pierwszej, B 28

5 Dubelt 2 (2010) liczba gatunków na powierzchni drugiej, C liczba gatunków wspólnych dla obu powierzchni. Wskaźnik podobieństwa zagęszczeń obliczano według wzoru PZ = 2c/a+b x 100%, gdzie a zagęszczenie ptaków na powierzchni pierwszej, b zagęszczenie na powierzchni drugiej, c suma zagęszczeń wspólnych (mniejszych) dla obu powierzchni. Wyniki W latach na stawach pietkowskich gniazdowało 51 gatunków ptaków. W 1988 r. stwierdzono 44, a w 1989 r. 50 gatunków lęgowych (tab. 1). Ponadto w okresie 24 V-14 VII 1989 na stawie Elżbieta II stale obserwowano 1 osobnika perkoza rogatego Podiceps auritus, ale gniazdowania tego gatunku nie stwierdzono. W bezpośrednim sąsiedztwie stawów regularnie gniazdowała para bielików Haliaeetus albicilla. W kwietniu i maju 1988 r. obserwowano też pojednyczego rybołowa Pandion haliaetus w miejscu, w którym w 1985 r. stwierdzono nieudany lęg (Pugacewicz 1995). W 1989 r. zagęszczenie całego zgrupowania awifauny lęgowej wynosiło 568,8 par/km 2. Porównanie liczebności gatunków liczonych w latach 1988 i 1989 sugeruje, że w tym pierwszym sezonie mogło być ono o 9% wyższe i wynosić ok. 620 par/ km 2. Grupę dominantów ilościowych, o udziale przekraczającym 5%, tworzyło 7 gatunków: łyska Fulica atra, trzciniak Acrocephalus arundinaceus, trzcinniczek A. scirpaceus, czernica Aythya fuligula, łozówka Acrocephalus palustris, krzyżówka Anas platyrhynchos i perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena. Stanowiły one prawie 58% całego zgrupowania (tab. 2). W grupie subdominantów (2,5-5% udziału) znalazło się 6 gatunków: śmieszka, rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus, potrzos Emberiza schoeniclus, perkozek Tachybaptus ruficollis, głowienka Aythya ferina i zielonka. Należało do nich niemal 23% wszystkich par lęgowych. W sumie 13 najliczniejszych gatunków skupiało 80,5% awifauny lęgowej. W grupie tej zwracają uwagę wysokie pozycje na liście dominacyjnej perkoza rdzawoszyjego, perkozka i zielonki. Gatunki uzupełniające (1-2,5% udziału) oraz dodatkowe (poniżej 1%) tworzyły łącznie tylko 19,5% ówczesnej awifauny stawów pietkowskich. Ptaki wodne i błotne w latach były reprezentowane przez 34 gatunki, w tym 28 Non-Passeriformes. W 1989 r. zagęszczenie tej grupy ekologicznej wynosiło 501,6 par/km 2, a udział w całym zgrupowaniu przekraczał 88%. Zagęszczenie gatunków Non-Passeriformes związanych z siedliskami wodnymi i błotnymi wynosiło 326,3 par/km 2. W 1988 r., gdy napełnione były wszystkie stawy, łączne zagęszczenie ptaków wodno-błotnych mogło sięgać ok. 550 par/km 2. W 2007 r. zgrupowanie awifauny lęgowej na stawach pietkowskich tworzyło 46 gatunków (tab. 1). W tym roku nie stwierdzono lęgów zausznika, bączka Ixobrychus minutus, świstuna Anas penelope, krakwy A. strepera, płaskonosa A. clypeata, podgorzałki Aythya nyroca, gągoła Bucephala clangula, błotniaka łąkowego Circus pygargus, kuropatwy Perdix perdix, bekasa Gallinago gallinago, śmieszki, rybitwy zwyczajnej, świerszczaka Locustella naevia i makolągwy Carduelis cannabina. 29

6 E. Pugacewicz Awifauna lęgowa stawów rybnych koło Pietkowa.... Tab. 1. Liczebność ptaków lęgowych na stawach rybnych pod Pietkowem w latach 1988, 1989 i gatunek lęgowy, nie liczony, gatunek nielęgowy. Table 1. Number of breeding birds in Pietkowo fish ponds in 1988, 1989 and breeding species, no census, non-breeding species. (1) species, (2) number of pairs, (3) number of species. Gatunek (1) Liczba par (2) Tachybaptus ruficollis Podiceps cristatus Podiceps grisegena Podiceps nigricollis Botaurus stellaris Ixobrychus minutus Cygnus olor Cygnus cygnus Anser anser Anas penelope Anas strepera Anas crecca Anas platyrhynchos Anas querquedula Anas clypeata Aythya ferina Aythya nyroca Aythya fuligula Bucephala clangula 0,5 0,5 - Circus aeruginosus Circus pygargus 0,5 0,5 - Perdix perdix - 0,5 - Rallus aquaticus Porzana parva Gallinula chloropus Fulica atra Grus grus Charadrius dubius Vanellus vanellus Gallinago gallinago Larus ridibundus Sterna hirundo

7 Dubelt 2 (2010) Cuculus canorus + 1,5 1,5 Jynx torquilla - 0,5 0,5 Motacilla alba Prunella modularis Luscinia luscinia Luscinia svecica Saxicola rubetra + 3,5 + Turdus merula Turdus pilaris Turdus philomelos Locustella naevia + 2,5 - Locustella fluviatilis Locustella luscinioides Acrocephalus schoenobaenus Acrocephalus palustris Acrocephalus scirpaceus > 100 Acrocephalus arundinaceus Sylvia nisoria Sylvia curruca + 1,5 1 Sylvia communis Sylvia borin Panurus biarmicus Remiz pendulinus ,5 Lanius collurio + 5,5 11 Carduelis cannabina Carpodacus erythrinus + 17,5 + Emberiza citrinella + 2,5 + Emberiza schoeniclus Liczba gatunków (3) Nowymi gatunkami, które osiedliły się na stawach pietkowskich po 1989 r., były: łabędź krzykliwy Cygnus cygnus (lęgowy od 1994 r., P. Orzechowski - inf. ustna, co potwierdzono w roku następnym, Komisja Faunistyczna 1996), żuraw Grus grus, pokrzywnica Prunella modularis, podróżniczek Luscinia svecica, kos Turdus merula, kwiczoł T. pilaris, śpiewak T. philomelos, gajówka Sylvia borin i wąsatka Panurus biarmicus. Wśród 14 gatunków, które przestały tutaj gniazdować, aż 11 należało do ptaków wodno-błotnych. Tymczasem wśród 9 nowych gatunków przeważały ptaki nie związane z siedliskami wodnymi i błotnymi. Wskaźnik podobieństwa składów gatunkowych zgrupowań awifauny zasiedlających omawiane stawy w latach

8 E. Pugacewicz Awifauna lęgowa stawów rybnych koło Pietkowa i w roku 2007 wyniósł QS = 76-77%. Wartości te były znacznie niższe od wykazanej przy porównaniu zgrupowań zarejestrowanych na tym terenie w latach 1988 i 1989 QS = 91%. Tab. 2. Zgrupowanie ptaków lęgowych na stawach rybnych pod Pietkowem w 1989 r.. Table 2. Breeding birds community in Pietkowo fish ponds in (1) species, (2) number of pairs, (3) density (pairs/km 2 ), (4) domination %, (5) sum. Gatunek (1) Liczba par (2) Zagęszczenie (par/km 2 )(3) Dominacja w % (4) Fulica atra ,4 14,0 Acrocephalus arundinaceus ,3 9,9 Acrocephalus scirpaceus ,0 9,3 Aythya fuligula ,2 6,9 Acrocephalus palustris ,4 6,6 Anas platyrhynchos ,9 5,6 Podiceps grisegena ,7 5,4 Larus ridibundus 51 25,6 4,5 Acrocephalus schoenobaenus 49 24,6 4,3 Emberiza schoeniclus 46 23,1 4,1 Tachybaptus ruficollis ,1 3,5 Aythya ferina ,3 3,4 Porzana parva ,8 3,0 Locustella luscinioides ,3 1,6 Rallus aquaticus ,0 1,6 Sylvia communis 18 9,0 1,6 Remiz pendulinus 18 9,0 1,6 Carpodacus erythrinus 17,5 8,8 1,5 Podiceps cristatus ,3 1,3 Circus aeruginosus ,8 1,2 Cygnus olor 13 6,5 1,1 Anas strepera ,3 1,1 Anas querquedula 10 5,0 0,9 Anser anser 7-8 3,8 0,7 Anas clypeata 6-7 3,3 0,6 Sterna hirundo 6 3,0 0,5 Gallinula chloropus 5-6 2,8 0,5 Lanius collurio 5,5 2,8 0,5 Botaurus stellaris 5 2,5 0,4 32

9 Dubelt 2 (2010) Vanellus vanellus 4 2,0 0,4 Saxicola rubetra 3,5 1,8 0,3 Charadrius dubius 3 1,5 0,3 Anas crecca 2-3 1,3 0,2 Locustella naevia 2,5 1,3 0,2 Emberiza citrinella 2,5 1,3 0,2 Cuculus canorus 1,5 0,8 0,1 Sylvia curruca 1,5 0,8 0,1 Ixobrychus minutus 1 0,5 0,1 Podiceps nigricollis 1 0,5 0,1 Anas penelope 1 0,5 0,1 Aythya nyroca 1 0,5 0,1 Motacilla alba 1 0,5 0,1 Luscinia luscinia 1 0,5 0,1 Locustella fluviatilis 1 0,5 0,1 Sylvia nisoria 1 0,5 0,1 Carduelis cannabina 1 0,5 0,1 Bucephala clangula 0,5 0,2 + Circus pygargus 0,5 0,2 + Perdix perdix 0,5 0,2 + Jynx torquilla 0,5 0,2 + Suma (5) 1111,5-1152,5 568,8 100 Zagęszczenie całego zgrupowania awifauny lęgowej w 2007 r. z całą pewnością nie przekraczało 400 par/km 2. Oznacza to zmniejszenie się jego ogólnej liczebności o co najmniej 30% w stosunku do roku Na pozycję lidera w zgrupowaniu wysunął się trzcinniczek, a kolejne miejsca na liście dominacyjnej zajmowały potrzos, rokitniczka i trzciniak. Wysoką pozycję utrzymała też nie liczona dokładnie w tym sezonie łozówka. W porównaniu z latami najsilniej spadła liczebność perkozów Podicipedidae, bąka Botaurus stellaris, łabędzia niemego Cygnus olor, wszystkich kaczek Anas sp. i Aythya sp. oraz łyski Fulica atra, a śmieszka i rybitwa zwyczajna przestały się gnieździć. Wśród wróblowców Passeriformes najsilniej spadła liczebność remiza Remiz pendulinus i trzciniaka. Wyraźny wzrost liczebności odnotowano natomiast u gęgawy Anser anser błotniaka stawowego Circus aeruginosus, brzęczki Locustella luscinioides i gąsiorka Lanius collurio oraz dawniej tutaj nie gniazdujących wąsatki i podróżniczka. Grupa ptaków wodno-błotnych w 2007 r. była reprezentowana przez 27 gatunków, w tym 20 Non-Paseriformes, czyli o 7 mniej, niż dawniej. Ich sumaryczne zagęszczenie można z grubsza oszacować na par/km 2, co oznacza spadek o 35-45% w porównaniu z latami Zagęszczenie należących do tej 33

10 E. Pugacewicz Awifauna lęgowa stawów rybnych koło Pietkowa.... grupy ekologicznej gatunków Non-Passeriformes wynosiło tylko 111,6 par/km 2 i było trzykrotnie niższe, aniżeli w 1989 r.. Natomiast wodno-błotne Passeriformes wykazały ogólny wzrost liczebności, szacunkowo o ok. 20%. Obliczony dla tej grupy ekologicznej wskaźnik podobieństwa zagęszczeń między latami 1989 i 2007 wyniósł tylko PZ = ca 58%, co oznacza tylko średnie podobieństwo. Natomiast przy porównaniu samych wodno-błotnych Non-Passeriformes wartość tego wskaźnika osiągnęła zaledwie PZ = 41%. Tab. 3. Maksymalne zagęszczenia wybranych gatunków ptaków na poszczególnych stawach kompleksu stawowego pod Pietkowem w latach Table 3. Maximum density of selected bird species on separate ponds in fish ponds complex in Pietkowo in (1) species, (2) density (pairs/km 2 ), (3) name of the pond, (4) year. Gatunek (1) Zagęszczenie (par/10 ha) (2) Nazwa stawu (3) Tachybaptus ruficollis 4,2 Gabriela 1989 Podiceps grisegena 7,3 Kazimierz 1988 Cygnus olor 1,5 Józef 1988 Anser anser 5,1 Gabriela 2007 Circus aeruginosus 3,8 Gabriela 2007 Porzana parva 7,8 Zofia 2007 Fulica atra 16,3 Gabriela 1988 Locustella luscinioides 6,6 Józef 2007 Acrocephalus arundinaceus 10,5 Kazimierz 1988 Panurus biarmicus 7,0 Gabriela 2007 Emberiza schoeniclus 9,6 Zofia 2007 Niektóre gatunki ptaków osiągały na poszczególnych stawach stosunkowo wysokie zagęszczenia. W tabeli 3 podano maksymalne zagęszczenia wybranych gatunków odnotowane na stawach o powierzchni przekraczającej 10 ha. Uwagę zwracają tu wysokie zagęszczenia perkozka 4,2 par/10ha, perkoza rdzawoszyjego 7,3 par/10ha, błotniaka stawowego 3,8 par/10ha, zielonki 7,8 par/10ha, łyski 16,3 par/10ha, brzęczki 6,6 par/10ha, trzciniaka 10,5 par/10ha, wąsatki 7,0 par/10ha, remiza 2,2 par/10ha i potrzosa 9,6 par/10ha. Rok (4) Dyskusja Bilans zmian, jakie zaszły w zgrupowaniu awifauny lęgowej stawów pietkowskich pomiędzy latami i 2007, jest zdecydowanie ujemny. Liczebność całego zgrupowania zmniejszyła się bowiem o ponad 30%, ptaków wodno-błotnych o ok. 40%, a należących do tej grupy ekologicznej gatunków Non-Passeriformes aż o 66%. Niskie wartości wskaźnika podobieństwa zagęszczeń, policzonego dla grupy ptaków wodno-błotnych (PZ = ca 58% dla całej grupy i PZ = 41% dla ga- 34

11 Dubelt 2 (2010) tunków Non-Passeriformes), dowodzą że zasiedlające w 2007 r. omawiane stawy zgrupowanie ptaków tylko w małym lub średnim stopniu przypominało to, które stwierdzono tutaj w latach Przyczyny negatywnych zmian w miejscowej awifaunie lęgowej zapewne są złożone. Mogą one nakładać się na siebie, dając efekt synergiczny. Na plan pierwszy wysuwają się dwa najbardziej zauważalne czynniki, mianowicie zmiana reżimu wodnego i wzrost presji drapieżnictwa. W porównaniu z latami , w ostatnich latach woda w sezonie lęgowym ptaków była piętrzona na znacznie wyższym poziomie. Powodem zmiany reżimu wodnego były często zdarzające się na przełomie lat i przyduchy (niedotlenienie wód) i zmniejszenie dopływu świeżych wód wiosną i latem na skutek ogólnego obniżenia się ich poziomu w całym dorzeczu Narwi. Piętrzenie wody na wysokim poziomie, poprzez możliwe zmiany w składzie i jakości zasobów pokarmowych oraz w ich dostępności, mogły niekorzystnie wpłynąć na warunki bytowania ptaków żerujących w płytkiej wodzie, takich jak perkozek, perkoz rdzawoszyi, łabędź niemy i kaczki właściwe. Jednak fakt, że wraz ze spadkiem liczebności tych gatunków, obniżyła się również liczebność większości gatunków żerujących w głębszej wodzie, takich jak perkoz dwuczuby Podiceps cristatus, grążyce i łyska, wskazuje że zmiana reżimu wodnego nie może być uważana za główną przyczynę spadku liczebności większości wodno-błotnych gatunków Non-Passeriformes i zaniku populacji lęgowych niektórych z nich. Na stawach pietkowskich żyją dwa gatunki drapieżnych ssaków, które stanowią istotne zagrożenie dla ptaków wodno-błotnych i ich lęgów. Są to wydra Lutra lutra i norka amerykańska Mustela vison. Oba gatunki ostatnio zwiększyły swą liczebność. Jednak, o ile wzrost liczebności wydry był umiarkowany, to liczebność norki wzrosła wielokrotnie. Podczas liczeń ptaków w latach znajdowano na stawach tylko ślady jej obecności, które zresztą nie były zbyt liczne. Tymczasem 25 IV 2007 podczas obchodu większości grobli stawowych zauważono co najmniej 7 różnych osobników, co zapewne stanowi tylko ułamek rzeczywistego stanu liczebnego tego gatunku, bo w całym sezonie ślady jego obecności napotkano wielokrotnie na większości stawów. Były wśród nich szczątki kaczek i łysek. Można więc pośrednio wnioskować, że to właśnie działalność tego drapieżnika mogła być najważniejszą przyczyną tak znacznego zubożenia miejscowej awifauny wodno-błotnej w grupie Non-Passeriformes. Negatywny wpływ norki amerykańskiej na stan populacji lęgowych ptaków wodnych i błotnych w Polsce stwierdzono lub podejrzewano w rezerwacie Słońsk (Bartoszewicz, Zalewski 2003), w dolinie Biebrzy (Mazurek 2004, Świętochowski 2009), na Jeziorze Łuknajno (Osojca 2005) i na Jez. Oświn (Mellin, Mirowska- Ibron 2005). Pierwsi z przytoczonych autorów piszą nawet o istotnym udziale tego drapieżnika w redukcji stanu populacji gęgawy. Na stawach pietkowskich w 2007 r. obserwowano wprawdzie w ciągu sezonu lęgowego poważne ubytki w liczbie wodzonych piskląt, sugerujące drapieżnictwo norki, ale najwyraźniej nie doprowadziło 35

12 E. Pugacewicz Awifauna lęgowa stawów rybnych koło Pietkowa.... to do spadku liczebności populacji lęgowej tej gęsi, której sukces gniazdowy w tym roku wyniósł przynajmniej 52% (dane własne niepubl.). Być może zadecydowało o tym semikolonijne gniazdowanie gęgawy na badanych stawach, gdzie pary, którym towarzyszyło co najmniej 16 osobników nielęgowych, gnieździły się na powierzchni ok. 50 ha. W podobny sposób może bronić się przed drapieżnictwem norki także błotniak stawowy. Niewykluczone, że oba gatunki współpracują w tym zakresie, bowiem 60% błotniaków gnieździło się w obrębie głównego lęgowiska gęgawy. Warto tu nadmienić, że w tym rejonie występowały też wszystkie głowienki i czernice, jedyny bąk, dwie z trzech par perkoza rdzawoszyjego oraz 73% łysek. Zatem istnienie w tym rejonie stawów parasola ochronnego, tworzonego przez gęgawy i być może błotniaka stawowego, jest wielce prawdopodobne. Spośród gatunków silnie zagrożonych drapieżnictwem norki, na badanych stawach tylko cyranka Anas querquedula utrzymała liczebność na poziomie zbliżonym do stwierdzonego w latach Jest to dość zaskakujące, ponieważ w 2007 r. stwierdzono tutaj zaledwie jedną rodzinę z podrośniętymi młodymi. Przy tak niskiej reprodukcji własnej utrzymywanie stałej liczebności przez miejscową populację, bez zasilania z zewnątrz, jest mało prawdopodobne. Przypuszczalnie jest ona regularnie zasilana osobnikami pochodzącymi z pobliskiej doliny zalewowej Narwi, gdzie ostatnio, wskutek zaniechania użytkowania łąkowo-pastwiskowego większości obszaru oraz zmniejszenia zasięgu i skrócenia czasu występowania wylewów rzecznych, warunki siedliskowo-pokarmowe dla tej kaczki uległy znacznemu pogorszeniu (Pugacewicz 2008). Stosunkowo nieduża redukcja liczebności krzyżówki, która niewątpliwie także podlega silnej presji drapieżnictwa, wynika najpewniej z szerszej, w porównaniu z innymi kaczkami, walencji ekologicznej tego gatunku. Szereg przystosowań tej kaczki może ograniczać wpływ drapieżnictwa na jej lęgi i częściowo niwelować powstałe z tego powodu straty. Po pierwsze potrafi ona gniazdować w głębi rozległych szuwarów, co utrudnia odnajdywanie jej gniazd przez drapieżne ssaki. Po drugie część samic związanych troficznie ze stawami gniazdowała w okolicznych lasach, gdzie presja drapieżnictwa jest prawdopodobnie mniejsza. Po trzecie okres gniazdowy krzyżówki, która często powtarza lęgi po stracie pierwszych zniesień, jest bardzo rozciągnięty w czasie, sprawiając że jej gniazda funkcjonują w różnych fazach wegetacji roślinnej, co ma wpływ na udatność lęgów (Stawarczyk 1995). Drastyczny spadek liczebności łabędzia niemego, którego lęgi raczej nie są silnie zagrożone ze strony norki, może wynikać z agresywnych interakcji z łabędziem krzykliwym. Na stawach pietkowskich, poza 2 parami lęgowymi tych łabędzi, w 2007 r. stale przebywała jeszcze para nielęgowa. Ptaki te oraz samce z par lęgowych często przemieszczały się, penetrując praktycznie całą powierzchnię stawów. Były pod tym względem znacznie bardziej aktywne od łabędzi niemych, które zdają się ustępować w konkurencji z tym gatunkiem. Nie można też wykluczyć pogorszenia się warunków pokarmowych dla łabędzia niemego na stawach pietkowskich z 36

13 Dubelt 2 (2010) powodu możliwego zaniku lub zubożenia łąk podwodnych, na co uwagę zwrócili Górski, Antczak (1991). Ten czynnik może też być współodpowiedzialny za spadek liczebności innych gatunków żerujących w roślinności podwodnej, czyli kaczek i łyski. Zmiany liczebności, zwykle progresywne, wodno-błotnych wróblowców oraz mniejszych chruścieli Rallidae (wodnik, zielonka), których gniazda nie są łatwo dostępne dla drapieżnych ssaków, są z pewnością związane głównie z przeobrażeniami zbiorowisk szuwarowych. Wraz z ich starzeniem się i gęstnieniem w strefie dolnej poprawiają się bowiem warunki bytowania gatunków związanych z gęstymi szuwarami, takich jak brzęczka, rokitniczka, wąsatka i potrzos. Zaawansowany rozwój zbiorowisk szuwarowych na niektórych stawach przyczynił się też niewątpliwie do trwałego osiedlenia się na tym terenie podróżniczka. Starzenie się i gęstnienie wysokich szuwarów natomiast negatywnie wpłynęło na warunki lęgowe trzciniaka, który preferuje brzeżne partie szuwarów rozrzedzonych. Spadek liczebności remiza zdaje się nie mieć wyraźnego związku ze zmianami siedliskowymi zachodzącymi na stawach pietkowskich, bowiem zarówno na stawach, jak i w otaczających je lasach warunki gniazdowania nie uległy wyraźnemu pogorszeniu. Możliwe, że regres liczebny miejscowej populacji jest powiązany ze spadkiem liczebności remiza w całej dolinie górnej Narwi, gdzie w 2007 r. stwierdzono trzykrotnie mniej tych ptaków, niż w 1988 r. (Pugacewicz 2008). Podobną sytuację odnotowano na Jez. Oświn (Sikora et al. 2005). Przyczyny tego są niejasne, ponieważ gatunek ten w ostatnich dekadach w skali krajowej wykazywał tendencję wzrostową (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Badania awifauny lęgowej stawów rybnych w Polsce tylko w nielicznych przypadkach obejmowały całe zgrupowania ptaków je zasiedlających (np. Kot 1986, Bukaciński, Bukacińska 1991). Dokładne cenzusy koncentrowały się najczęściej na grupie wodno-błotnych Non-Passeriformes. Dlatego porównania stawów pietkowskich z innymi obiektami stawowymi ograniczono do tej właśnie grupy ptaków (tab. 4). Na porównywanych kompleksach stawowych gniazdowało od 18 do 34 gatunków wodno-błotnych Non-Passeriformes, najwięcej na stawach w Górkach (Wilniewczyc et al. 2001), a najmniej na stawach Ostrówek w latach (Jesionowski 1980 za Zieliński 2008). W świetle tych danych można stwierdzić, że w latach stawy pietkowskie posiadały bogaty zespół lęgowy wodno-błotnych Non-Passeriformes, który w 2007 r. zmienił się w zespół ubogi. W pierwszym okresie badań wykazywał on wyższe podobieństwo jakościowe do zespołów tych ptaków z innych stawów QS = 70-93% (śr. = 78%; N = 19), aniżeli w okresie drugim QS = 61-82% (śr. = 71%; N = 19). 37

14 E. Pugacewicz Awifauna lęgowa stawów rybnych koło Pietkowa.... Tab. 4. Porównanie zgrupowań lęgowych wodno-błotnych Non-Passeriformes ze stawów pietkowskich (I , II ) i wybranych kompleksów stawowych w Polsce. W nawiasach podano zagęszczenia bez uwzględnienia śmieszki Larus ridibundus. Table 4. Community of breeding marsh and water species of Non-Passeriformes in Pietkowo fish ponds (I , II ) and selected fish ponds in Poland. The density without considering Black-headed Gull Larus ridibundus is given in parentheses. (1) name of fish pond, (2) number of species, (3) density (pairs/km 2 ), (4) source of data. 38 Nazwa stawów (1) Liczba gatunków (2) Pietkowo I 28 Zagęszczenie (par/km 2 ) (3) 326,3 (300,7) QS PZ I II I II Źródło danych (4) - 77% - 41% niniejsza praca Pietkowo II ,6 77% - 41% - niniejsza praca 407,6 Przemków 27 93% 77% 55% 40% Cieślak et al (154,4) Spytkowice Spytkowice Ostrówek Ostrówek ,7 76% 67% 47% 36% Wasilewski ,7 (97,6) 76% 63% 37% 30% Wiehle ,8 71% 68% 35% 33% Jesionowski 1980 za Zieliński ,0 76% 74% 27% 37% Zieliński 2008 Górki ,3 Wilniewczyc et al. 85% 67% 57% 24% (544,8) 2001 Wielikąt ,4 81% 71% 56% 35% Cempulik 1985 Ligota ,2 76% 65% 16% 27% Szyra, Szyra 2004 Podgórzyn ,3 75% 68% 51% 41% Gramsz 1991 Siedlce ,1 (184,6) 78% 68% 55% 39% Kot 1986 Walewice ,7 (136,6) 83% 77% 54% 41% Wieczorek 2004 Psary ,3 (203,8) 84% 79% 60% 36% Wieczorek 2004 Okręt 19 90,0 70% 77% 36% 52% Wieczorek 2004 Borów ,0 (166,4) 73% 71% 41% 41% Wieczorek 2004 Rydwan ,6 (153,6) 78% 82% 53% 45% Wieczorek 2004 Dojlidy ,0 (166,7) 81% 68% 49% 37% Kułakowski 1995 Pawłowice ,8 74% 77% 70% 37% Raszyn 29 Łężczak ,2 (323,6) 454,0 (249,6) Kruszyk, Zbroński % 61% 65% 26% Bukaciński, Bukacińska % 78% 62% Szlama, Majewski 33% 1998

15 Dubelt 2 (2010) Zagęszczenie wodno-błotnych Non-Passeriformes na różnych obiektach stawowych w Polsce wynosiło, bez uwzględnienia śmieszki, od 47,0 do 544,8 par/km 2 (tab. 4). Najniższe było ono na stawach Ostrówek w latach (Zieliński 2008), a najwyższe na stawach w Górkach (Wilniewczyc et al. 2001). W latach stawy pietkowskie wyróżniały się wysokim zagęszczeniem wodno-błotnych Non-Passeriformes, które lokowało je na trzecim miejscu wśród porównywanych kompleksów stawowych. Tymczasem obecnie zaliczać je trzeba już do obiektów o niskim zagęszczeniu tych ptaków. W pierwszym okresie badań miejscowy zespół wodno-błotnych Non-Passeriformes wykazywał przeciętnie średnie podobieństwo ilościowe do zespołów zasiedlających inne stawy śr.pz = 49% (16-70%; N = 19). Natomiast w okresie drugim przeciętna wartość tego wskaźnika należała już do kategorii niskich śr.pz = 36% (24-52%; N = 19). Uzyskane wyniki wskazują na istotną odmienność w aspekcie ilościowym zespołu wodno-błotnych Non- Passeriformes ze stawów pietkowskich od zasiedlających inne obiekty stawowe w Polsce. Wynika to niewątpliwie ze specyfiki siedliskowej tych stawów (por. Bocheński 1995) i w pewnej mierze z ich położenia geograficznego. Gatunkami wyróżniającymi awifaunę stawów pietkowskich wśród zasiedlających inne kompleksy stawów w Polsce były w latach perkozek, perkoz rdzawoszyi, łabędź niemy, zielonka, brzęczka, trzciniak i remiz. Natomiast w roku 2007 wyróżniały ją gęgawa, błotniak stawowy, zielonka, podróżniczek, brzęczka, trzciniak i wąsatka. Wymienione gatunki osiągały tutaj najwyższe zagęszczenia wśród wszystkich porównywanych w tej pracy obiektów stawowych. Tylko gęgawa i prawdopodobnie trzciniak osiągały wyższe zagęszczenia na niektórych kompleksach stawów w dolinie Baryczy (Witkowski et al. 1995). Pomimo niekorzystnych zmian w awifaunie wodno-błotnej, stawy pietkowskie ciągle są ważnym miejscem lęgowym dla ptaków uznawanych za zagrożone w Polsce (Głowaciński 2001). Aktualnie są one reprezentowane przez bąka, łabędzia krzykliwego, zielonkę, podróżniczka i wąsatkę. Łabędź krzykliwy i zielonka osiągają tutaj najwyższe lokalne zagęszczenia w skali krajowej, a podróżniczek i wąsatka najwyższe zagęszczenia na stawach rybnych. W tym miejscu składam podziękowania Piotrowi Orzechowskiemu za przekazanie informacji o pierwszym lęgu łabędzia krzykliwego na sta wach pietkowskich oraz Piotrowi Świętochowskiemu za wykonanie mapki stawów. Literatura Bartoszewicz M., Zalewski A American mink Mustela vison diet and predation on waterfowl in the Słońsk Reserve, western Poland. Folia Zool. 52:

16 E. Pugacewicz Awifauna lęgowa stawów rybnych koło Pietkowa.... Bocheński Z Próba analizy populacji ptaków stawów rybnych w Gołyszu. Ekol. pol. B 6: Bocheński Z Wpływ stawów rybnych na lokalną faunę ptaków. Chrońmy Przyr. Ojcz. 51, 5: Borowiec M., Stawarczyk T., Witkowski J Próba uściślenia metod oceny liczebności ptaków wodnych. Not. Orn. 17: Bukaciński D., Bukacińska M Awifauna stawów rybnych w Raszynie w latach Not. Orn. 32: Cempulik P Wodno-błotne Non-Passeriformes na stawach Wielikąt (Górny Śląsk). Acta Orn. 21: Cieślak M., Czapulak A., Krogulec J Ptaki rezerwatu Stawy Przemkowskie i okolic. Ptaki Śląska 8: Dombrowski A., Rzępała M., Tabor A Wykorzystanie stymulacji magnetofonowej w ocenie liczebności lęgowych populacji perkozka (Tachybaptus ruficollis), wodnika (Rallus aquaticus), zielonki (Porzana parva) i kokoszki wodnej (Gallinula chloropus). Not. Orn. 34: Dombrowski A., Słupek J., Kuczborski R., Rzępała M., Tabor A Zmiany liczebności ptaków wodnych gniazdujących na stawach rybnych środkowej części Niziny Południowopodlaskiej. Not. Orn. 35: Głowaciński Z. (red.) Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL. Warszawa. Górski W., Antczak J Stan lęgowej awifauny rezerwatu Jezioro Lubiatowskie w ciągu szesnastu lat od zniszczenia podwodnej roślinności jeziora. W: Górski W. (red.) Lęgowiska ptaków wodnych i błotnych oraz ich ochrona w środkowej części Pomorza. WSP. Słupsk. Gramsz B Ptaki wodno-błotne stawów podgórzyńskich w latach Ptaki Śląska 8: Komisja Faunistyczna Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku Not. Orn. 37: Kopij G Awifauna stawów niemodlińskich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 57, 1: Kot H Awifauna lęgowa i przeloty wiosenne na stawach rybnych koło Siedlec. Acta Orn. 22: Krotoski T Ptaki rez. Łężczak k. Raciborza. Ptaki Śląska 5: Kruszyk R., Zbroński R Ptaki wodne stawów rybnych koło Pawłowic Śląskich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 58, 6: Kułakowski T Ptaki stawów Dojlidy koło Białegostoku w latach Ptaki Półn. Podl. 1: Kunysz P Awifauna lęgowa stawów rybnych w Starzawie ( ). Bad. Orn. Ziemi Przem. 1:

17 Dubelt 2 (2010) Mazurek Ł. 2004msc. Wpływ wypasu bydła na sukces lęgowy ptaków siewkowych gnieżdżących się na łąkach w Dolinie Biebrzy. Praca magisterska, Uniwersytet w Białymstoku. Mellin M., Mirowska-Ibron I Fauna dużych ssaków (Mammalia) okolic jeziora Oświn oraz zagadnienia gospodarki łowieckiej. W: Gromadzki M., Wiśniewski E.J. (red.) Jezioro Oświn i okolice. Monografia przyrodniczokulturowa. Bogucki Wyd. Nauk. Poznań. Osojca G Zmiany awifauny lęgowej Rezerwatu Biosfery Jezioro Łuknajno w latach Not. Orn. 46: Pugacewicz E Awifauna lęgowa doliny górnej Narwi. Ptaki Półn. Podl. 1: Pugacewicz E. 2000msc. Inwentaryzacja rzadkich i ginących gatunków ptaków w dolinie Narwi na odcinkach Bondary-Suraż i Źółtki-Wizna w roku PTOP. Pugacewicz E. 2007msc. Inwentaryzacja zagrożonych gatunków ptaków lęgowych z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej UE na terenie OSO NATURA 2000 Dolina Górnej Narwi w 2007 roku. PTOP. Pugacewicz E. 2008msc. Awifauna lęgowa doliny górnej Narwi w latach IMUZ. Ranoszek E Lęgowe ptaki wodne stawów krośnickich w latach Ptaki Śląska 5: Sikora A., Cenian Z., Półtorak W., Ryś A Awifauna lęgowa okolic jeziora Oświn oraz jej zmiany w XX wieku. W: Gromadzki M., Wiśniewski R.J. (red.) Jezioro Oświn i okolice. Monografia przyrodniczo-kulturowa. Bogucki Wyd. Nauk. Poznań. Stawarczyk T Strategia rozrodu kaczek w warunkach wysokiego zagęszczenia na stawach milickich. Prace Zool. 31. Wyd. Uniw. Wrocł. Szlama D., Majewski P Ptaki rezerwatu Łężczak koło Raciborza. Not. Orn. 39: Szyra D., Szyra R Ptaki wodno-błotne stawów rybnych w Ligocie w ostatniej dekadzie XX w. Chrońmy Przyr. Ojcz. 60, 4: Świętochowski P Czynniki wpływające na sukces rozrodczy wybranych gatunków siewkowych Charadriiformes w strefie zalewowej doliny Biebrzy. Dubelt 1: Tomiałojć L Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. Orn. 21: Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. II. PTPP pro Natura. Wrocław. Wasilewski J Ptaki wodno-błotne stawów zatorskich. Prz. Zool. 10:

18 E. Pugacewicz Awifauna lęgowa stawów rybnych koło Pietkowa.... Wasilewski J Awifauna okolic Zatora ze szczególnym uwzględnieniem liczebności ptaków wodnych. Acta zool. cracov. 15: Wieczorek L Zgrupowania ptaków lęgowych stawów rybnych doliny Bzury. Kulon 9: Wiehle D Ptaki stawów rybnych w Spytkowicach w latach Chrońmy Przyr. Ojcz. 58, 1: Wilniewczyc P., Szczepaniak W., Zięcik P., Jantarski M Ptaki stawów rybnych w Górkach i terenów przyległych. Kulon 6: Witkowski J., Orłowska B., Ranoszek E., Stawarczyk T Awifauna doliny Baryczy. Not. Orn. 36: Zieliński J Awifauna stawów rybnych Ostrówek w dolinie Noteci w latach Kulon 13: Adres autora: ul. Botaniczna 3, Hajnówka 42