WYMOGI DOBROSTANU ZWIERZĄT W GOSPODARSTWACH EKOLOGICZNYCH

CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE ODDZIAŁ W RADOMIU Dariusz Pomykała WYMOGI DOBROSTANU ZWIERZĄT W GOSPODARSTWACH EKOLOGICZNYCH Radom 2010 1

Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu 26-600 Radom, ul. Chorzowska 16/ www.odr.net.pl/rolnictwo_ekologiczne e-mail: radom@cdr.gov.pl Autor: Dariusz Pomykała Centrum Doradztwa Rolniczego Oddział w Radomiu Recenzja: Prof. dr hab. Eugeniusz R. Grela Instytut Żywienia Zwierząt i Bromatologii Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Projekt okładki: Małgorzata Sieczko, CDR Radom @ Copyright by Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu 2010 ISBN: 978-83-605-68-1 Druk: Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu ul. Chorzowska 16/, tel. 48 365 69 00 Nakład: 1000 egz. 2

Spis treści Wstęp...5 Pojęcie dobrostanu zwierząt...6 Warunki środowiskowe...7 Wentylacja...7 Stężenie szkodliwych gazów...9 Oświetlenie...10 Temperatura...11 Budynki inwentarskie, systemy utrzymania zwierząt...14 Uwarunkowania utrzymania bydła...17 Uwarunkowania utrzymania świń...21 Uwarunkowania utrzymania drobiu...24 Wybiegi i pastwiska...25 Obsługa zwierząt, wykonywanie zabiegów...26 Dozwolone produkty do czyszczenia i dezynfekowania...29 3

4

Wstęp Gospodarstwo ekologiczne tworzy bardzo trwały i samowystarczalny system, funkcjonujący na zasadzie wzajemnej relacji (oddziaływania) roślin oraz zwierząt znajdujących się w gospodarstwie. Produkcja zwierzęca ma podstawowe znaczenie w organizacji produkcji rolnej w gospodarstwach ekologicznych, ponieważ dostarcza ona materii organicznej i substancji odżywczych dla gleby, przyczyniając się w ten sposób do poprawy jej stanu i zrównoważonego rozwoju rolnictwa. Ekologiczny chów musi opierać się na zasadzie poszanowania wysokich standardów dotyczących dobrostanu zwierząt, zaspokajać potrzeby związane z trybem życia danego gatunku, a zarządzanie w odniesieniu do zdrowia zwierząt powinno opierać się na zapobieganiu chorobom. W związku z powyższym szczególną uwagę należy zwrócić na warunki w pomieszczeniach, praktyki hodowlane i obsadę powierzchni bytowania zwierząt. W myśl przepisów, obowiązujących nie tylko ekologicznych hodowców, personel zajmujący się utrzymywaniem zwierząt musi posiadać niezbędną podstawową wiedzę na temat zdrowia i potrzeb związanych z dobrostanem zwierząt. Kluczowym zatem jest wybór takiego systemy chowu, który będzie zaspokajał podstawowe potrzeby zwierząt, przede wszystkim w zakresie: żywienia, dostępu do wody, potrzebnej przestrzeni życiowej, zapewnienia towarzystwa innych zwierząt, leczenia, higieny utrzymania, mikroklimatu pomieszczeń, warunków świetlnych. System ten również nie pozwala na okaleczanie zwierząt oraz zapewnia ich schronienie przed złymi warunkami klimatycznymi. W zakres tego pojęcia wchodzą również warunki transportu zwierząt i humanitarnego sposobu uboju. Niniejsza publikacja jest próbą zapoznania rolników i producentów ekologicznych z podstawowymi wymogami dobrostanu zwierząt, wynikającymi z regulacji prawnych w zakresie rolnictwa ekologicznego, a także aktualnego prawodawstwa nakreślającego wymagania wzajemnej zgodności. 5

POJĘCIE DOBROSTANU ZWIERZĄT Dobrostan (ang. welfare) zwierząt zasadniczo odnosi się do reakcji organizmu na bodźce środowiskowe. W dostępnych źródłach można znaleźć wiele definicji dobrostanu, przy czym dwie z nich wydają się najbardziej odzwierciedlać istotę tego zagadnienia. Pierwsza z nich odnosi się do adaptacji organizmu w kontekście możliwości kontroli środowiska przez zwierzę. Jest to stan, w którym organizm zwierzęcia może dostosować się do warunków otoczenia. Poziom dobrostanu jest tu mierzony przez szerokie spektrum wskaźników obrazujących wysiłek, który organizm zwierzęcia musi wykonać, by osiągnąć stan idealny. Druga z definicji dotyczy natomiast subiektywnych odczuć zwierzęcia. Uważa się, że percepcja środowiska przez zwierzę nie może być oceniana wyłącznie na podstawie ludzkiego postrzegania. Dobrostan może być tu zmierzony zarówno przez ocenę zmian fizjologicznych, jak i przez uwzględnienie motywacji zwierzęcia do uzyskania jakiegoś elementu środowiska lub wykonania określonych zachowań. Dobrostanem jest więc to, co zwierzę czuje i jak reaguje. Wskaźniki dobrostanu zwierząt Tabela 1 Wskaźniki niskiego poziomu dobrostanu - Obniżony poziom zdolności adaptacyjnych względem sytuacji stresowych - Brak zainteresowania otoczeniem - Obniżona zdolność wzrostu i rozrodu - Uszkodzenia ciała - Choroby - Immunosupresja - Patologie behawioralne - Autonarkotyzm - Ograniczenia w przejawianiu naturalnych reakcji behawioralnych Wskaźniki wysokiego poziomu dobrostanu - Przejawianie różnorodnych form normalnego zachowania się - Utrzymanie w normie wskaźników fizjologicznych - Utrzymanie w normie wskaźników behawioralnych 6

+(%#,3&(%)$"3(0,.,$,")%03%$),$*"&#5-'%!&(#)'6 &(%)$$1)58%'(#/&'(%1.-(&%#-&(%$2)9:,-*'%.0,1(!"#$%&'(%(&%')*!+,-*'./&0,123%&'(4,)$*0'(% (37 WARUNKI,08(&(4&*-!'2'),$'2&%')* ŚRODOWISKOWE <$/+ =&();'),$'%08%+*4,,3%;'('%6&();%01),!5(-3;*&'),$'%#6&();9 1*0'* @7#-(''*0.$%1%0-3 16&(%)%'(& *'.,' (2#,-+*&*'1(;>?#-(''(%3$%$&'*0 '%#+%6&();1), '*0").+*0.7 '%#9 W ekologicznym chowie budynki odgrywają kluczową rolę, szczególnie w warunkach klimatycznych naszego kraju. Izolują one zwierzęta od warunków zewnętrznych, niejednokrotnie niekorzystnych dla ich dobrostanu i produkcyjności. Na mikroklimat panujący wewnątrz budynku w dużej mierze oddziałują zwierzęta w procesach oddychania, trawienia i wydalania. Zatem mikroklimat tego pomieszczenia możemy zdefiniować jako zespół czynników fizycznych, chemicznych i biologicznych, które bezpośrednio oddziałują na zwierzę i określają jego warunki bytowe. Głównymi składowymi mikroklimatu w pomieszczeniach dla zwierząt są temperatura i wilgotność powietrza, szybkość ruchu powietrza, przenikalność cieplna przegród, ochładzanie, stopień zanieczyszczenia powietrza szkodliwymi gazami i pyłami oraz oświetlenie i nasłonecznienie wnętrza. Wentylacja W produkcji ekologicznej wymaga się, aby budynki inwentarskie wyposażone były w wydajną naturalną wentylację grawitacyjną. Sprawdza się ona wówczas, jeżeli koncentracja zwierząt na 1m 2 powierzchni produkcyjnej nie jest nadmierna. Przy wentylacji naturalnej wykorzystuje się różnice ciśnień powstałe wskutek różnicy temperatur oraz działanie wiatru. Do wentylacji naturalnej służą kanały nawiewne i wyciągowe. Naturalna wentylacja funkcjonuje tym lepiej, im różnica poziomów wlotów i wylotów powietrza jest większa. Znaczenie ma tu również odpowiedni dobór powierzchni przekroju kanału wentylacyjnego. 7

Wentylacja w budynku i parametry izolacyjne ścian powinny być tak zaprojektowane, aby różnica pomiędzy temperaturą powietrza, a wewnętrzną powierzchnią ścian, nie przekroczyła 30 C. Chodzi tu o uniknięcie tzw.,,punktu rosy i, w konsekwencji, kondensacji pary wodnej na ścianach i stropach budynku. S Wentylacja grawitacyjna nie zdaje czasem egzaminu wówczas, gdy rolnicy prowadzą produkcję zwierzęcą maksymalnie wykorzystując powierzchnię produkcyjną budynków. Dla zapewnienia prawidłowego mikroklimatu należy zastosować inne dostępne rodzaje wentylacji. Inny typ wentylacji to wentylacja mechaniczna, wykorzystująca do tłoczenia i usuwania powietrza wentylatory. Istnieje także wentylacja kombinowana grawitacyjno-mechaniczna, gdzie powietrze do pomieszczenia tłoczone jest przez wentylatory, a usuwane tradycyjnymi kanałami wywiewnymi. W pomieszczeniach inwentarskich znajdują się drobne cząstki domieszek pochodzenia nieorganicznego i organicznego powodujące zapylenie pomieszczeń. Szkodliwość tych domieszek przejawia się w działaniu na skórę, oczy i drogi oddechowe, oraz produkty pochodzenia zwierzęcego (np. mleko, wełna). W budynkach inwentarskich spotyka się głównie cząstki pochodzenia organicznego. Źródłem ich powstawania w pomieszczeniach inwentarskich są głównie czynności związane z obsługą zwierząt, tj. zadawanie paszy, ściółka i czyszczenie zwierząt. Domieszki te ze względu na wielkości podzielić można na: - grube (kurz) > 10 mikronów (oko ludzkie widzi cząstki powyżej 20 mikronów), - drobne 1-10 mikronów, - najdrobniejsze <1 mikrona. 8

W zależności od wielkości cząstki te osiadają na podłodze, skórze zwierząt, urządzeniach w różnym czasie. Kurz osiada w ciągu ok. 30 min, cząstki drobniejsze 30-60 minut (najdrobniejsze nawet do 48 godzin). Żeby zminimalizować oddziaływanie kurzu na zwierzęta wskazane jest wykonywanie niektórych czynności podczas nieobecności zwierząt (np. ścielenie) albo poza pomieszczeniem (pielęgnacja zwierząt). Stopień zapylenia można też zmniejszyć zapewniając optymalną wilgotność powietrza w pomieszczeniach, zwłaszcza z głęboką ściółką. Stężenie szkodliwych gazów Powietrze w budynkach inwentarskich o prawidłowo działającej wentylacji i dostosowanej obsadzie zwierząt powinno mieć skład zbliżony do atmosferycznego. Główne składniki powietrza atmosferycznego to: azot (N 2 ) 78%, tlen (O 2 ) około 21%, argon (Ar) 0,94%, dwutlenek węgla (CO 2 ) 0,02 0,04% oraz niewielkie ilości innych gazów (neon, hel, krypton, wodór, amoniak, ozon i inne), Wśród nich podstawowe znaczenie fizjologiczne ma tlen, który jest niezbędny w procesie oddychania. Za gazy o szkodliwym wpływie na organizm zwierząt uznawane są między innymi dwutlenek węgla, amoniak i siarkowodór. Najwyższe dopuszczalne stężenie szkodliwych gazów w powietrzu budynku inwentarskiego wynosi: - dwutlenku węgla - 3000 ppm, - siarkowodoru - 5 ppm (próg wyczuwalności nosowej ok. 0,0005 ppm), - amoniaku - 20 ppm (próg wyczuwalności nosowej ok. 0,5 ppm). Dwutlenek węgla jest wydalany wraz z powietrzem wydychanym z płuc. W budynkach słabo wentylowanych lub o dużym zagęszczeniu zwierząt jego stężenie może znacznie wzrosnąć. Jest to gaz o stosunkowo niewielkiej toksyczności. Wzrostowi stężenia dwutlenku węgla towarzyszy zmniejszenie stężenia tlenu, a to prowadzi do pogłębiania i przyspieszenia oddechów u zwierząt. Wpływa też ujemnie na przyrosty masy ciała oraz wykorzystanie paszy. Amoniak w powietrzu atmosferycznym występuje w znikomych ilościach (około 2,6 x10-60 %) W słabo wentylowanych budynkach inwentarskich jego koncentracja może znacznie wzrosnąć. Jest on bowiem produktem rozkładu białkowych składników odchodów zwierząt. Szkodliwość amoniaku polega na jego drażniącym działaniu na błony śluzowe. W większych stężeniach amoniak uszkadza powierzchniowe struktury błony śluzowej górnych dróg oddechowych, obniżając ich odporność i ułatwiając inwazję drobnoustrojów. 9

Siarkowodór podobnie jak amoniak, powstaje w wyniku rozkładu gnilnego białek (aminokwasów siarkowych) kału. Jest gazem o silnie toksycznym działaniu. W dużym stężeniu powoduje porażenie ośrodkowego układu nerwowego, stany zapalne spojówek, drażni błony śluzowe dróg oddechowych i przewodu pokarmowego. Jest on szczególnie szkodliwy dla młodych zwierząt, ponieważ blokując barwnik (hem) krwi pogłębia niedobory hemoglobiny. Przy poprawnie skonstruowanej wentylacji i odpowiedniej obsadzie zwierząt zapobieganie występowaniu szkodliwych domieszek gazowych nie powinno nastręczać większych trudności. Stężenie CO 2 jest uznawane za miernik sprawności urządzeń wentylacyjnych, NH 3 prawidłowego funkcjonowania systemu odprowadzania ścieków, a H 2 S ogólny wskaźnik czystości i higieny pomieszczenia. 10 Oświetlenie Dopływ naturalnego światła jest jednym z podstawowych wymagań produkcji ekologicznej zwierząt. Światło reguluje poziom hormonów i wpływa na cykl rozrodczy zwierząt oraz uaktywnia witaminę D. Światło słoneczne pełni również rolę środka odkażającego. Niebagatelną rolę w zapewnieniu odpowiedniej ilości światła dziennego odgrywa stosunek powierzchni okien do powierzchni podłogi oraz stan czystości szyb okiennych. Stosunek okien do podłogi ok. 1:/20. Oznacza to, że 1 m 2 powierzchni oszklonej może przypadać maksymalnie na -20 m 2 podłogi (stosunek powierzchni okien do powierzchni podłogi). Stwierdzono, że szyba nie myta przez 3 tygodnie przepuszcza zaledwie 50% padającego na nią światła. Co więcej, w takiej sytuacji dochodzi do zwiększenia długości fali świetlnej i przekształcenia jej w promieniowanie cieplne, co w okresie letnim ma szczególnie niekorzystny wpływ na warunki termiczne pomieszczenia. Jakość oświetlenia zależy także od rozmieszczenia, kształtu okien oraz koloru ścian. Korzystne warunki świetlne uzyskuje się wtedy, gdy okna znajdują się stosunkowo wysoko i mają kształt prostokąta leżącego (jego dłuższe boki są równoległe do podłogi). Okna powinny być umocowane na zawiasach znajdujących się w dolnej krawędzi ramy okiennej i otwierać się do wewnątrz, dzięki czemu zimne powietrze nie napływa bezpośrednio na zwierzęta. Białe ściany odbijają światło, co potęguje efekt oświetlenia wnętrza. Ściany koloru ciemnego lub silnie zabrudzone pochłaniają światło i w ten sposób zmniejszają skuteczność oświetlenia. Negatywny wpływ na oświetlenie może mieć bliskość innych budynków lub drzew zasłaniających światło, a także nisko schodzące okapy dachowe W wielu przypadkach uzyskanie dostatecznego oświetlenia nie jest możliwe przy wykorzystaniu światła naturalnego. Prawidłowe dostosowanie światła sztucznego jest bardzo ważne i powinno zapewnić wymagania zwierząt, a jednocześnie uwzględniać minimalizację kosztów ponoszonych

na ten rodzaj oświetlenia. Dla większości zwierząt dorosłych optymalne natężenie światła sztucznego to poziom 2-3 W/m 2 światła jarzeniowego lub 8-12 W/m 2 światła żarowego. Sposób obliczania ilości żarówek dających odpowiednie oświetlenie w lux L = P x Z W x S L liczba żarówek potrzebna do oświetlenia P powierzchnia produkcyjna podłogi w m 2 Z planowane natężenie światła w pomieszczeniu w lux S współczynnik zależny od mocy żarówek Moc żarówek w W 15 25 i 40 60 100 Współczynnik S 3,8 4,2 5,0 6,0 Temperatura Temperatura i wilgotność stanowią podstawowe czynniki kształtujące środowisko termiczne życia zwierząt. Te dwa parametry należy rozpatrywać łącznie, ponieważ wysycenie powietrza parą wodną ma wpływ na jego przewodnictwo cieplne. Oznacza to, że w powietrzu wilgotnym intensywność ochładzania jest większa niż w powietrzu suchym. Młode osobniki bardzo źle znoszą dużą wilgotność, stąd w żadnym przypadku nie powinna ona przekraczać 75 85%. W chłodnych budynkach i w okresie zimy korzystniejsze jest środowisko bardziej suche, natomiast podczas upałów wskazane jest powietrze bardziej wilgotne. Wewnątrz budynku inwentarskiego wilgotność powietrza jest na ogół większa od powietrza napływającego przez otwory wentylacyjne. Przyczynia się do tego wyparowywana woda i wydychane przez zwierzęta wilgotne powietrze, jak również zmywanie podłóg wodą. Niektóre gatunki zwierząt, a szczególnie świnie, mają niewielkie możliwości termoregulacji. Wrażliwość świń na wysokie temperatury potęgowana jest faktem, że mają one ograniczone możliwości wydzielania potu (pocą się tylko tarczą ryja i przy nadgarstku), co jest naturalnym sposobem ochładzania ciała u większości gatunków ssaków. Wzrost temperatury otoczenia powyżej optymalnych granic powoduje zmniejszenie apetytu i przyrostów masy ciała, co przynosi oczywiste straty. Wysoka temperatura oddziałuje szczególnie niekorzystnie na zwierzęta użytkowane rozpłodowo, ponieważ wpływa na obniżenie jakości nasienia, 11

wskaźnika owulacji, a nawet mleczności samic. Przegrzewanie zwierząt często zdarza się podczas transportu w ciasnych, źle wentylowanych środkach lokomocji. W niskiej temperaturze otoczenia wzrasta tempo przemiany materii i energii. Zwierzęta muszą wówczas wytworzyć więcej energii na utrzymanie stałej temperatury ciała. Energia ta pochodzi z paszy. Im więcej energii zużywane jest na potrzeby bytowe, tym mniejsza część energii paszy może być wykorzystana na przyrosty masy ciała, produkcję mleka lub wytwarzanie nasienia. Wymagania co do temperatury są bardzo zróżnicowane pomiędzy gatunkami. Do najbardziej wrażliwych należą drób oraz świnie, szczególnie dotyczy to młodych zwierząt. Prosięta są bardzo wrażliwe na zimno, rodzą się pozbawione termoregulacji, z małą rezerwą tłuszczową, łatwo popadają w hipoglikemię, dlatego muszą być ogrzewane w dostępnej tylko dla nich części legowiskowej kojca. Zalecana temperatura dla trzody chlewnej Tabela 2 Kategoria zwierząt minimalna Temperatura w o C optymalna Knury Lochy Lochy wysokoprośne Lochy karmiące Prosięta do 14 dni Prosięta 14-28 dni Prosięta starsze Warchlaki Tuczniki Knurki i loszki 12 12 15 24 17 15 14 15 15 19 20 28 23 21 19 17 12

Dobrym wskaźnikiem prawidłowej temperatury w kurniku jest zachowanie się ptaków. Jeśli ptaki za bardzo skupiają się pod sztuczną kwoką, wskazuje to na niedogrzanie, natomiast oddalanie się od niej na przegrzanie. Równomierne rozmieszczenie kurcząt pod kwoką oznacza, że temperatura jest właściwa (podobnie reagują także świnie). Zbyt niska temperatura w pomieszczeniu w pierwszych dniach odchowu jest często przyczyną schorzeń nerek, występowania biegunek i kulawizn. Temperatura optymalna w strefie bytowania ptaków Temperatura w o C Tabela 3 Wiek Pod sztuczną kwoką W pomieszczeniach ze sztuczną kwoką W pomieszczeniach bez sztucznej kwoki Kury nieśne Dzień 1-3 4-7 Tydzień 2 3 4 5 6-8 > 9 33-34 31-32 29 26 22 - - - 25 24 22 21 20 19 32 31 28 25 22 20 13

Kury mięsne Dzień 1-3 4-7 Tydzień 2 3 4 5 6-8 > 9 34 32 29 26 24 - - - 24 22 22 22 22 21 33 32 28 24 20 Kurczęta brojlery Dzień 1-3 4-7 Tydzień 2 3 4 5 6-8 34 32-30 30-26 26-24 24-20 - - 24 22 20 20 16 16 33 31 29 25 22 BUDYNKI INWENTARSKIE, SYSTEMY UTRZYMANIA ZWIERZĄT Obsada zwierząt gospodarskich w budynkach musi zapewniać im komfort i dobrostan oraz spełnienie specyficznych dla danego gatunku potrzeb, które w szczególności zależą od gatunku, rasy i wieku zwierząt. Należy także uwzględnić sposób zachowania zwierząt, który zależy w szczególności od wielkości grupy i płci zwierząt. Obsada zapewnia zwierzętom dobrostan poprzez udostępnienie im wystarczającej przestrzeni do naturalnego stania, łatwego kładzenia się, obracania, czyszczenia się, zakładając możliwość przyjmowania wszystkich naturalnych pozycji oraz wykonywania wszystkich naturalnych ruchów, takich jak przeciąganie się czy machanie skrzydłami. W pomieszczeniach inwentarskich podłoga musi być gładka, ale nie śliska. Przynajmniej połowa powierzchni podłogi określona w Tabeli 4 musi być lita (nie na ruszcie). Szczególnie istotne jest by powierzchnia do leżenia/wypoczynku zapewniała dobre warunki, była czysta, sucha, wysłana ściółką i litej konstrukcji. Ściółka musi składać się ze słomy lub innego odpowiedniego naturalnego materiału. 14

Pomieszczenia dla zwierząt gospodarskich nie są obowiązkowe na terenach o odpowiednich warunkach klimatycznych, umożliwiających zwierzętom przebywanie na otwartej przestrzeni. Tabela 4 Minimalna powierzchnia podłóg i wybiegów dla różnych gatunków zwierząt gospodarskich Gatunek i kategoria Bydło i koniowate Minimalna waga [kg] do 100 do 200 do 350 ponad 350 Dostępna powierzchnia podłogi [m 2 /szt.] 1,5 2,5 4,0 5 przy minimum 1 m 2 /100 kg Krowy mleczne 6 4,5 Buhaje do hodowli 10 30 Owce i kozy Maciory prośne z prosiętami do 40 dnia życia Trzoda chlewna na tucz Prosięta Świnie hodowlane do 50 do 85 do 110 powyżej 40 dnia życia i do 30 kg 1,5 owcy/kozy 0,35 jagnię/koźlę 7,5 maciory 2,5 0,8 1,1 1,3 Powierzchnia wybiegu [m 2 /szt.] 1,1 1,9 3 3,7 przy minimum 0,75 m 2 /100 kg 2,5 2,5 plus 0,5 jagnię/kózkę 0,6 0,8 1 0,6 0,4 2,5 płci żeńskiej 6,0 płci męskiej 1,9 8,0 15

Kategoria Minimalna powierzchnia podłóg i wybiegów dla drobiu Dostępna powierzchnia podłogi [m 2 /szt.] liczba szt./m 2 cm grzędy/szt. Nioski 6 Drób mięsny (w stacjonarnym kurniku) Drób mięsny w ruchomym kurniku 10 przy maksymalnie 21 kg żywej wagi/m 2 16 (*) w ruchomych kurnikach przy maksymalnie 30 kg żywej wagi /m 2 20 (tylko perliczki) Gniazdo 8 niosek na gniazdo lub w przypadku wspólnego gniazda 120 cm 2 /ptaka Powierzchnia wybiegu [m 2 /szt.] 4 z zastrzeżeniem nieprzekroczenia 170 kg N/ha/rok 4 - broilery, perliczki 4,5 - kaczki 10 indyki 15 gęsi dla wszystkich tych gatunków, z zastrzeżeniem nieprzekroczenia 170 kg N/ha/rok 2,5 z zastrzeżeniem nie przekroczenia 170 kg N/ha/rok * Tylko w przypadku ruchomych kurników o powierzchni podłogi nieprzekraczającej 150 m 2, niezamykanych na noc. 16

1 &(%$5)$6('8%$'%0,120(%43%&'('*-1)53-31)&(1." $*0'(% (%2)&&(%.,3&*8%!)*#-'(8*(&('-*&(-,'* +.7.(%-*)*.3&!2')&$,'.(9!%1)+$'('%9 Uwarunkowania utrzymania bydła 7&3$*3-.,#-*&(%$5)$6('8%$'%0!2-1)53-31)&(1. 1&+-5$, 3%&'(%'((0+1$/&'&'*03&(%)$,9 7'%8*3%&'(4-1)53-31)&(1.,+)%$%'/&'&'*03&(%)$, +*.03'-$ &.$%1(%&*31,"1*1)%030(%1,"&0(%1(2 '*09 (0&* 08'-1)23(4-+&(2., % (0&* -!%&(%$5)0-3&(%-'(%-( '%-1)53-31)&(1.&.$%1(%&*31'((0!2-1)53-+1$/& #13-$1)& ')&$)%!3$%1)$%'(3$*'!0'(%!-&$*&)*#-'(,&)%-*"#-* ;6 (&%$#'*0#2-3,6 "!%8%('(%008(&6 131+, (4,)$*0*&'(%+*-;',&(5(&0;* &'(1(5"3-&$,'.(%08%0!2 (3-(%%'(&(%$2)'#$,3* ')$*04',&(5(&+,-*'. &*31'(%'(%!%1)08(&%.$%1(%3$%!6 (&*0. 2 *01(5-'( >#$,-'( >$9+*-;087 %&%'(&;6 >9> 9 > -1)531)&)08''-1)1&43-&$,'.(%0,*1.'( $9"3-&$,'.(%08%&(%$5)0!23%&'('*$%#,$'*$, /&-+*&1(5#-'(%&*0#'(0(-+$1)',&(%$2)9< (1)'(%!2*!,83$%--'(%0 1(%$3'( &$., (&%#$#',(&*.'*&'(.')$( '!0'(%!-&$* " Zasady utrzymania bydła w systemie rolnictwa ekologicznego wiążą się nierozerwalnie z zapewnieniem zwierzętom możliwości korzystania z pastwiska. Wybór systemu utrzymania bydła będzie uzależniony od kierunku produkcji gospodarstwa uwarunkowań przyrodniczych oraz ekonomiczno organizacyjnych. Organizacja produkcji bydła powinna zapewnić korzystne warunki pracy obsłudze ale również uwzględniać zaspokojenie potrzeb bydła. Zwierzęta muszą mieć możliwość przyjmowania naturalnej pozycji podczas picia, pobierania paszy, ruchu i wypoczynku. Konieczne jest zapewnienie możliwości realizacji zachowań pielęgnacyjnych, takich jak wylizywanie grzbietu, czochranie się, czy opędzanie od much. Bydło należy do zwierząt 17

stadnych, stąd znaczna potrzeba zaspokojenia ich zachowań socjalnych realizujących się w czasie kontaktów z innymi zwierzętami. Do zachowań takich należą między innymi zachowania pielęgnacyjne, czyli np. wylizywanie pyska, uszu, szyi innych zwierząt i poddawanie się takim zabiegom, czy ustalanie hierarchii w stadzie, dzięki której zwierzęta mają swoją pozycję wobec innych zwierząt. W rolnictwie ekologicznym najbardziej pożądany byłby wybór jednego z trzech wymienionych poniżej systemów: - pastwiskowy (otwarty) z dostępem do miejsc schronienia przed niekorzystnymi warunkami środowiskowymi, - pastwiskowo alkierzowy, - alkierzowy z dostępem do wybiegów. Utrzymanie bydła mięsnego W warunkach klimatycznych Polski najczęściej stosowany jest system pastwiskowo-alkierzowy, polegający na utrzymywaniu bydła w okresie od wiosny do późnej jesieni na pastwisku, a na okres zimy zwierzęta trafiają do budynku. Można spotkać już wiele ferm, szczególnie w północnozachodniej Polsce, gdzie zwierzęta przebywają cały rok na pastwiskach. Tam też dowożona jest dla nich pasza i tam też odbywają się zimowe czy wczesnowiosenne porody. Technika chowu bydła mięsnego zależy w dużej mierze od stopnia odporności poszczególnych ras na warunki klimatyczne. Bardziej odporne rasy np. angus, hereford mogą praktycznie przebywać cały rok na wolnym powietrzu, korzystając jedynie w trudniejszych okresach z zadaszeń, gdzie mogą skryć się przed wiejącym wiatrem, deszczem czy zamieciami śnieżnymi. Inne nieco delikatniejsze rasy, np. limousine, charolaise, powinny mieć możliwość schronienia w budynkach, ale i w tym przypadku wystarczające będą szopy, wiaty, stodoły, byłe owczarnie czy tez inne obiekty, które nie muszą być całkowicie zamknięte. Mogą to być obiekty z jedną ścianą całkowicie otwartą. Utrzymanie krów mlecznych Krowy mleczne utrzymywane są w oborach uwięziowych (stanowiskowych), w których przebywają uwiązane na stanowiskach indywidualnych, lub w oborach wolnostanowiskowych, w których mogą korzystać ze wspólnej dla grupy krów przestrzeni i swobodnie się w niej poruszać. Obory wolnostanowiskowe w zależności od sposobu utrzymania krów dzieli się na boksowe, kombiboksowe i z głęboką ściółką. Obory boksowe wyposażone są w stanowiska (boksy), które spełniają tylko funkcje wypoczynkowe. W oborze należy przewidzieć co najmniej po jednym boksie na krowę, aby wszystkim krowom zapewnić możliwość kładzenia się w dowolnym momencie.

Szerokość Tabela Minimalne wymiary boksów w oborach wolnostanowiskowych Długość ogółem (rzędy pod ścianą) Długość ogółem (przylegające do siebie rzędy podwójne) Spadek podłogi w boksie 5% Wysokość podłoża ponad poziomem korytarza spacerowego (wraz z warstwą ściółki) 1,20 m 2,60 m 2,45 m 5 0,20-0,25 cm W oborach z kombiboksami łączą się cechy obór wolnostanowiskowych boksowych i obór uwięziowych. Kombiboks pełni podwójną rolę boksu legowiskowego i stanowiska do żywienia. Krowy nie są tu wiązane. Jest to rozwiązanie alternatywne często stosowane w modernizacjach starych obiektów inwentarskich, gdzie szerokość budynku nie pozwala na zastosowanie pełnej technologii charakterystycznych dla obór wolnostanowiskowych. Przy kombiboksach karmienie odbywa się na stanowisku legowiskowym. Po obu stronach korytarza paszowego są kombiboksy, ich wymiary należy dopasować do wielkości-zwierząt: 120 cm (szerokość), 170-0 cm (długość). Obory z głęboką ściółką nie mają wydzielonych stanowisk legowiskowych. Głęboką warstwą ściółki może być zaścielona cała powierzchnia obory. 19

Zalety utrzymywania krów na głębokiej ściółce, to: ciepły i wygodny obszar wypoczynkowy, niska częstotliwość poślizgów i urazów nóg, naturalny sposób kładzenia się i wstawania krów, dłuższe przebywanie krów w pozycji leżącej. Wady głębokiej ściółki to: duże zużycie słomy, duże nakłady pracy przy ścieleniu, usuwaniu nawozu i czyszczeniu zwierząt, konieczność korekcji racic. W oborach uwięziowych nie było trudności z wyszukiwaniem krów. Pojawiły się one w oborach wolnostanowiskowych. Problem ten staje się jednak coraz mniejszy dzięki coraz powszechniej stosowanemu systemowi identyfikatorów, czyli transponderów, z równoczesnym instalowaniem odpowiednich czytników. Czytniki montowane w bramkach przepędowych, halach udojowych i stacjach paszowych umożliwiają natychmiastowe odczytanie numeru zwierzęcia. W oborach wolnostanowiskowych, z halami udojowymi, praktycznie wszystkie krowy mają zakładane na szyje pasy z transponderami. Dalszym unowocześnieniem tej identyfikacji jest zakładanie krowom aktywometrów, a więc urządzeń, które drogą radiową przekazują do komputera informacje o ich aktywności. Informacja ta umożliwia dokładne rozpoznawanie rui, krów chorych lub zachowujących się nietypowo, a w efekcie łatwe wydzielenie ich ze stada. W nowocześnie zorganizowanych stadach program komputerowy podaje pełną informację o stadzie i każdej krowie na podstawie identyfikacji zwierząt w hali udojowej, wyników ich wydajności i wprowadzanych przez właściciela danych dotyczących terminu pokrycia, zasuszenia, porodu krów. Jest to system zarządzania stadem. Można więc powiedzieć, że zarówno transpondery, aktywometry, jak i komputerowe 20

zarządzanie stadem zmniejszają pracochłonność obsługi krów i poprawiają organizację pracy. Cały ten system ułatwia podejmowanie natychmiastowych decyzji dotyczących poszczególnych krów, co w konsekwencji obniża koszty prowadzenia stada, a tym samym zwiększa możliwość uzyskania większego dochodu. Niektórzy hodowcy zaczęli ostatnio rezygnować z transponderów, a w ich miejsce wprowadzać pod skórę krowy czip z numerem zwierzęcia. Numer rejestrują czytniki, tak jak poprzednio z transpondera (czip jest tańszy, a na dodatek nie gubi się). Uwarunkowania utrzymania świń Biorąc pod uwagę obowiązujące w ekologicznym chowie obostrzenia, w utrzymaniu wszystkich grup technologicznych świń, stosować można następujące rodzaje rozwiązań: - głęboką ściółkę, - posadzki samospławialne, - kojce z płytką podściółką, - kojce częściowo rusztowe. Technologia utrzymania na głębokiej ściółce, opiera się na stosowaniu ściołu słomiastego, bądź trocinowego i jego nieprzerwanej akumulacji w kojcu, aż do końca okresu utrzymania. Po tym czasie ok. 60 cm wysokości warstwa, po części już przefermentowanego obornika, usuwana jest z budynku ciągnikowym ładowaczem czołowym. Dla możliwości takiego postępowania konieczna jest odpowiednia konstrukcja całego budynku. Każdy z kojców musi bowiem stykać się ze ścianą zewnętrzną, gdzie zamontowane są wrota dla wjazdu ciągnika. To także w tym miejscu znajdować powinno się wyjście na wybieg. Z przeciwległej strony, sąsiadując bezpośrednio z korytarzem paszowoprzepędowym, znajduje się podwyższona i dostępna po schodkach, bezściołowa, wybetonowana strefa odpasu. Tu ustawione są autokarmniki, koryta lub dozowniki, a także poidła. Schodki umożliwiają zwierzętom dojście w okresie, kiedy warstwa zakumulowanego ściołu znajduje się jeszcze dużo niżej. Zamiast nich można również stosować betonową lub ułożoną z kostki brukowej równię pochyłą. Ukształtowanie powierzchni podłoża od strony wrót powinno umożliwiać zarówno wjazd ciągnikiem, jak takie odkładanie się ściołu, aby bez dodatkowych konstrukcji świnie mogły wychodzić na wybiegi. Technologia ta doskonale nadaje się do przerabianych, wielkokubaturowych pomieszczeń, jak stodoły i magazyny. Utrzymywać można w niej 21

tuczniki, lochy luźne i prośne oraz warchlaki. W przypadku innych niż tuczniki grup technologicznych, przebywających w jednym pomieszczeniu przez znacznie krótsze okresy, można także stosować głęboką ściółkę, jednak z chwilą czyszczenia kojców nie będzie ona odpowiednio przefermentowana. Wprowadzenie nowych zwierząt na ściółkę pozostałą z poprzedniego rzutu, z przyczyn sanitarno-zdrowotnych, jest niedopuszczalne. Technologia samospławialnych posadzek ściołowo-obornikowych przeznaczona jest dla wszystkich kategorii produkcyjnych świń utrzymywanych grupowo (warchlaki, tuczniki lochy luźne i prośne). Ideą systemu jest samodzielne pobieranie słomy przez zwierzęta z kosza zasypowego, a następnie, poprzez wykorzystanie naturalnych zachowań, samozaścielanie posadzki kojca. Dzięki odpowiedniej obsadzie, wyposażeniu i nachyleniu posadzki w kojcu, słoma jest mieszana przez poruszające się świnie z odchodami i przesuwana po spadku w stronę korytarza gnojowego. Stąd zgarniana jest mechanicznie na płytę gnojową. Poprzez korytarz gnojowy zwierzęta mogą wychodzić na wybiegi. Takie rozwiązanie wymaga instalacji ruchomych przegród w części nad korytarzem gnojowym, które po złożeniu blokują świnie w kojcu, umożliwiając pracę zgarniaka. W odróżnieniu od wersji takich kojców opracowanych dla klasycznych ferm, w odmianie dla gospodarstw ekologicznych kanał nie jest oddzielony przegrodą od pozostałej części kojca, co pozwala na uzyskanie dodatkowej powierzchni. Układ kojców w budynku ograniczony jest tu do dwóch rzędów, stykających się z korytarzem paszowym. Zapewnia to możliwość korzystania z wybiegów, umiejscowionych za kanałem gnojowym. Przebiegający stale proces samooczyszczania się kojca, jak również możliwość łatwego i szybkiego usunięcia odchodów z budynku, wpłynęły nie tylko na obniżenie stężeń szkodliwych domieszek gazowych, ale przede wszystkim na wielkość ich emisji zredukowaną nawet o 30% w przypadku amoniaku w stosunku do posadzek bezściołowych. Przeprowadzone behawioralne testy wyboru wykazały, że zwierzęta łatwo adaptują się do dużego nachylenia posadzki (8-10%), które jest dla nich dodatkowym elementem środowiskowym, wzbogacającym warunki bytowe. W technologii tej stosuje się zasadniczo odpas do woli z automatów. Jest to jeden z głównych warunków poprawnego jej funkcjonowania. Tym niemniej dla loch luźnych i prośnych opracowano specjalne rozwiązanie pozwalające na użycie odpasu dawkowanego. Jak bowiem wiadomo ta kategoria świń żywiona do woli szybko zapasa się, co niekorzystnie oddziałuje na wyniki rozrodu. W oryginalnej konstrukcji strefy odpasu umiejscowiono kosze zasypowe na słomę nad korytem na takiej wysokości, która nie przeszkadza w odpasie, a umożliwiała po podniesieniu głowy pobrać losze słomę. Przeprowadzone badania wykazały brak przydatności posadzek samospławialnych w utrzymaniu loch karmiących z prosiętami. 22

Kolejną grupą rozwiązań są klasyczne systemy z płytką podściółką. Zaścielanie i usuwanie obornika musi się tu odbywać co kilka dni, przynajmniej z części gnojowej. W użyciu są tu klasyczne, dobrze znane kojce duńskie i szwedzkie, połączone z wybiegami. W systemach tych można utrzymywać wszystkie grupy technologiczne świń. W zaścielanych indywidualnych kojcach porodowych konieczne jest instalowanie tzw. odbojników chroniących przed przygniataniem prosiąt. Mogą to być zwykłe rurki lub płaszczyznowe odbojniki, znacznie ułatwiające kładzenie się loch. Kolejnym rodzajem systemu, mogącym znaleźć zastosowanie w ekologicznym chowie, są podłogi częściowo rusztowe. Problematyczne staje się korzystanie z części rusztowej w sytuacji, gdy w kojcach musi znajdować się słoma lub równoważny materiał. Przy braku odpowiednich rozwiązań technicznych w obrębie samego kanału rusztowego, dochodzić może do jego zapychania się i generalnie braku odprowadzenia gnojowicy z budynku. Z tych powodów podłogi rusztowe mogą być stosowane tylko w części gnojowej kojców. Tu też zainstalowane są poidła i właśnie przez nią odbywa się wychodzenie świń na wybiegi. Następna jest strefa ruchowa z pełną, izolowaną podłogą. W niej znajduje się automat lub koryto. Ostatnią część kojca stanowi podłoga zaścielana, będąca strefą legowiskową. Często w tym miejscu instalowane są różnego rodzaju osłony i daszki. Odwrócenie układu kojca spowoduje zaburzenia w jego funkcjach i nie jest polecane. Kojce te nadają się przede wszystkim dla warchlaków i tuczników. Częściowe zarusztowanie stosować można także w utrzymaniu loch prośnych i karmiących, lecz z innym sposobem zadawania paszy. Strefa zaścielana znajduje się wówczas pośrodku kojca. 23

+$'(1(5)$*0'(-$+(,&.). 3$*'!0'(%!0 '>0 3&(%$ &'%-&(%.6,$'(.0,1(31(-4)&$*&%!6 (3)./& ;2 '-;,#64)* (&% &*!6 '(30(%1 (&%'&*+(%#-1)17 )&$/&0,1(&*'1(4 %'(9 Uwarunkowania utrzymania drobiu.1*0'643)./&&.,$'(.,08%&*'1(4 @7.,$ 73%$( 2) %. ;.&()3&(%$ 710(..(3(80&%!,+3%.( 1.(%!,+(''* '(,8*).&.,$'(./&--$+(,3$%'..(3(80&%!,+3%.( 1.(%!,+ 10. %. '%# /& - - %$* <0&%3),+1-&.(&.8-*03$*3-.,#-*3&!2')&$,'.()017-3$-,. 4>?0!(0(51'%!&!%-'%!!%-'1) )&&-'%0,1(0(%4-1)53-1)$,0(%'("1)&,"!%($ %3$-,.*!'%!'(%08%3$%.$7 - -+$1)',&(%$2)9.,$'(. * ( '* '%( (#(%'( -.$%6'* 3$*'!0'(%!> 3&(%$ '%").+*+*;08(&%13.!%'(%3)$%+13%7 #),'./&(13%;'(%'(%&$,'./&&.$%1(% 0,1(+*43.$*)6 <$/+0,1(0(%4-1)53-)%$%'/&'&'*03&(%)$,3$*'!0'(%! (/;.2).2!.1;0"&(/$*-$%&'%"3(1%.,+)$ '(3-;#(0,1(+*4()$ 3$%!%-'2)$% (2 56 (8*( 7.,$'(1%. 7.3;'/&"#51(,+('-*./& - - Uwzględniając powyższe uregulowania prawne produkcja drobiarska zorganizowana jest na ogół w tak zwanym chowie przyzagrodowym, którego celem jest pokrycie zapotrzebowania gospodarstwa na jajka, a także na mięso drobiowe. Nadwyżki jaj i żywca sprzedawane są stanowiąc nieznaczną produkcję towarową. W systemie tym gospodarstwa utrzymują od kilkunastu do kilkudziesięciu ptaków, które mogą korzystać w nieograniczony sposób z podwórka lub przylegającego pola, stanowiących rolę wybiegu. Wadą tego systemu są ograniczone możliwości powiększenia stada oraz sezonowość produkcji, głównie wiosenny odchów piskląt. 24

Produkcja drobiu na nieco większą skalę jest możliwa, gdy ptaki korzystają z ograniczonych wybiegów, na których nie uzupełniają pożywienia, a korzystają tylko z ruchu na świeżym powietrzu. Chów z ograniczonymi wybiegami nazywamy półintensywnym systemem utrzymania drobiu. Wybiegi przylegają bezpośrednio do pomieszczeń, z których ptaki mają swobodne wyjście przez otwory umieszczone zwykle pod oknami. Bardzo popularnym systemem utrzymania kur niosek, szczególnie w starych krajach członkowskich UE jest system free-range, w którym ptaki mają możliwość korzystania z przemiennie użytkowanych wybiegów. Wokół kurnika, w którym utrzymuje się od 2 do 3 tysięcy niosek, użytkuje się systemem kwaterowym dobrze utrzymane wybiegi. Cena jaj od kur utrzymywanych w tym systemie jest zazwyczaj znacznie wyższa niż z rolnictwa konwencjonalnego. WYBIEGI I PASTWISKA Zarówno wybiegi jak i pastwiska należy odpowiednio wyposażyć oraz pielęgnować. Na wybiegach i pastwiskach zwierzęta powinny mieć możliwość schronienia się przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi i zapewniony dostęp do wody. Pielęgnacja pastwisk i wybiegów zapobiega zakażeniu zwierząt pasożytami, larwami pasożytów, zarazkami, wirusami i bakteriami. Najtańszym sposobem jest samoodkażanie biologiczne, polegające na podziale pastwiska na kwatery i wypasaniu zwierząt na poszczególnych kwaterach tylko przez kilka dni. Działanie tego systemu oparte jest na fak- 25

cie, że larwy pasożytów wydalane z organizmu zwierzęcia są zdolne do wywołania choroby dopiero po 5-6 dniach. Jeżeli zatem zwierzęta pasą się na kwaterze nie dłużej niż 5-6 dni, to ryzyko zarażenia się praktycznie nie istnieje. Dodać należy, że wilgotne pastwiska, znajdujące się na nich zbiorniki wodne, są doskonałym poligonem do rozmnażania się czynników chorobotwórczych. Pielęgnacja pastwisk to również wykaszanie niedojadów i rozrzucanie łajniaków. W przypadku wybiegów idealnym rozwiązaniem jest posiadanie dwóch wybiegów, by umożliwić ich częściowe samoodkażenie od nagromadzonych pasożytów i patogenów. Stosujemy wtedy zasadę jeden wybieg odpoczywa drugi pracuje. Wybiegi dla zwierząt najlepiej jest raz na 5-6 lat zrekultywować. Wskazane jest zwapnowanie wybiegu, posianie trawy odpornej na wydeptywanie. #'(3(;&'(%5+/&".1);)&'(%-(+/&,+,1,&'(%$#/&9 -(;!.0 $'( OBSŁUGA (%.)/$%)* )&(%%.#( &'(%%1)* '*0+$'('%!%1)$,)*'&%&*.'*&'(%).( '%!)60*-#'/&&(% "3$*(''(% ZWIERZĄT, *''6 (0#2+*4&('-*&(-,'* WYKONYWANIE ZABIEGÓW 3,1 &%,33$&*-$&("-+$1)',,+ (#(%'*&(%$2)#13-$1.( '%3$%&;6 (&*$#'%&#5-/&+%3(% 3$*3-. % 1)&,+ -7.&'%#3%$1'%,-3$%3$&-'(+(%#/&").8%&*.'*&7 '(%+(%#/&&'!+$-(%!-3&(%-'(0&(%.,&(%$5 '(%-3&(%-'(%#'(% (%$3(%'(%&(%$2)'%8*#$'(,%'(,+'#%!(('#8&'(%&*.&( (7 *4-0('(0,033$%1)1&7 (9 9 <3,1 3$-,. ;-,'%.($;-,'%.&(%$2)-+*&1(5+%1)1&'(3$*0,1, (&*.$*1)'(%%.)$*,1-'('* *!'*0(9 1(53$%3$&-'(%+(%#/&.1)$,)$*0'(%0!.6 '%!1)*0, (3$-,.)/&()$-*!(9S)1&'(%6$-./&,13.!!27 *!'**!'*0(3$.)*.0( &3$*3-. * "$/&'3$%-"!.(3-1)$'13$),"!%1)+$'('%9 Obsługa zwierząt gospodarskich to czynności związane z chowem i hodowlą zwierząt wykonywane codziennie lub okresowo. Są to szczególnie prace związane z karmieniem, pojeniem, dojeniem, wymianą ściółki, pielęgnacją, leczeniem i transportem. Praca ze zwierzętami wymaga szczególnej staranności, uwagi i systematyczności. Właściwie obsługiwane zwierzęta gospodarskie są zwykle łagodne i nie sprawiają większych trudności. 26

Zachowanie zwierząt wiąże się z gatunkiem, rasą, zmienia się również w różnych ich stanach fizjologicznych. Zwykle bardziej niebezpieczne są samce, jednak takie zachowania przejawiają również samice opiekujące się młodymi. Korytarz przepędowy, poskrom Obsługa zwierząt niektórych gatunków, w szczególności bydła mięsnego, jest praktycznie niemożliwa bez posiadania stosownych budowli. Idealnym rozwiązaniem jest budowa korytarza przepędowego. Lokalizacja powinna umożliwiać dostęp do korytarza z obydwu stron. Ułatwia to szybkie i skuteczne udzielenie pomocy zwierzętom znajdującym się wewnątrz. Korytarz przepędowy wykonany z rur stalowych, dodatkowo dobrze jest go wyposażyć w wagę oraz poskrom. Cała konstrukcja powinna być solidnie umocowana, najlepiej na słupach z rurki, które zabetonowano na głębokość 0,8 m w rozstawie około 2,5 m. Szerokość korytarza uzależniona jest od gabarytów osobników w stadzie. Nie może być ona za duża gdyż powoduje klinowanie się zwierząt. Szacuje się że dla rasy limousine powinno to być 0,9 m. Wysokość boków korytarza ma zabezpieczać przed przeskoczeniem i wynosi 1,6m. Podłoże na całej długości korytarza stanowi wylewka betonowa. Konstrukcja powinna być wykonana z rurek ustawionych poziomo, a nie pionowo, takie rozwiązanie pozwala ograniczyć możliwe uszkodzenia ciała osoby obsługującej stado bądź też urazy zwierząt. Należy zwrócić również szczególną uwagę na zamknięcia w furtkach czy bramkach by ich wykonanie umożliwiało sprawne zamykanie i otwieranie. 27

Początek korytarza w kształcie wejścia lejowatego. Funkcjonalność takiego rozwiązania polega na łatwym wprowadzeniu zwierząt do korytarza, ponadto przy większym stadzie umożliwia szybkie oddzielenie od grupy kilku sztuk. Na ciągu korytarza przepędowego warto zaplanować miejsce do zamontowania wagi zwierzęcej, w celu dokonania kontrolnego ważenia zwierząt bądź ustalenia wagi przy sprzedaży. Za wagą warto umieścić bramkę. Ma ona jeden zasadniczy cel, a mianowicie pozwala opuścić zwierzakowi korytarz po dokonaniu warzenia o ile dalsze zabiegi na tym zwierzęciu są niepotrzebne. Bramka ma szerokość 1,4 m i otwiera się na zewnątrz czyli w kierunku wybiegu. Korytarz przepędowy kończy się poskromem. Poskrom o wymiarach: szerokość 0,8 m, wysokość boków 1,5 m, od góry zabezpieczony daszkiem z rurek. Istotne elementy poskromu to obramowanie podłogi kątownikiem bądź rurką co ma zapobiegać rozjeżdżaniu się kończyn zwierzęcia. Ponadto powinna istnieć możliwości by podnieść zwierzę na pasach. Poskrom powinien też mieć rozwiązania, które pozwalają unieść racicę do góry Tylna część klatki posiada możliwość założenia dwóch rurek zabezpieczających i ograniczających ruchy zwierzęcia. Po założeniu rurek klatka skrócona jest do 1,6 m. Przednia część poskromu zakończona jest jarzmem unieruchamiającym głowę zwierzęcia. 28

DOZWOLONE PRODUKTY DO CZYSZCZENIA I DEZYNFEKOWANIA Produkty do czyszczenia i dezynfekowania pomieszczeń i urządzeń inwentarskich wykorzystywanych w produkcji zwierzęcej: - mydło potasowe i sodowe, - woda i para wodna, - mleko wapienne, - wapno i wapno palone, - podchloryn sodu (np. pod postacią wybielacza w płynie), - soda kaustyczna, - potaż żrący, - nadtlenek wodoru, - naturalne esencje roślinne, - kwas: cytrynowy, nadoctowy, mrówkowy, mlekowy, szczawiowy i octowy, - alkohol etylowy, - kwas azotowy (wyposażenie mleczarni), - kwas (orto)fosforowy (V) (wyposażenie mleczarni), - formaldehyd, - środki myjące i dezynfekujące do dojarek i urządzeń mleczarskich, - węglan sodu. 29

Piśmiennictwo 1. Bielińska H., Herbut E., Koreleski J., (2004), Chów drobiu metodami ekologicznymi, Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego, RCDRRiOW w Radomiu. 2. Grodzki H., (2005), Hodowla i użytkowanie zwierząt gospodarskich, SGGW Warszawa. 3. Grodzicki H., (2009) Chów bydła mięsnego, Wielkopolskie Wydawnictwo Rolnicze Sp. z o.o. w Poznaniu, Polski Związek Hodowców i Producentów Bydła Mięsnego w Warszawie. 4. Paraponiak P., (2006), Chów owiec w gospodarstwie ekologicznym, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu. 5. Pomykała D., Stachowicz T., (2008) Prowadzenie gospodarstw ekologicznych, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu. 6. Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91. 7. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008 z dnia 5 września 2008 r. ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli. 8. Tyburski J, Parowacz P, (2005) Praktyczny poradnik chowu zwierząt w gospodarstwach ekologicznych, Polski Klub Ekologiczny Koło Miejskie w Gliwicach. 9. Walczak J., (2008) Chów trzody chlewnej metodami ekologicznymi, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu. 10. Wójcik P., Przedpełski K., (2010) Nowoczesne metody chowu bydła mlecznego w gospodarstwach farmerskich, Krajowa Rada Izb Rolniczych Warszawa. 30

31

32