WYPADKI PRZY PRACY W ROLNICTWIE POLSKIM W LATACH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM OBSŁUGI MASZYN

Transkrypt

1 Problemy Inżynierii Rolniczej nr 3/2009 Anna Jaskułowska Absolwentka Wydziału Nauk Technicznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Jan Pawlak Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa w Warszawie Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie WYPADKI PRZY PRACY W ROLNICTWIE POLSKIM W LATACH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM OBSŁUGI MASZYN Streszczenie W wyniku analizy wypadków przy pracy rolniczej w Polsce stwierdzono, że dominują wypadki w grupach: upadek osób oraz pochwycenie i uderzenie przez ruchome części maszyn. Wskaźnik wypadkowości w rolnictwie zmalał z 20,0 do 11,6 na 100 ubezpieczonych, lecz wciąż jest wyższy od wskaźnika wypadkowości dla pracujących poza rolnictwem. Słowa kluczowe: wypadki przy pracy, rolnictwo, maszyna rolnicza Wstęp Maszyny czynią pracę lżejszą i wydajniejszą. Trudno sobie bez nich wyobrazić współczesne gospodarstwo rolne. Mechanizacja powoduje korzystne zmiany w rolnictwie. Niesie jednak też zagrożenia dla zdrowia i życia rolników, jeżeli maszyny są źle użytkowane, zużyte lub niewłaściwie skonstruowane czy niekompletne. Pochwyceniu, uderzeniu i skaleczeniu przez ruchome części maszyn ulega corocznie kilka tysięcy osób, a kilkadziesiąt ponosi śmierć [Kryś 2008]. Bezpieczeństwo podczas pracy z maszynami w bardzo dużym stopniu zależy od umiejętnej ich obsługi. Wg artykułu 11 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników za wypadek przy pracy rolniczej uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, zaistniałą na terenie gospodarstwa rolnego, które ubezpieczony prowadzi, lub w którym stale pracuje, albo na terenie gospodarstwa bezpośrednio związanego z tym gospodarstwem, bądź poza terenem gospodarstwa podczas wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej. Może to nastąpić również w drodze ubezpieczonego z mieszkania do gospodarstwa rolnego lub w drodze powrotnej, jak też w drodze do miejsca wykonywania czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej [Dz. U. 2008]. 121

2 Anna Jaskułowska, Jan Pawlak Celem niniejszej pracy jest określenie liczby i przyczyn wypadków przy obsłudze maszyn rolniczych oraz wyznaczenie udziału procentowego tej grupy w ogólnej liczbie wypadków w rolnictwie. Zakres terytorialny prowadzonej analizy obejmuje obszar całej Polski, zaś zakres czasowy - lata Wypadki są rozpatrywane według ich przyczyn, ze szczególnym uwzględnieniem związanych z obsługą maszyn. Materiał źródłowy i założenia metodyczne W pracy wykorzystano materiał pochodzący z pracy magisterskiej zrealizowanej na Wydziale Nauk Technicznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego [Jaskułowska 2009] na podstawie danych statystycznych udostępnionych przez Centralę KRUS w Warszawie, a także materiałów GUS, Biura Prewencji, Rehabilitacji i Orzecznictwa, jak również informacji z czasopism i stron internetowych. Podczas analizy wypadków przy pracy w rolnictwie dokonano podziału ogólnej ich liczby na dwie grupy. Do pierwszej z nich zaliczono wypadki, które były związane z użytkowaniem maszyn rolniczych, a do drugiej te, które nie miały nic wspólnego z maszynami. Do grupy wypadków zaistniałych przy obsłudze maszyn rolniczych zaliczono: pochwycenie i uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń, przejechanie, uderzenie, pochwycenie przez środek transportu w ruchu, uderzenie, przygniecenie przez materiały i przedmioty transportowane mechanicznie lub ręcznie, upadek osób, upadek przedmiotów, zetknięcie z ostrymi narzędziami i innymi ostrymi przedmiotami, pożar, wybuch, działanie sił przyrody. Powyższy podział wynika z klasyfikacji wypadków, przyjętej przez instytucje zajmujące się tą problematyką. Nie jest on idealny z punktu widzenia niniejszej analizy. Tylko dwie pierwsze z wymienionych kategorii obejmują wyłącznie, a trzecia prawie wyłącznie zdarzenia związane z użytkowaniem środków mechanizacji rolnictwa. W przypadku pozostałych trudno jest oszacować, jaki procent zdarzeń można zaliczyć do grupy związanych z mechanizacją. Wiadomo, że najwięcej wypadków zaliczanych do kategorii upadek osób stanowią potknięcia, poślizgnięcia oraz upadki z wysokości i ze środków transportu. Liczba tego typu wypadków wzrasta w okresie żniw (podczas zwózki słomy) [ Wg danych fińskich upadki podczas wchodzenia i schodzenia z kabiny stanowią ok. 30% ogółu wypadków przy obsłudze ciągników. Przeciętna niezdolność do pracy z tego tytułu wynosi 122

3 Wypadki przy pracy dni [Suutarinen 2003]. Powszechną przyczyną upadków, które wystąpiły z udziałem maszyn rolniczych były też: przewożenie ludzi na załadowanych przyczepach, niestosowanie podwyższonych burt, a także drabin umożliwiających bezpieczne zejście z przyczepy przy transporcie materiałów objętościowych. Te upadki kończyły się najczęściej urazami kończyn dolnych, barków i obojczyków często kończyły się trwałym kalectwem, a nawet śmiercią. Upadki niezwiązane z maszynami rolniczymi nie skutkowały dużymi uszczerbkami na zdrowiu [Jaworski, Rapacki 2003]. Upadek przedmiotów powoduje głównie stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu. Wypadki te zdarzają się podczas agregatowania maszyn, podczas prac remontowych i transportowych oraz przy ścinaniu drzew i obróbce drewna. Najczęściej wypadki występują podczas otwierania burt przyczep, upadków materiałów stanowiących ładunki objętościowe, upadków narzędzi podczas napraw, upadków dyszli przyczep lub maszyn podczas agregowania z ciągnikiem. Wg Suutarinena [2003] zdarzenia mieszczące się w kategoriach upadek osób i upadek przedmiotów stanowią 2/3 ogółu wypadków przy obsłudze ciągników. Urazy powstające w wyniku zetknięcia z ostrymi narzędziami i innymi ostrymi przedmiotami występują przy manipulowaniu rękami w pobliżu ostrych elementów maszyn rolniczych, a także podczas napraw maszyn i urządzeń, w wyniku uderzenia o ostre krawędzie osłon i wystające elementy maszyn oraz przy posługiwaniu się ostrymi narzędziami. Do wypadków, których przyczyną jest pożar, wybuch, działanie sił przyrody dochodzi m.in. podczas ładowania akumulatora i przeglądu instalacji układu chłodzenia. W świetle powyższych informacji, zaliczenie wymienionych powyżej przyczyn wypadków do grupy związanych z użytkowaniem maszyn rolniczych jest uzasadnione. Trzeba sobie jednakże zdawać sprawę z tego, że uzyskane wartości udziału zdarzeń związanych z mechanizacją rolnictwa w strukturze ogółu wypadków w rolnictwie będą nieco zawyżone. Wypadki przy pracy w rolnictwie polskim w latach W 2003 r. za wypadki przy pracy rolniczej w rozumieniu ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników uznano zdarzeń (tab. 1) [Praca zbiorowa 2004]. Aż 82,2% ogółu wypadków nastąpiło w wyniku niewłaściwej obsługi maszyn rolniczych. W tej kategorii wypadków dominowały upadki osób, stanowiąc 52,3% wszystkich zaistniałych zdarzeń skutkujących wypłatą jednorazowych odszkodowań. Najczęściej zdarzały się potknięcia, poślizgnięcia, upadki z przyczep, wozów, ciągników i maszyn. Do upadków z ciągników i maszyn rolniczych dochodziło najczęściej na skutek obsunięcia nogi w obuwiu zabrudzonym ziemią, ze stopni prowadzących do tych ma- 123

4 Anna Jaskułowska, Jan Pawlak szyn, pośpiechu oraz nieumiejętnego wychodzenia z kabiny ciągnika lub maszyny, tj. przodem do wyjścia bez zachowania zasady trzypunktowego podparcia. Te upadki kończyły się zwykle urazami kończyn dolnych oraz urazami obojczyków i barków. Upadki ze środków transportowych związane były głównie z załadunkiem lub rozładunkiem materiałów objętościowych. Dochodziło do nich na skutek nieumiejętnego ułożenia ładunku, stawania na skraju ładunku i jazdy na środkach transportowych z ładunkiem. Wypadkom spowodowanym pochwyceniem i uderzeniem przez ruchome części maszyn uległo 4014 osób. Stanowiło to 12,7% wszystkich zgłoszeń uznanych za wypadek przy pracy rolniczej. Zdarzenia te najczęściej powstawały przy obsłudze pilarek do drewna, elektronarzędzi ręcznych i wałów przegubowo teleskopowych oraz maszyn rolniczych do produkcji polowej głównie rozrzutników obornika i pras zbierających. Tabela 1. Liczba wypadków przy pracy w rolnictwie polskim wg ich przyczyn Table 1. Number of accidents at work in Polish agriculture, according to their reasons Wyszczególnienie Pochwycenie i uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń Przejechanie, uderzenie, pochwycenie przez środek transportu w ruchu Uderzenie, przygniecenie przez materiały i przedmioty transportowane Upadek osób Upadek przedmiotów Zetknięcie się z ostrymi narzędziami i przedmiotami Pożar, wybuch, działanie sił przyrody Razem wypadki związane z użytkowaniem sprzętu rolniczego Działanie skrajnych temperatur Działania materiałów szkodliwych Nagłe zachorowania Inne zdarzenia Uderzenie, przygniecenie, pogryzienie przez zwierzęta Razem pozostałe wypadki Ogółem Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań statystycznych KRUS 124

5 Wypadki przy pracy... Wskaźnik wypadkowości rolnictwie w 2003 r. wyniósł 20,00 w przeliczeniu na 1000 ubezpieczonych i utrzymywał się od kilku lat na stałym poziomie [Praca zbiorowa 2004]. Dla porównania wskaźnik wypadkowości w innych grupach zawodowych w 2003 r. wyniósł ogółem 8,24 w przeliczeniu na 1000 pracujących [ W 2004 r. zarejestrowano wypadki przy pracy rolniczej, tj. o 3633 mniej (o 11,5%), niż w roku poprzednim. Śmiercią poszkodowanych zakończyły się 173 wypadki, tj. o 38 wypadków mniej niż w 2003 r. [Praca zbiorowa 2005]. W wyniku obsługi maszyn rolniczych wydarzyło się wy-padków, czyli 82,2% ogółu wypadków. Najwięcej zdarzeń, podobnie jak w roku ubiegłym, było w grupach upadki osób i pochwycenia i uderzenia przez części ruchome maszyn i urządzeń. Wypadki z tych dwóch grup stanowiły 63,5% ogółu wypadków, za które wypłacono odszkodowania. Wzrosła liczba wypadków z powodu przejechania, uderzenia, pochwycenia przez środek transportu w ruchu oraz działania sił przyrody, pożaru i wybuchu. W pierwszej wymienionej grupie zarejestrowano 774 wypadki, co stanowi 2,8% ogółu i liczba ta wzrosła o 27 (3,6%) w stosunku do 2003 r. Natomiast w grupie pożar, wybuch, działanie sił przyrody odnotowano 96 wypadków. Wypadki powstawały w wyniku przemieszczania się środkami transportu wysoko załadowanymi materiałami objętościowymi pod nisko zwisającymi przewodami naziemnych instalacji elektrycznych. Uraz rolnika występował też przy pracach obsługowych ciągników, a jego przyczyną było wysadzenie korka chłodnicy czy wybuch akumulatora wskutek nagromadzenia gazów podczas ładowania. Wskaźnik wypadkowości zmniejszył się do 17,7 w przeliczeniu na 1000 ubezpieczonych, czyli o 2,3 punktu procentowego w porównaniu ze stanem z 2003 r. W 2005 r. liczba wypadków powodujących wypłatę odszkodowań zmniejszyła się do 20869, czyli o 25,6% w porównaniu z rokiem poprzednim. Śmiercią poszkodowanych zakończyło się 128 wypadków, tj. o 45 (26%) mniej niż w 2004 r. [Praca zbiorowa 2006]. Wypadków związanych z obsługą maszyn było 16653, tj. 79,8% wszystkich zaistniałych zdarzeń. Dominowały wypadki z grup: upadki osób (47,9% wszystkich wypłaconych odszkodowań), pochwycenie i uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń (13,7%). Odnotowano zmniejszenie udziału wypadków z grup upadki osób i upadki przedmiotów. Nie zmienił się udział wypadków w kategoriach: uderzenie, przygniecenie przez materiały i przedmioty transportowe mechaniczne oraz pożar, wybuch, działanie sił przyrody. W pozostałych grupach nastąpił niewielki wzrost udziału wypadków. Według danych oddziałów regionalnych, do wypadków najczęściej dochodziło w obejściu gospodarstw prawie 83% wszystkich zdarzeń zgłoszonych do KRUS. Na polu podczas prac z zastosowaniem maszyn nastąpiło około 10% zgłoszonych wypadków. W rolnictwie indywidualnym wskaźnik wypad- 125

6 Anna Jaskułowska, Jan Pawlak kowości w 2005 r. wyniósł 13,3 na 1000 ubezpieczonych. W porównaniu z 2004 r. zmniejszył się on o 4,4 punktu procentowego, był jednak wyższy od wskaźnika wypadkowości dla pracujących poza rolnictwem. W 2006 r. liczba wypadków w rolnictwie zmniejszyła się do Śmiercią poszkodowanych zakończyły się 123 wypadki, tj. o 5 (4%) mniej niż w 2005 r. [Praca zbiorowa 2007]. Wypadków związanych z obsługą maszyn było 16633, tj. 80,6% wszystkich zaistniałych zdarzeń. Struktura wypadków nie uległa istotnym zmianom. Wskaźnik wypadkowości w rolnictwie indywidualnym w 2006 r. wyniósł 12,9 wypadków na 1000 ubezpieczonych. Mimo, że w porównaniu z 2005 r. spadł on o 0,4 punktu procentowego, pozostawał nadal wyższy od wskaźnika wypadkowości dla pracujących poza rolnictwem, który wyniósł 8,87 na 1000 pracujących. W 2007 r. liczba wypadków powodujących wypłatę odszkodowań zmniejszyła się do 18723, czyli o 1928 (9,3%) w porównaniu do 2006 r. Śmiercią poszkodowanych zakończyły się 94 wypadki, tj. o 29 (23,6%) mniej niż w 2006 r. [Praca zbiorowa 2008]. W wyniku obsługi maszyn rolniczych wydarzyło się wypadków, czyli 78,1% ogółu wypadków, tj. aż o 2018 zdarzeń mniej niż w roku poprzednim. Struktura wypadków w ciągu ostatnich lat nie uległa istotnym zmianom. Dominowały wypadki w grupach: upadek osób - 46,3% i pochwycenie i uderzenie przez ruchome części maszyn - 13,2%. Wzrost liczby wypadków w stosunku do 2006 r. odnotowano w grupie upadek przedmiotów o 0,7%. Największy spadek liczby wypadków nastąpił w grupach: upadek osób o 16,6%, przejechanie uderzenie pochwycenie przez środek transportu w ruchu o 20,1 (rys. 1). Analiza wykonana przez inspektorów pracy wykazała, że najczęstszymi nieprawidłowościami przy pracy w rolnictwie były: niebezpieczne przewożenie ludzi w przyczepach, na zaczepach przyczep oraz na błotnikach ciągników i kombajnów, niewłaściwe sprzęganie ciągnika z przyczepą i z maszyną rolniczą oraz usuwanie np. słomy przy włączonym napędzie [ gov.pl]. Ponad połowa spośród zwizytowanych rolników zlekceważyła stosowanie osłon wałków przegubowo-teleskopowych do odbioru mocy ciągnika. W 2007 r. wskaźnik wypadkowości w rolnictwie indywidualnym wyniósł 11,6 wypadków na 1000 ubezpieczonych. Mimo, że w porównaniu z 2006 r. spadł o 1,3 punktu procentowego, pozostał nadal wyższy od wskaźnika wypadkowości dla pracujących poza rolnictwem, który wyniósł 8,92 na 1000 pracujących. 126

7 Wypadki przy pracy... tys lata Upadek osób Upadek przedmiotów Zetknięcie się z ostrymi narzędziami i przedmiotami Uderzenie, przygniecenie przez materiały i przedmioty transportowane Przejechanie, uderzenie, pochwycenie przez środek transportu w ruchu Pochwycenie i uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń Pożar, wybuch, działanie sił przyrody Rys. 1. Wypadki przy pracy związane z obsługą maszyn rolniczych wg ich przyczyn Fig. 1. Accidents at work connected with operating of agricultural machines, according to their reasons W latach Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego przyznała łącznie jednorazowych odszkodowań. W tym 96709, czyli 80,6% ogółu wypadków związanych było z obsługą maszyn rolniczych. Liczba wypadków przy pracy rolniczej ulega sukcesywnemu zmniejszaniu (rys. 2). Najczęstszą przyczyną wypadków w całym okresie objętym analizą był upadek osób z przyczep, ciągników, ze źle zabezpieczonych wejść na duże maszyny rolnicze itp. (rys. 3). Zmniejszenie liczby wypadków w rolnictwie, to efekt stopniowej poprawy stanu kwalifikacji użytkowników maszyn rolniczych, jak również działalności prewencyjnej i szkoleniowej instytucji i organizacji działających na rzecz poprawy bezpieczeństwa pracy na wsi. Poprawie bezpieczeństwa pracy w gospodarstwach indywidualnych rolników sprzyjać będą również zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolniczych i technologii produkcji oraz 127

8 Anna Jaskułowska, Jan Pawlak środki pozyskiwane z Unii Europejskiej na zakup nowych, bardziej bezpiecznych, maszyn i urządzeń do produkcji rolniczej. Jedną z przyczyn zmniejszenia liczby wypadków jest też nowelizacja w kwietniu 2004 r. ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, która ograniczyła grono osób uprawnionych do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy rolniczej oraz uściśliła jego definicję tys lata pozostałe wypadki wypadki związane z użytkowaniem środków mechanizacji rolnictw a Rys. 2. Wypadki przy pracy w rolnictwie w latach Fig. 2. Accidents at work in agriculture within the years % 0% Upadek osób 3% 3% 7% 9% 61% Upadek przedmiotów Zetknięcie się z ostrymi narzędziami i przedmiotami Uderzenie, przygniecenie przez materiały i przedmioty transportowane Przejechanie, uderzenie, pochwycenie przez środek transportu w ruchu Pochwycenie i uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń Pożar, wybuch, działanie sił przyrody Rys. 3. Struktura wypadków związanych z użytkowaniem maszyn wg ich przyczyn. Średnio w latach Fig. 3. The structure of accidents connected with operating agricultural machines, according to their reasons. On an average for years

9 Wypadki przy pracy... Podsumowanie W świetle przeprowadzonych i przedstawionych w niniejszej pracy badań bardzo wysokie ryzyko wypadkowe stwarza obsługa maszyn rolniczych. Wypadki w tej grupie stanowią ok. 80% wszystkich wypadków. W ciągu pięciolecia nastąpiło obniżenie liczby wypadków przy pracy w rolnictwie z zdarzeń wypadkowych w 2003 r. do w 2007 r., w tym w grupie wypadków związanych z użytkowaniem maszyn, odpowiednio z do Działania prewencyjne, zmierzające do zmniejszenia liczby i ciężkości wypadków, powinny dotyczyć przede wszystkim maszyn rolniczych, a głównie zapobiegania wypadkom z najobszerniejszej grupy, czyli upadkom osób. Silniejszy nacisk należy położyć na uświadamianie rolników o potencjalnie istniejących zagrożeniach życia i zdrowia oraz konieczności przestrzegania zasad bhp podczas wykonywania czynności związanych z prowadzoną działalnością rolniczą. Warto również zastanowić się nad możliwością przeprowadzenia w przyszłości obowiązkowych szkoleń z zakresu bhp w rolnictwie. Bibliografia Dz. U Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. (Nr 50 poz. 191 z dn ) Jaskułowska A Wypadki przy pracy w rolnictwie ze szczególnym uwzględnieniem związanych z obsługą maszyn. Praca magisterska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn Jaworski H., Rapacki Z Bezpieczeństwo przy pracy rolników w świetle danych KRUS. Ubezpieczenia w rolnictwie. Materiały i Studia, Nr 4, s. 74 Kryś M. Poradnik gospodarski, maj 2008, s Praca zbiorowa Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2003 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Biuro Prewencji, Rehabilitacji, Warszawa Praca zbiorowa Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2004 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Biuro Prewencji, Rehabilitacji, Warszawa Praca zbiorowa Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2005 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Biuro Prewencji, Rehabilitacji i Orzecznictwa Lekarskiego, Warszawa Praca zbiorowa Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2006 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Biuro Prewencji, Rehabilitacji i Orzecznictwa Lekarskiego, Warszawa 129

10 Anna Jaskułowska, Jan Pawlak Praca zbiorowa Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2007 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Biuro Prewencji, Rehabilitacji i Orzecznictwa Lekarskiego, Warszawa Suutarinen J Occupational Accidents in Finish Agriculture Causality and Managerial Aspects for Prevention. Doctoral Disseration. Agrifood Research Reports przyczyny-okolicznosci-wypadkow/przyczyny-i-okolicznosci-wypadkow-szczegoly/ 130