KOBIETY ZATRUDNIONE W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU PRACY SKUTKI DLA ŻYCIA RODZINNEGO I ZAWODOWEGO Dorota Głogosz Warszawa 2007
Spis treści WPROWADZENIE...13 Część pierwsza PRACA KOBIET W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU W ŚWIETLE PRAWA, LITERATURY I ŹRÓDEŁ STATYSTYCZNYCH Rozdział I PRACA W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU PROBLEMY DEFINICJI...23 1. Problemy definiowania pracy i zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu... 25 1.1. Ujęcie statystyczne...25 1.2. Ujęcie prawne...27 2. Formy zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy... 29 Rozdział II NIEPEŁNY WYMIAR CZASU PRACY W DOKUMENTACH I DZIAŁANIACH WYBRANYCH ORGANIZACJI MIĘDZYNARODOWYCH...32 1. Dokumenty i działania ONZ... 32 2. Dokumenty Rady Europy... 35 3. Dokumenty Unii Europejskiej... 36 3.1. Europejska Strategia Zatrudnienia...38 Rozdział III STATUS PRACOWNICZY ZATRUDNIONYCH W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU. ZAGROŻENIE MARGINALIZACJĄ...41 Rozdział IV PRAWNE RAMY ZATRUDNIENIA W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU W POLSCE...50 Rozdział V PODSTAWOWE UWARUNKOWANIA ZATRUDNIENIA KOBIET W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU...55 1. Sytuacja na rynku pracy... 56 1.1. Aktywność i bierność zawodowa. Bezrobocie...56 1.2. Rozwój usług jako sektora zatrudnienia niepełnoetatowego...64 1.3. Zróżnicowanie wysokości wynagrodzeń za pracę...66 1.4. Czas pracy a obowiązki rodzinne...67 2. Aspiracje edukacyjne i zawodowe kobiet... 73 5
3. Ubezpieczenia emerytalne. Świadczenia rodzinne i świadczenia pracownicze związane z macierzyństwem. System podatkowy... 75 4. Sieć usług wspierających rodzinę... 79 5. Materialne warunki życia rodzin. Podział obowiązków w rodzinie i zakres partnerstwa... 82 Rozdział VI PRACUJĄCY W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU W ŚWIETLE STATYSTYKI I BADAŃ ILOŚCIOWYCH...89 1. Struktura pracujących i dynamika zmian... 89 1.1. Kraje Unii Europejskiej...89 1.2. Polska...96 2. Rodzaje umów o pracę... 102 2.1. Kraje Unii Europejskiej...102 2.2. Polska...103 3. Sektory gospodarki... 104 3.1. Kraje Unii Europejskiej...104 3.2. Polska...104 4. Sekcje gospodarki... 105 4.1. Kraje Unii Europejskiej...105 4.2. Polska...107 5. Wykształcenie pracujących w niepełnym wymiarze czasu... 109 5.1. Kraje Unii Europejskiej...109 5.2. Polska...111 6. Grupy wykonywanych zawodów... 113 6.1. Kraje Unii Europejskiej...115 6.2. Polska...117 7. Struktura wieku... 120 7.1. Kraje Unii Europejskiej...120 7.2. Polska...122 8. Stan cywilny i pozycja w gospodarstwie domowym... 126 9. Motywy pracy w niepełnym wymiarze czasu... 127 9.1. Kraje Unii Europejskiej...127 9.1.1. Powody rodzinne i osobiste jako motyw pracy w niepełnym wymiarze czasu... 130 9.1.2. Dobrowolne i wymuszone zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu... 131 9.1.3. Pozostałe motywy zatrudnienia niepełnoetetowego... 134 9.2. Polska...136 9.2.1. Niepełny wymiar czasu pracy jako efekt wyboru formy zatrudnienia... 140 9.2.2. Dobrowolne i niedobrowolne (wymuszone) zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu... 142 9.2.3. Wpływ łączenia obowiązków opiekuńczych i zawodowych na wymiar zatrudnienia... 144 10. Czas pracy... 145 10.1. Kraje Unii Europejskiej...145 10.2. Polska...150 11. Preferencje w zakresie czasu pracy... 151 11.1. Kraje Unii Europejskiej...151 11.2. Polska...153 12. Wynagrodzenia osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu... 154 13. Podsumowanie... 160 6
Część druga ZATRUDNIENIE KOBIET W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU WYNIKI BADAŃ EMPIRYCZNYCH Rozdział VII CEL, METODA I PRZEDMIOT BADAŃ ORAZ PRZEBIEG ICH REALIZACJI...165 Rozdział VIII ZAKŁADY PRACY ZATRUDNIAJĄCE KOBIETY W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU...170 1. Sektory i sekcje gospodarki... 171 2. Liczba pracowników. Struktura zatrudnienia... 172 3. Wynagradzanie za pracę... 176 4. Organizacja pracy... 177 5. Przyczyny zatrudniania pracowników w niepełnym wymiarze czasu pracy... 179 6. Dostęp do świadczeń socjalnych... 181 7. Szkolenia... 183 8. Przyczyny zatrudniania kobiet w niepełnym wymiarze czasu opinie pracodawców... 184 9. Podsumowanie... 187 Rozdział IX KOBIETY ZATRUDNIONE W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU PRACY CHARAKTERYSTYKA BADANEJ ZBIOROWOŚCI...189 1. Cechy demograficzno-społeczne respondentek... 189 1.1. Wiek...189 1.2. Stan cywilny...189 1.3. Sytuacja rodzinna respondentek...190 1.4. Liczba i wiek dzieci...191 2. Cechy społeczno-zawodowe badanych kobiet... 192 2.1. Wykształcenie...192 2.2. Zawód wyuczony i wykonywany...193 2.3. Staż pracy respondentek...196 2.4. Stanowiska pracy...199 3. Motywy pracy zawodowej respondentek... 200 4. Podsumowanie... 203 Rozdział X SPOSÓB I PRZYCZYNY POSZUKIWANIA PRACY W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU...205 1. Sposób znalezienia obecnej pracy... 205 2. Praca w niepełnym wymiarze czasu jako efekt wyboru... 209 2.1. Przyczyny poszukiwania pracy w niepełnym wymiarze...209 2.2. Ocena wyboru pracy niepełnoetatowej...213 3. Podsumowanie... 216 7
Rozdział XI STOSUNEK DO PRACY W PEŁNYM WYMIARZE CZASU...218 1. Chęć pracy w pełnym wymiarze czasu... 218 2. Warunki podjęcia pracy w pełnym wymiarze czasu... 220 3. Podsumowanie... 221 Rozdział XII WARUNKI ZATRUDNIENIA W NIEPEŁNYM WYMIARZE CZASU...223 1. Rodzaje umów o pracę... 223 2. Wymiar i rozkład czasu pracy... 225 2.1. Wymiar czasu pracy...225 2.2. Rozkład czasu pracy...228 2.3. Praca w soboty, niedziele i święta...229 2.4. Organizacja czasu pracy...230 2.5. Preferowany wymiar i organizacja czasu pracy...233 2.6. Praca w godzinach nadliczbowych...234 3. Wynagrodzenie za pracę, premie i nagrody... 243 3.1. Wysokość wynagrodzenia netto...243 3.2. Znaczenie wynagrodzenia otrzymywanego przez respondentkę dla gospodarstwa domowego..247 3.3. Podwyżki wynagrodzenia...250 3.4. Premie uznaniowe i nagrody...252 4. Zmiana stanowiska. Awans zawodowy... 254 5. Szkolenia... 254 6. Korzystanie ze świadczeń socjalnych zakładu pracy... 257 7. Ocena wpływu zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu na sytuację zawodową respondentek... 260 7.1. Lęk przed utratą pracy...263 7.2. Praca jako wartość...266 8. Podsumowanie... 268 Rozdział XIII GOSPODARSTWA DOMOWE RESPONDENTEK. SPOSOBY GODZENIA PRACY ZAWODOWEJ Z ŻYCIEM RODZINNYM...272 1. Wielkość gospodarstwa domowego i aktywność zawodowa jego członków... 272 1.1. Źródła dochodów gospodarstw domowych respondentek...273 1.2. Sposób gospodarowania dochodem...275 2. Opieka nad dziećmi... 279 2.1. Korzystanie z opieki instytucjonalnej...281 3. Podział obowiązków w rodzinie... 286 3.1. Podział obowiązków w rodzinie zakres partnerstwa...286 3.2. Korzystanie z usług ułatwiających pracę w gospodarstwie domowym...288 4. Ocena wpływu pracy w niepełnym wymiarze czasu na sytuację rodzinną respondentek... 290 5. Podsumowanie... 300 ZAKOŃCZENIE. KIERUNKI PROPONOWANYCH ROZWIĄZAŃ...303 LITERATURA...312 8
Contents INTRODUCTION...13 Part one PART-TIME WORK OF WOMEN REGULATIONS, LITERATURE AND STATISTICS Chapter I PART-TIME WORK DEFINITION IFFICULTIES...23 1. Part-time work and part-time employment - definition difficulties... 25 1.1. Statistical problems...25 1.2. Legal problems...27 2. Part-time employment forms... 29 Chapter II PART-TIME WORK IN DOCUMENTS AND ACTIONS OF INTERNATIONAL ORGANIZATIONS...32 1. Documents and actions of The UN Organization... 32 2. Documents of The Council of Europe... 35 3. Documents of The European Union... 36 3.1. The European Employment Strategy...38 Chapter III STATUS OF PART-TIME EMPLOYEES. THE THREAT OF MARGINALIZATION...41 Chapter IV LEGAL FRAMING OF THE PART-TIME WORK IN POLAND...50 Chapter V FUNDAMENTAL CONDITIONS OF THE WOMEN'S PART-TIME WORK...55 1. Situation on the labour market... 56 1.1. Professional activity and inactivity. Unemployment...56 1.2. Development of services sector and the part-time employment...64 1.3. Differentiation of salaries...66 1.4. Working time and family responsibilities...67 2. Women's educational and professional aspirations... 73 9
3. Pension insurances. Family benefits and employees' benefits connected with maternity. Tax system... 75 4. The service net for families... 79 5. Material conditions of families' life. Distribution of obligations in families and range of partnership... 82 Chapter VI PART-TIME WORK BASED ON STATISTIC AND QUANTITATIVE ANALYSES...89 1. Structure of part-time working and dynamic of transformation... 89 1.1. EU countries...89 1.2. Poland...96 2. Types of labout contacts... 102 2.1. EU countries...102 2.2. Poland...103 3. Economic sectors... 104 3.1. EU countries...104 3.2. Poland...104 4. Economic divisions... 105 4.1. EU countries...105 4.2. Poland...107 5. Education's level of part-time employees... 109 5.1. EU countries...109 5.2. Poland...111 6. Groups of professions... 113 6.1. EU countries...115 6.2. Poland...117 7. Age distribution... 120 7.1. EU countries...120 7.2. Poland...122 8. Condition and the position in households... 126 9. Reasons for part-time employment... 127 9.1. EU countries...127 9.1.1. Family and personal responsibilities as a reason of part-time work... 130 9.1.2. Voluntary and involuntary part-time employment... 131 9.1.3. In education or training and own illness or disability as a reason for part-time work... 134 9.2. Poland...136 9.2.1. Pat-time work as a result of choice... 140 9.2.2. Voluntary and involuntary part-time employment... 142 9.2.3. Impact of family and work responsibilities on part-time/full-time work... 144 10. Working time... 145 10.1. EU countries...145 10.2. Poland...150 11. Working time preferences... 151 11.1. EU countries...151 11.2. Poland...153 12. Earnings of part-time employees... 154 13. Summary... 160 10
Part two PART-TIME EMPLOYMENT OF WOMEN RESULTS OF THE EMPIRICAL ANALYSES Chapter VII AIMS, METHODOLOGY, THE OBJECT AND PROCESS OF THE ANALYSIS...165 Chapter VIII FIRMS EMPLOYED PART-TIME WORKING WOMEN...170 1. Sectors and divisions of economy... 171 2. Number of workers. Structure of employment... 172 3. Salaries... 176 4. Work organization... 177 5. Reasons for part-time employment... 179 6. Access to benefits for employees... 181 7. Trainings... 183 8. Reasons for women s part-time employment employer opinions... 184 9. Summary... 187 Chapter IX PART-TIME WORKING WOMAN DESCRIPTION OF RESPONDENTS...189 1. Demographic and social characteristics of the analyzed woman's group... 189 1.1. Age...189 1.2. Condition...189 1.3. Family situation...190 1.4. Number and age of children...191 2. Professional characteristic of the analyzed woman's group... 192 2.1. Education...192 2.2. Professions and the realized job...193 2.3. Job tenure...196 2.4. Position in the firm...199 3. Reasons of the respondents' professional activity... 200 4. Summary... 203 Chapter X WAYS AND REASONS LOOKING FOR THE PART-TIME WORK...205 1. The way found of a current job... 205 2. Part-time job as an effect of own choice... 209 2.1. Why respondents looked for part time-job?...209 2.2. Opinion about the choice of part-time work...213 3. Summary... 216 11
Chapter XI ATTITUDE TO THE FULL-TIME WORK...218 1. Inclination to full-time work... 218 2. Conditions necessary to take on full-time work... 220 3. Summary... 221 Chapter XII CONDITIONS OF PART-TIME EMPLOYMENT...223 1. Types of labour contracts... 223 2. Working hours and schedule of working time... 225 2.1. Working hours...225 2.2. Working time schedule...228 2.3. Saturday, Sunday and holiday work...229 2.4. Working time organization...230 2.5. Working hours number preferences and working time organization preferences...233 2.6. Over time...234 3. Salaries, premiums and bonuses... 243 3.1. Average monthly salary net...243 3.2. Importance of respondents' pay in their households...247 3.3. Raise of pay...250 3.4. Premiums and bonuses...252 4. Change of the occupation. Professional promotion... 254 5. Trainings... 254 6. Using social benefits for workers in the firm... 257 7. Opinion about an influence of part-time work on professional situation of respondents... 260 7.1. Forfeiture of job...263 7.2. Job as value...266 8. Summary... 268 Chapter XIII RESPONDENTS' HOUSEHOLDS. METHODS OF WORK AND FAMILY RECONCILIATION...272 1. Size of households and professional activity of their members... 272 1.1. Sources of incomes in respondents' households...273 1.2. The way of manage incomes in households...275 2. Childcare... 279 2.1. Using institutional care...281 3. Division of obligations in families... 286 3.1. Division of obligations in families. Scope of partnership...286 3.2. Using services in household...288 4. Opinion about an influence of part-time work on family situation of respondents... 290 5. Summary... 300 RECAPITULATION. PROPOSALS OF SOLUTIONS...303 BIBLIOGRAPHY...312 12