Tomasz Stawicki 1, Andrzej Grieger 2, Paweł Sędłak 3 Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Analiza ryzyka wypadkowego wynikającego z obsługi i użytkowania maszyn i urządzeń rolniczych 4 Wprowadzenie Akty normatywne, rozwiązania o charakterze instytucjonalnym oraz pozaprawne zasady bezpiecznego wykonywania pracy, tj. reguły postępowania wynikające z doświadczenia życiowego oraz przesłanek naukowych i technicznych [2], w zamiarze ustawodawcy mają służyć systemowej ochronie pracy w Polsce. Przyjęta koncepcja ochrony interesów pracownika, a w szczególności ochrona jego zdrowia i życia, w pewnych sytuacjach podlega określonym ograniczeniom. W przypadku kiedy przedmiotem zainteresowania staje się ta część społeczeństwa, która trudni się samodzielnym prowadzeniem działalność rolniczej postanowienia norm prawnych, m.in. Kodeksu pracy [13], ustawy o służbie medycyny pracy [14], czy też aktu wykonawczego w postaci rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 30 maja 1996 r. [11], nie mają zastosowania. W praktyce skutkuje to brakiem instytucjonalnego nadzoru nad warunkami i sposobem realizacji pracy oraz wyłączeniem regulacji prawnych dotyczących profilaktyki zdrowotnej w rolnictwie indywidualnym. Bez wątpienia sprzyja to dużej wypadkowości, która na tle innych sektorów gospodarki plasuje rolnictwo wśród jednej z najbardziej niebezpiecznych profesji. Uwarunkowania stanu wypadkowego i znaczenie działań prewencyjnych w rolnictwie indywidualnym Rozpatrując stan wypadkowości wśród rolników indywidualnych, należy zwrócić uwagę na specyfikę działalności rolniczej, która kontrastuje z innymi przykładami aktywności zawodowej. Do typowych uwarunkowań decydujących o specyfice analizowanego zawodu, które jednocześnie stanowią determinanty stanu wypadkowego, można zaliczyć: ekspozycję na czynniki zagrażające, zarówno w środowisku pracy jak i przebywania (w domu, w budynkach inwentarskich, na terenie gospodarstwa i upraw polowych), spiętrzenie prac w okresach agrotechnicznych, obecność w środowisku pracy wielu czynników zagrażających (fizycznych, chemicznych, biologicznych i psychofizycznych), W opracowaniach naukowych zawraca się także uwagę na niski poziom wykształcenia i kwalifikacji rolników, nieprzestrzeganie przez nich zasad bhp oraz brak świadomości i lekceważenie zagrożeń [9, 1], jak również wykorzystanie nieergonomicznych, nadmiernie wyeksploatowanych i niesprawnych technicznie maszyn [4]. Ze względu na wykazywany już brak umocowania ochrony pracy rolnika w aktach prawnych, poszukuje się możliwości ograniczania ryzyka wypadkowego poprzez realizację działań prewencyjnych. Celowi temu służy m.in. poradnik opracowany z inicjatywy Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi [3], który skierowany jest do osób trudniących się szkoleniem zawodowym oraz doradztwem rolników. Za główny 1 dr inż., T. Stawicki, adiunkt, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Katedra Inżynierii Systemów Agrotechnicznych 2 dr hab. inż., A. Grieger, prof. nadzw., Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Katedra Inżynierii Systemów Agrotechnicznych 3 dr inż., P. Sędłak, adiunkt, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Katedra Inżynierii Systemów Agrotechnicznych 4 Artykuł recenzowany. 1455
cel przedmiotowego poradnika przyjęto propagowanie wiedzy z zakresu bhp oraz kształtowanie i utrwalanie nawyków zapewniających bezpieczeństwo rolnikowi oraz osobom z nim współpracującym. W opracowaniu zwraca się uwagę na szczególną potrzebę identyfikacji zagrożeń związanych z pracami rolniczymi oraz na możliwość dokonywania oceny narażeń zawodowych rolnika, poprzez implementację postanowień aktów prawnych odnoszących się do innych grup zawodowych. Przykładowo dla potrzeb oceny ryzyka zawodowego rolnika za adekwatną należy uznać definicję zgodną z 2 pkt. 7 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r [10]. W myśl przywołanego przepisu przez ryzyko zawodowe rozumie się prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, a w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych. Zaakcentowane pogorszenie stanu zdrowia, do którego może dojść w następstwie zdarzeń wypadkowych oraz chorób zawodowych, rodzi określone koszty społeczne. Stanowi to istotny argument uzasadniający potrzebę dążenia do minimalizacji ryzyka zawodowego rolników indywidualnych i wobec braku instytucjonalnych oraz legislacyjnych narzędzi kontroli nad warunkami pracy, wskazuje na rangę podejmowanych w tym zakresie działań prewencyjnych. W badaniach własnych uznano, że analiza bezpieczeństwa pracy w aspekcie przyczyn i skutków zdarzeń wypadkowych może być szczególnie użyteczne dla potrzeb wspierania działań instytucjonalnych o charakterze promocji bezpiecznych zachowań w procesie realizacji prac rolniczych. Za szczególnie pożądane, z uwagi na częstość występowania oraz ciężkość generowanych następstw, uznano gromadzenie i analizowanie informacji dotyczących zdarzeń wypadkowych zachodzących przy udziale technicznych środków produkcji. Przyjęto ponadto, że uzyskanie wartościowych rozwiązań w tym zakresie jest możliwe poprzez odpowiednie wykorzystanie ogólnie dostępnych danych wypadkowych. Zagrożenia powodowane przez techniczne środki produkcji w świetle statystyki wypadkowej KRUS Zgodnie z ustawą o ubezpieczeniu społecznym rolników [12] na KRUS nałożono obowiązek prowadzenia działalności zapobiegawczej rolniczym wypadkom przy pracy oraz chorobom zawodowy. Realizacja ustawowych obowiązków wiąże się m.in. z gromadzeniem i oceną statystyczną danych wypadkowych. Publikowane przez KRUS komunikaty o wypadkach i chorobach zawodowych (w okresach kwartalnych) oraz opracowania zbiorcze za poszczególne lata kalendarzowe, wskazują na stopniową poprawę bezpieczeństwa pracy w rolnictwie indywidualnym. Można o tym wnioskować na podstawie danych z lat objętych ewidencją KRUS (prowadzona od roku 1990), które pokazują wyraźną tendencję spadkową w zakresie bezwzględnej liczby rejestrowanych wypadków. Niekorzystnie kształtują się natomiast wskaźniki charakteryzujące liczbę wypadków w stosunku do liczby osób ubezpieczonych, które wciąż plasują rolnictwo indywidualne wśród najbardziej niebezpiecznych zawodów. Szczególnie niekorzystnie przedstawia się kwestia wypadków najbardziej tragicznych w skutkach, czyli wypadków śmiertelnych. Jak wynika z wykonanej analizy przyczyn tych zdarzeń, dochodzi do nich często w następstwie zastosowania technicznych środków produkcji, co udokumentowano w tabeli 1. Nazewnictwo przyjęte w tabeli zgodne jest z nomenklaturą stosowana przez KRUS, gdzie wyróżnia się dwanaście grup zdarzeń wypadkowych, symbolicznie oznaczonych kodami liczbowymi od 02 do 13. Przedstawione dane wypadkowe dla grup 07 i 06 wskazują na znaczący ich udział w ogólnej liczbie wypadków (od 14 do 16%), a w szczególności w zdarzeniach skutkujących śmiercią poszkodowanych. O ryzyku wypadkowym związanym z zastosowania maszyn i urządzeń rolniczych można również wnioskować na podstawie informacji zawartych w tabeli 2. Jak wynika z zestawienia danych z lat 2008-2012 ogólne liczby wypadków, które miały związek z eksploatacją technicznych środków produkcji, przekraczały 6 tys. przypadków (wyjątek stanowi rok 2010-5 967 wypadków), co w odniesieniu do wszystkich zdarzeń wypadkowych rozpatrywanych przez KRUS stanowiło około 30% udziału. Należy podkreślić, że analizowane dane nie ograniczają się jedynie do grup zdarzeń 06 i 07 (ujęte w tabeli 1) lecz dotyczą wszystkich wypadków zachodzących przy udziale maszyn, urządzeń i narzędzi rolniczych, a więc obejmują również upadki osób z maszyn i środków transportowych, czy też wypadki zaistniałe przy pracach remontowych. 1456
Tab. 1. Wypadki rolnicze w wybranych grupach zdarzeń (zestawienie z lat 2006-2014) Źródło: opracowanie własne wg danych KRUS Dane z roku Pochwycenie lub uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń (grupa 07) Przejechanie, uderzenie, pochwycenie przez środek transportu w ruchu (grupa 06) Łączny udział obu grup wypadków Łącznie Wypadki śmiertelne Łącznie Wypadki Śmiertelne Do ogółu wypadków [%] Do wypadków śmiertelnych [%] 2006 2007 2 574 2 465 9 6 541 432 38 34 38 42 2008 2 546 10 402 40 16 52 2009 2 225 7 365 37 43 2010 2011 2 173 2 5 9 11 365 339 34 26 48 45 2012 2 254 10 326 40 16 54 2013 1863 8 313 28 14 47 2014 2 047 6 271 27 Tab. 2. Wypadki rolnicze przy udziale wybranych środków technicznych Źródło: opracowanie własne wg danych KRUS Maszyny, urządzenia, narzędzia Wypadki w latach 2008-2012 2008 2009 2010 2011 2012 Ciągniki rolnicze 1 539 1 772 1 664 1 732 1624 Przyczepy transportowe i wozy konne 1 475 1 408 1 320 1 366 1320 Pilarki tarczowe 1 212 1 066 949 1 019 920 Pilarki łańcuchowe 554 501 545 579 561 Elektronarzędzia ręczne 581 489 4 488 473 Maszyny i urządzenia uprawowe 265 254 233 246 253 Kombajny zbożowe 247 2 236 231 248 Maszyny do zbioru siana, słomy i zielonek 271 258 228 230 251 Maszyny i urządzenia do przygotowywania pasz dla zwierząt Rozrzutniki obornika 248 222 226 212 187 190 206 188 196 168 Ogółem 6 614 6 401 5 967 6 285 6 014 1457
Ocena ryzyka wypadkowego wynikającego z obsługi i użytkowania maszyn i urządzeń rolniczych Jak już wcześniej wykazywano gromadzeniem danych wypadkowych dotyczących rolnictwa indywidualnego zajmuje się KRUS, dokonując ich ewidencji i opracowania z godnie z opracowaną przez siebie metodyką. Zgłaszane wypadki podlegają klasyfikacji, z odpowiednim ich zaszeregowaniem do jednej z dwunastu grup zdarzeń, oznaczanych zgodnie z nomenklaturą KRUS kodami liczbowymi od 02 do 13 następnie dla każdego z wypadków określa się jedną z 5-ciu kategorii jego przyczyn, tym z kolei przypisuje się grupy przyczyn, a następnie przyczynę wypadku (tabela 3). Przedstawiony sposób porządkowania danych znajduje swoją reprezentację w postaci zestawień tabelarycznych, które w pewnej części publikowane są przez KRUS. Takie ujęcie danych wypadkowych należy uznać za wartościowe. Należy również rozważyć inny sposób prezentacji omawianych informacji, a mianowicie w formie graficznej ujmującej wzajemne relacje między danymi tabelarycznymi. Na rys. 1 przedstawiono koncepcję alternatywnego sposobu zestawienia danych wypadkowych w postaci grafu ideowo odpowiadającego metodzie drzewa błędów, stosowanej w ocenie ryzyka zawodowego. Zastosowanie takiego narzędzia dla wybranej grupy zdarzeń, np. pochwycenie lub uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń, z odpowiednim przyporządkowaniem danych liczbowych i określeniem udziału procentowego dla przyczyn wypadków, daje możliwość poszukiwania związków przyczynowoskutkowych oraz identyfikacji punktów krytycznych, wymagających priorytetowych działań zapobiegawczych. Rys. 1. Graf analizy ryzyka wypadkowego Źródło: opracowanie własne W podejmowanych działaniach prewencyjnych na rzecz poprawy bezpieczeństwa pracy w rolnictwie indywidualnym, celowe wydaje się wytypowanie obiektów technicznych z zastosowaniem których związane jest największe ryzyko wypadkowe. W takiej sytuacji przyjęcie za kryterium oceny bezwzględnej liczby wypadków zachodzących przy udziale danego obiektu technicznego może prowadzić do wysnucia błędnych wniosków. Natomiast przydatnym narzędziem do takiej analizy może być wskaźnik ryzyka wypadkowego R w, ujmujący nie tylko liczbę zdarzeń wypadkowych, ale również liczbę maszyn i czas ich użytkowania: (1) gdzie: L w liczba zarejestrowanych wypadków przy udziale danej maszyny, t stała odpowiadająca długości roku kalendarzowego wyrażonej w godzinach t=8760 (h), L m liczba użytkowanych maszyn, T u przeciętny czas użytkowania danej maszyny w ciągu roku [h]. 1458
Tab. 3. Sposób porządkowania danych wypadkowych przyjęty przez KRUS Źródło: Opracowanie według danych KRUS Grupa zdarzeń 02-12 Kategoria przyczyn Grupy przyczyn Przyczyny wypadków niewłaściwy stan maszyn, urządzeń i narzędzi niewłaściwa organizacja pracy stan psychofizyczny nie zapewniający bezpiecznego wykonywania pracy nieprawidłowe postępowanie rolnika spowodowane: inne przyczyny wady konstrukcyjne lub niewłaściwe rozwiązania techniczne i ergonomiczne maszyn, urządzeń i narzędzi wady materiałowe niewłaściwa eksploatacja maszyn, urządzeń i narzędzi niewłaściwa ogólna organizacja pracy niewłaściwa organizacja stanowiska pracy brak lub niewłaściwe posługiwanie się maszynami, urządzeniami i narzędziami nie używanie ochron przez rolnika niewłaściwe zachowanie się rolnika stan zdrowia brakiem wiedzy w zakresie: świadomym działaniem innymi czynnikami niezależne od rolnika brak lub niewłaściwe osłony i zabezpieczenia inne nie wymienione/nieokreślone wady materiałowe nadmierna eksploatacja użytkowanie niezgodne z instrukcją inne nie wymienione/nieokreślone nieprawidłowości związane z eksploatacją wykonanie prac niezgodnie z bhp inne niewymienione/nieokreślone nieprawidłowości brak środków ochrony indywidualnej niewłaściwe zabezpieczenie maszyny, urządzenia i narzędzia podczas postoju i w ruchu niewłaściwe uchwycenie, trzymanie narzędzi inne nie wymienione/nieokreślone nieprawidłowości nie używanie środków ochrony indywidualnej wykonanie czynności bez usuwania zagrożenia niewłaściwe operowanie kończynami w strefie zagrożenia inne niewłaściwe zachowanie nagłe zachorowania, niedyspozycja fizyczna nadmierny wysiłek fizyczny, przemęczenie zagrożeń wypadkowych przepisów oraz zasad bhp niedostateczna koncentracja niewłaściwe tempo pracy lekceważenie zagrożeń zaskoczenie niespodziewanym zdarzeniem warunki atmosferyczne nieprawidłowo wykonana usługa W pracy własnej wykorzystano zależności (1) w celu wyznaczenia wartości wskaźnika R w dla wybranych maszyn rolniczych, przy uwzględnieniu danych wypadkowych KRUS za rok 2012. W tabeli 3 dokonano zestawienia danych przyjętych do obliczeń oraz podano oszacowane wartości wskaźnika R w. Informacje tabelaryczne, o liczbie maszyn rolniczych i przeciętnym czasie ich użytkowania, przyjęto na podstawie danych literaturowych [5, 6, 7] i statystycznych [8]. 1459
Tab. 4. Dane do obliczeń i wartości wskaźnika ryzyka wypadkowego R w Źródło: opracowanie własne na podstawie [5, 6, 7, 8] Wybrane maszyny Liczba wypadków Liczba maszyn Średni czas użytkowania w w 2012 r. ciągu roku [h] R w Ciągniki rolnicze Rozrzutniki obornika 1624 168 1400000 490000 285 25 0,04 0,12 Przyczepy transportowe i wozy konne Kombajny zbożowe 1320 248 550000 * 0000 140 90 0, 0,16 * Uwzględniono wyłącznie przyczepy ciągnikowe. Na podstawie wykonanych obliczeń ustalono, że w przypadku wybranych do analizy maszyn rolniczych największym ryzykiem wypadkowym charakteryzują się kombajny zbożowe, pomimo relatywnie niewielkiej liczby wypadków zachodzących przy ich udziale. Za interesujący należy uznać fakt, że w przypadku ciągników rolniczych uzyskano najmniejszą wartość wskaźnika R w, pomimo największej liczby wypadków zachodzących przy ich udziale. Należy podkreślić, że powyższych obliczeń dokonano z uwzględnianiem ogółu zdarzeń wypadkowych zachodzących przy obsłudze i użytkowaniu wybranych maszyn. Nie można wykluczyć innych relacji miar wskaźnika wypadkowego dla analizowanych maszyn, w przypadku zastosowania omawianej metody obliczeniowej dla zdarzeń wypadkowych skutkujących śmiercią poszkodowanych Podsumowanie W przypadku oceny dotychczasowych, jak również przy planowaniu nowych działań prewencyjnych na rzecz poprawy bezpieczeństwa pracy w rolnictwie indywidualnym należy poszukiwać obiektywnych wskaźników oceny stanu wypadkowego. Zaproponowane w niniejszym opracowaniu narzędzia analityczne w postaci grafu ryzyka oraz wskaźnika ryzyka wypadkowego R w, mogą być w tym zakresie pomocne. Graf ryzyka stanowi inne ujęcie danych wypadkowych ewidencjonowanych przez KRUS, nowe w zakresie formy przedstawieniowej i stwarzające możliwość poszukiwania związków przyczynowoskutkowych w sekwencji zachodzących zdarzeń wypadkowych. Natomiast wskaźnik R w umożliwia poznanie ilościowych relacji między ogólnie dostępnymi danymi wypadkowymi oraz dotyczącymi wyposażenia rolnictwa w środki techniczne, stwarzając możliwość hierarchizacji działań prewencyjnych oraz prognozowania zmian stanu wypadkowego, w sytuacji kiedy zmianie ulegają warunki pracy w rolnictwie. Streszczenie W opracowaniu wskazano na znaczenie działań prewencyjnych w kształtowaniu bezpiecznych warunków pracy w rolnictwie indywidualnym. Na tle ogólnodostępnych danych statystycznych przybliżono problematykę zagrożeń zawodowych związanych z zastosowaniem wybranych obiektów technicznych (maszyn, urządzeń i narzędzi), przy udziale których dochodzi do zdarzeń wypadkowych. Przedstawiono autorską koncepcję wykorzystania danych wypadkowych KRUS do budowy grafu ryzyka wypadkowego oraz zaproponowano ilościową miarę narażenia wypadkowego, na podstawie których można dokonać hierarchizacji działań prewencyjnych na rzecz rolnictwa indywidualnego. 1460
The analysis of the risk of accidents arising from using agricultural machines and devices Abstract There was pointed to the importance of preventative measures in shaping safe work conditions in individual agriculture. On the background of widely available statistical data the issues relating to professional risks linked with using of chosen technical objects (machines, devices and tools), which were involved in accident events, were brought closer. The authorial concept to make use the KRUS accident data to building the graph of accident risk was presented as well there was proposed the quantitative measure of exposure to accident, on the base of which the hierarchization of preventive actions for individual agriculture can be done. LITERATURA / BIBLIOGRAPHY [1]. http://www.ciop.pl/845.html (dostęp z dnia 25.05.20 r.) [2]. Kulka A.: Bezpieczeństwo i higiena pracy w gospodarstwie rolnym Poradnik dla doradców rolnych, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2009 [3]. Kuta Ł., Cież J.: Ocena poziomu bezpieczeństwa pracy w rodzinnym gospodarstwie rolnym. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 2013, Vol. 58(2), s. 92-97 [4]. Muzalewski A.: Ekspertyza (wyciąg dostosowany przez ARiMR dla potrzeb realizacji działania Modernizacja gospodarstw rolnych w ramach PROW 2007-2013), Warszawa, luty 2007 [5]. Pawlak J.: Wyposażenie rolnictwa polskiego w środki mechanizacji uprawy roli i nawożenia. Problemy Inżynierii Rolniczej, 2012 (X XII): z. 4 (78), s. 25-34 [6]. Pawlak J.: Wyposażenie rolnictwa polskiego w środki transportu. Problemy Inżynierii Rolniczej, 2012 (VII IX): z. 3(77), s. 45-56 [7]. Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2012. Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2012 [8]. Romanowska-Słomka I.: Ocena ryzyka zawodowego operatora ciągnika rolniczego (w:) Ocena ryzyka zawodowego w rolnictwie. Pod red. Buczaj A., Solecki L., Instytut Medycyny Wsi, Lublin 2010, s. 247-260 [9]. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. 1997 nr 129, poz. 844, z późn. zm.) [10]. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dziennik Ustaw nr 69 z 1996 poz. 332) [11]. Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25, z późn. zm.) [12]. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks Pracy (Dz. U. 1998 nr 21, poz. 74, z późn. zm.) [13]. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (Dz. U. z 2004 r. Nr 125, poz. 1317 z późn. zm.) 1461
1462