Ppłk dypl. Leopold Okulicki, oficer Oddziału III Sztabu Głównego i Sztabu Naczelnego Wodza, szef sztabu odcinka Zachód w obronie Warszawy, dowódca samodzielnego zgrupowania w walkach na Woli Urodził się 12 XI 1898 w Bratucicach k. Okulic (pow. Bochnia) w rodzinie chłopskiej. Uczęszczał do gimnazjum w Bochni, gdzie od 1913 należał od Związku Strzeleckiego i ukończył kurs podoficerski tej organizacji. Po wybuchu wojny 13 VIII 1914 wstąpił do Legionów Polskich; zwolniony z powodu małoletniości w październiku 1914, ponownie zgłosił się do służby 15 VI 1915 i pozostał w niej do kryzysu przysięgowego. Wcielony do 3 pp Legionów Polskich, w którego szeregach odbył kampanię wołyńską, po której awansował do stopnia sierżanta. Po wycofaniu Legionów z frontu skierowany na kurs oficerski do Zegrza; jako ekstern kontynuował również naukę gimnazjalną. Po kryzysie przysięgowym zwolniony z Legionów i wcielony do armii austriackiej, ukończył szkołę oficerów rezerwy w Koszycach (styczeń marzec 1918), a następnie został wysłany na front włoski. Już w sierpniu 1918 zdezerterował i wrócił do Galicji, gdzie rozpoczął działalność w POW. Wziął udział w oswobodzeniu Krakowa (31 X 1918), a następnie wstąpił do odtwarzanego w Krakowie 4 ppleg; jako podchorąży dowodził jego plutonem w walkach w Galicji Wschodniej; ranny 3 II 1919, odszedł do szpitala i na front powrócił w maju 1919. Ranny ponownie 10 VII 1919, wkrótce, już jako podporucznik (mianowany 1 VII 1919) objął dowództwo kompanii w 4 ppleg. Uczestniczył w walkach przeciwko bolszewikom; w walkach odwrotowych ranny 1 VI 1920, po dojściu do zdrowia objął tymczasowo dowództwo baonu, a później ponownie dowodził kompanią. Po zakończeniu wojny nadal służył w 4 ppleg; zweryfikowany w stopniu kapitana piechoty ze starszeństwem z 1 VI 1919, po odbyciu studiów w Wyższej Szkole Wojennej (1923 25) otrzymał 1 XI 1925 przydział do sztabu DOK III Grodno, w którym był kierownikiem referatu, a po otrzymaniu awansu do stopnia majora Sztabu Gen. (1 I 1928) został szefem Wydziału Ogólnego. Od 1929 kierował Okręgowym Urzędem WFiPW w Grodnie, po czym odbył staż jako dowódca baonu w 75 pp (1 IV 1930 10 VII 1931). W późniejszych latach był wykładowcą taktyki broni połączonych w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie (lipiec 1931 kwiecień 1934) oraz szefem sztabu 13 DP (kwiecień 1934 wrzesień 1935). Rozkazem z 21 IX 1935 przeniesiony do Oddziału III Sztabu Głównego; po awansie do stopnia podpułkownika dyplomowanego (1 I 1936) mianowany szefem Wydziału Wschód, a 1 IV 1939 mianowany zastępcą szefa Oddziału III. W nocy 31 VIII na 1 IX 1939 pełnił dyżur w Sztabie Głównym; po otrzymaniu informacji o przekroczeniu granic przez Niemców przekazał je szefowi Sztabu, a następnie na jego polecenie ogłosił alarm w związku z wybuchem wojny. Podczas Kampanii Wrześniowej początkowo oficer sztabu Naczelnego Wodza, od 6 IX 1939 szef wysuniętej ekspozytury Naczelnego Dowództwa w Warszawie. Od 10 IX 1939 szef sztabu odcinka Warszawa-Zachód, a następnie (od 18 IX) dowódca zgrupowania swojego imienia w obronie warszawskiej Woli. Po kapitulacji miasta nie poszedł do niewoli niemieckiej; był jednym z pierwszych oficerów zaprzysiężonych do prac w SZP. Początkowo był dowódcą wojewódzkim SZP na woj. łódzkie (od października 1939), a po przekształceniu się SZP w ZWZ został w styczniu 1940 komendantem Okręgu Łódź ZWZ (pseud. Jan, Kula, Leopold, Miller). Utworzył zręby konspiracji na ziemiach woj. łódzkiego (częściowo wcielonych do Rzeszy); awansowany 1 VII 1940 do stopnia pułkownika, we wrześniu 1940 zmuszony był powrócić do Warszawy ze względu na zagrożenie aresztowaniem. Przez krótki czas pełnił funkcję inspektora 252
Centralne Archiwum Wojskowe Komendy Głównej ZWZ (wrzesień październik 1940), po czym został mianowany komendantem ZWZ na okupację sowiecką, obejmującą obszary ZWZ Białystok (nr 2) i Lwów (nr 3). Wyprawiony do Lwowa, dokąd przybył 2 XI 1940, od początku otoczony był agentami NKWD, które znało jego prawdziwe nazwisko, stopień i funkcję. Zdołał odtworzyć Komendę Obszaru Lwów, ale już w nocy 21 na 22 I 1941 aresztowany i osadzony w więzieniu we Lwowie; po odmowie dalszego kierowania lwowskim ZWZ jako figurant NKWD wywieziony do Moskwy, przetrzymywany w więzieniach na Łubiance i w Lefortowie, gdzie był stale przesłuchiwany. Uwolniony 12 VIII 1941 w rezultacie paktu Sikorski-Majski, we wrześniu 1941 objął stanowisko szefa sztabu Armii Polskiej w ZSRR; uczestniczył w dwóch rozmowach dowodzącego Armią gen. Władysława Andersa z J. Stalinem. Od marca 1942 do czerwca 1943 dowodził 7 DP; wraz z nią przeszedł z ZSRR do Iranu, a potem do Iraku. Po śmierci gen. W. Sikorskiego przybył do Londynu, gdzie zgłosił swą kandydaturę na skok spadochronowy do okupowanej Polski. Przydzielony do Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza, w październiku 1943 mianowany organizatorem i pierwszym komendantem Ośrodka Wyszkolenia Specjalnego nr 10 na Środkowym Wschodzie (w listopadzie t.r. przerzucony do Brindisi we Włoszech pod nazwą Baza nr 10 Impudent ), gdzie szkolono ochotników, którzy mieli być zrzuceni do kraju (sam również przeszedł takie przeszkolenie w Brindisi). Zrzucony do kraju w nocy 21 na 22 V 1944 i jednocześnie awansowany do stopnia generała brygady, po dotarciu do Warszawy objął 3 VI 1944 stanowisko I zastępcy szefa Sztabu Komendy Głównej AK i jednocześnie Szefa Operacji AK (pseud. Kobra), a 27 VII t.r. dodatkowo komendantem Organizacji Nie. Krótko przed wybuchem Powstania Warszawskiego wyznaczony na dowódcę II rzutu Komendy Głównej AK na wypadek niemożności dowodzenia AK przez gen. Bora -Komorowskiego bądź jego aresztowania. Jako komendant Nie podczas Powstania początkowo nie brał udziału w pracach dowództwa i dopiero 6 IX 1944 objął stanowisko szefa Sztabu Komendy Głównej AK po ciężko rannym gen. T. Pełczyńskim. Przed kapitulacją Warszawy wyznaczony przez gen. Bora na Komendanta Głównego AK (formalną nominację Prezydent RP podpisał dopiero 21 XII 1944). Opuścił Warszawę z ludnością cywilną i rozpoczął odtwarzanie struktur dowodzenia AK. Jako dowódca AK (pseud. Niedźwiadek) działając w niezwykle trudnych warunkach, odniósł spore sukcesy organizacyjne i polityczne. Wobec rozpoczęcia kolejnej ofensywy Armii Czerwonej wydał 19 I 1945 rozkaz rozwiązujący AK i zwalniający jej żołnierzy ze złożonej przysięgi. Sam pozostał w konspiracji i skoncentrował się na rozwijaniu struktur Organizacji Nie. Na polecenie Delegata Rządu wraz z innymi przywódcami Polski Podziemnej udał się 27 III 1945 na spotkanie z sowietami w Pruszkowie, podczas którego wszyscy przywódcy konspiracyjni zostali aresztowani przez NKWD. Wywieziony wraz z innymi do Moskwy i poddany ciężkiemu śledztwu na Łubiance, był jednym z głównych oskarżonych w tzw. procesie szesnastu (18 21 VI 1945); skazany w nim na 10 lat więzienia, zmarł bądź został zamordowany 24 XII 1946 na Łubiance. Odznaczony Virtuti Militari IV i V kl., Krzyżem Niepodległości, czterokrotnie Krzyżem Walecznych oraz Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami. Wybuch wojny w Sztabie Głównym Stwierdzam, że w nocy z 31 sierpnia na l września 1939 r. miałem dyżur w Sztabie Głównym w Warszawie, w zastępstwie chorego płk. dypl. Jaklicza. Po otrzymaniu wiadomości telefonicznej z Komendy Głównej P.P. i Komendy Głównej Straży Granicznej, oraz od oficera z komunikacji, o rozpoczęciu działań wojennych przez armię niemiecką (bombardowanie Oksywia, stacji kolejowej Melno i walki o mosty na Odrze), udałem się do pokoju, w którym spał szef Sztabu Głównego gen. Stachiewicz, rozbudziłem go i zameldowałem te wiadomości. Gen. Stachiewicz zerwał się z łóżka i zapytał mnie, czy alarm lotniczy i alarm sztabu został zarządzony. Na moją odpowiedź, że żadnych rozkazów dotychczas nie wydawałem, polecił mi natychmiast te dwa alarmy zarządzić. Rozkaz ten wykonałem, a po upływie około 15 minut gen. Stachiewicz zjawił się w swym gabinecie, całkowicie ubrany i rozpoczął pracę. ( ) Fragment notatki płk. dypl. L. Okulickiego złożonej gen. Stachiewiczowi w Londynie Cytat za W. Stachiewicz, Wierności dochować żołnierskiej, Warszawa 1998 253
Na czele ekspozytury Naczelnego Dowództwa w Warszawie ( ) około północy z 8 na 9 września wyjechałem wraz z towarzyszącymi mi oficerami z Warszawy do Brześcia nad Bugiem. W Warszawie, przy ul. Rakowieckiej, pozostała wysunięta ekspozytura łączności Naczelnego Dowództwa z ppłk. dypl. Leopoldem Okulickim na czele. Oficer ten znał szczegółowo położenie oraz wydawane zarządzenia, miał pośredniczyć w przekazywaniu meldunków i rozkazów między Kwaterą Główną Naczelnego Wodza a gen. Kutrzebą i ewentualnie gen. Rómmlem oraz [miał] dopilnować wykonania wydanych zarządzeń. Do pomocy mu został również zastępca szefa łączności Naczelnego Wodza płk dypl. Łukomski oraz oficer z Oddziału IV, specjalnie dla dopilnowania zaopatrzenia oddziałów gen. Thommée i gen. Kutrzeby. Z relacji szefa Sztabu Głównego Naczelnego Wodza. W. Stachiewicz, Wierności dochować żołnierskiej W sztabie odcinka Warszawa-Zachód Że nie działałem całkowicie po ciemku, zawdzięczałem wyłącznie ppłk. dypl. Okulickiemu. Oficer ten, który żegnał mnie z zazdrością, gdy w dniu 7 września opuszczałem Sztab Naczelnego Dowództwa, zjawił się rankiem 11 września niespodziewanie w moim mp. Z pierwszych jego słów wywnioskowałem, że szuka kogoś bliskiego, przed kim mógłby wygadać dręczący go niepokój. Czuł się widać skrępowany tajemnicą wojskową, gdyż rzucanymi półsłówkami dał mi do zrozumienia, że został pozostawiony przy dowódcy Grupy Armii jako delegat Sztabu Naczelnego Wodza. Od niego dopiero dowiedziałem się o zwrocie zaczepnym generała Kutrzeby i o zarządzonym skierowaniu Nowogródzkiej BK do bitwy. Podpułkownik Okulicki bolał nad tym, że uwaga generała Rómmla skierowana jest na wschód, a sprawa skierowania Nowogródzkiej BK do generała Kutrzeby traktowana jest bez serca. Dręczyła go bezczynność i pytał, czy nie mam dla niego funkcji. Uzgodniliśmy, że obejmie stanowisko szefa sztabu mego dowództwa, co się też stało w ciągu dnia. Pozyskałem,,na ochotnika doskonałego szefa sztabu, którego walory żołnierskie poznałem już dawniej w Centrum Wyszkolenia Piechoty i w 13 DP. ( ) Podpułkownik Okulicki, który pomagał mi tylko na ochotnika, wypadał dwa razy dziennie na Rakowiecką, by tam spełnić swe obowiązki wynikające z jego funkcji oficera Sztabu Naczelnego Dowództwa przy Armii Warszawa. Z każdego wyjazdu powracał coraz bardziej struty, a zwłaszcza od chwili, gdy widział, że cała uwaga dowództwa Armii skierowana była na wschód, a brygada generała Andersa nie szła do bitwy generała Kutrzeby. M. Porwit, Obrona Warszawy. Wrzesień 1939. Wspomnienia i fakty, Warszawa 1969 Wypad podpułkownika Okulickiego Ppłk Okulicki otrzymał rozkazy jeszcze w ciągu nocy z 16 na 17 września. ( ) Zadanie brzmiało: Natrzeć na osi Gorce Blizne dla ściągnięcia jak najwięcej sił niemieckich na siebie. ( ) Natarcie zgrupowania ppłk. Okulickiego, wykonane w dniu 18 września od godzin porannych w obecności szefa Sztabu Obrony, płk. Tomaszewskiego, dało początkowo nieduże powodzenie w pasie natarcia prawoskrzydłowego batalionu stołecznego i środkowego mjr. Mazurkiewicza. Do wieczora jednak batalion stołeczny osiągnął Blizne, batalion mjr. Mazurkiewicza zaległ przed Chrzanowem Nowym, batalion mjr. Piękosia wysunął się tylko do folwarku Jelonki. Przebieg działania był w grubym przybliżeniu taki, że prawe skrzydło natarcia wyruszyło wcześnie zgodnie z rozkazem ppłk. Okulickiego, natomiast lewoskrzydłowy batalion mjr. Piękosia opóźnił wyruszenie natarcia i nie powiązał się z artylerią. Niedługo po wyruszeniu dał się odczuć silny ogień boczny z rejonu Włoch, szczególnie od strony cegielni, którą zapamiętałem dobrze zarówno z wcześniejszych meldunków mjr. Sanojcy, jak i z meldunków ppłk. Okulickiego. 254
Centralne Archiwum Wojskowe Ppłk Okulicki oceniał, że będzie w stanie nacierać dalej z m. Blizne na Babice Stare batalionem stołecznym przy wsparciu I batalionu 360 pp, natomiast batalion mjr. Piękosia, który poniósł duże straty, będzie stanowił osłonę na wypadek przeciwdziałania Niemców z Włoch. Do zamierzonego działania na dzień 19 września miało dołączyć lokalne uderzenie jednej kompanii mjr. Decowskiego na Janów. Przekazałem ppłk. Okulickiemu polecenie, że w przypadku utknięcia natarcia ma się ugrupować na pozycji wysuniętej jak najdalej od pozycji głównej. Natarcie kompanii mjr. Decowskiego zostało wykonane, natomiast ppłk Okulicki dalej w przód już się nie wysunął. Poprawił jedynie położenie w pasie działania mjr. Mazurkiewicza. M. Porwit, Obrona Warszawy. Wrzesień 1939. Wspomnienia i fakty, Warszawa 1969 Fragment wniosku na odznaczenie Leopolda Okulickiego Krzyżem Virtuti Militari za czyny bojowe podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. W dniu 1 IX br na polach hrubieszowskich śmiałym kontratakiem powstrzymał chwilowo szarżę kawalerii nieprzyjaciela, a skoro przez inny jej oddział został od tyłu zaatakowany z garstką żołnierzy i km przebił się do wsi Stefanowice. Za wsią tą pod gradem żelaza wstrzymał cofających się żołnierzy ( ). 255
Opinia o por. Okulickim z 1920 r. wydana przez dowództwo 2 Dywizji Piechoty Legionów: Jeden z najdzielniejszych oficerów w pułku. Wzór oficera na froncie i w kadrze. Czterokrotnie ranny (16 ran) 256
Centralne Archiwum Wojskowe Meldunek sytuacyjny dowódcy odcinka Warszawa-Zachód z 17 IX 1939 r. podpisany przez szefa sztabu odcinka ppłk. dypl. Leopolda Okulickiego. Z relacji bezpośredniego przełożonego ppłk. Okulickiego, szefa Oddziału III Sztabu Naczelnego Wodza płk. dypl. S. Kopańskiego: Ppłk Okulicki pozostał w Warszawie. Brak mi było w dalszym ciągu kampanii tego dzielnego i ofiarnego żołnierza, mego zastępcy z okresu przedwojennego, którego temperament nadawał się lepiej do wykorzystania w warunkach wojennych niż systematycznej i wytrwałej pracy sztabowej pokojowej. (S. Kopański, Moja służba w Wojsku Polskim 1917 1939, Londyn 1965) 257
Meldunek sytuacyjny ppłk. dypl. Okulickiego z nocy z 22/23 IX 1939 r. W tym czasie Okulicki dowodził samodzielnym zgrupowaniem na Woli. 258