Przed sześćdziesiątą rocznicą wybuchu Powstania Warszawskiego,

Transkrypt

1 Danuta Poźniakowska Hanak GEN. BRYG. ANTONI CHRUŚCIEL MONTER Przed sześćdziesiątą rocznicą wybuchu Powstania Warszawskiego, na prośbę Związku Powstańców Warszawskich córki gen. bryg. Antoniego Chruściela Kazimiera Wanda i Jadwiga Zofia przywiozły ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej do Warszawy urny z prochami Ojca i Matki. Sprowadzenie prochów generała było poprzedzone uroczystą mszą św., która odbyła się 24 lipca 2004 r. w Nowym Jorku. Uczestniczyli w niej byli żołnierze, członkowie nowojorskiego Koła Armii Krajowej, Stowarzyszenia Polskich Kombatantów i innych organizacji polonijnych. Z udziałem powstańców przybyłych z różnych stron świata i rzesz warszawiaków odbyły się uroczystości żałobne w Katedrze Polowej WP 30 lipca o godz Następnie urny z honorami zostały złożone w Alei Zasłużonych na warszawskim Cmentarzu Wojskowym na Powązkach 1. Córki generała w czasie pobytu w Polsce zostały zaproszone 3 sierpnia 2004 r. do Akademii Obrony Narodowej, na terenie której w okresie międzywojennym znajdowało się Centrum Wyszkolenia Piechoty. W latach Antoni Chruściel pracował w 1 Tą uroczystością rozpoczęły się obchody rocznicy Powstania Warszawskiego. Również w tych dniach zostało otwarte Muzeum Powstania Warszawskiego (oficjalne otwarcie nastąpiło r.). Znajdujący się na dziedzińcu muzeum dzwon otrzymał imię Monter. 136

2 CWPiech. jako wykładowca. Szczególnymi gośćmi, w imieniu Komendy AON zajęli się gen. bryg. Gustaw Maj i płk prof. dr hab. Adam Tomaszewski. Gospodarze zapoznali obie panie z historią uczelni i pokazali miejsca pracy ich Ojca. Następnie zostały złożone kwiaty pod tablicą upamiętniającą poległych, pomordowanych i zaginionych wykładowców i absolwentów Wyższej Szkoły Wojennej, znajdującą się na murze kościoła parafii wojskowej w Rembertowie. Córki generała kolejny raz miały możliwość odwiedzić Rembertów, w którym kiedyś mieszkały, w Alei Marszałka Piłsudskiego (obecnie patronem tej ulicy jest gen. bryg. Antoni Chruściel Monter ). Losy generała w minionych latach były skrupulatnie przemilczane. Decyzją Rady Ministrów z 26 września 1946 r. został pozbawiony obywatelstwa polskiego. Uchylono ją dopiero w 1971 r., w czasie, gdy generał nie żył już od 11 lat. Urodził się w Gniewczynie (Łańcuckiej), pow. Przeworsk (Małopolska), 16 czerwca 1895 r. Był synem Andrzeja, rolnika i wójta gminy Gniewczyna oraz Katarzyny z domu Słysz. Szkołę podstawową (powszechną) ukończył w Przeworsku. Od 1907 r. był uczniem gimnazjum w Jarosławiu, które ukończył z wyróżnieniem w 1914 r. Od kwietnia 1912 r. należał do Koła Zarzewiaków i był członkiem drużyny skautowej im. Dyonizego Czachowskiego (później Polskiej Drużyny Strzeleckiej). Z chwilą wybuchu wojny wstąpił do organizowanej w Przeworsku przez ppor. Henryka Bigoszta kompanii strzeleckiej. Z tą kompanią, w której pełnił funkcję zastępowego, wszedł w skład Legionu Wschodniego (wg karty ewidencyjnej 42 pp, do Legionu wstąpił r.). Przebywał w nim do 25 września 1914 r. Po rozwiązaniu Legionu w Rabce, został wcielony do wojska austriackiego. Przewieziono go na Morawy (początkowo do 20 pułku piechoty, później do 90 pułku piechoty). Służba w 90 pułku piechoty przedstawiała się następująco 2 : baon zapasowy szkoła podoficerska od r. do r. Szkoła Oficerów Rezerwy X Korpusu w Bazinie III turnus od do r. baon marszowy (front) dowódca plutonu od do r. baon zapasowy instruktor w szkole podoficerskiej od do r. baon marszowy (front) dowódca plutonu i kompanii od do r. baon zapasowy instruktor rekrutów od do r. baon marszowy (front) dowódca 11 i 12 kompanii od do r. 2 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), Kolekcja Generałów i Osobistości, akta personalne gen. Antoniego Chruściela. Chronologiczny przebieg służby generała w armii austriackiej przedstawiony został w oparciu o kartę ewidencyjną 6 psp. 137

3 Został awansowany r. do stopnia chorążego. Natomiast kolejne awanse otrzymał: do stopnia podporucznika ( r.), do stopnia porucznika ( r., ze starszeństwem od 1 listopada 1918 r.). W listopadzie 1918 r. razem z 90 pułkiem piechoty (liczącym ok. 500 osób, w większości Polaków) w pełnym uzbrojeniu przybył do Jarosławia. Po drodze, zgodnie z opisem dowództwa 14 pułku piechoty, por. Chruściel brał bardzo czynny udział w przedostaniu się 90 pułku piechoty austriackiego z Ukrainy. W Zamerynce, rozbija ze swoją kompanią, kompanie Prusaków, następnie po napadzie oddziału Ukraińców na Chodorów, rozbija oddział i zdobywa kilka karabinów maszynowych. Walczył w rejonie Przemyśla, Lubaczowa, Rawy Ruskiej i Nagierowa. 4 grudnia 1918 r. w stopniu porucznika wstąpił do Wojska Polskiego jako ochotnik, przydzielony na stanowisko dowódcy 5 kompanii 14 pułku piechoty. Z tym pułkiem (który powstał z b. 90 pp), brał udział we wszystkich akcjach bojowych. Za udział w tych walkach został odznaczony orderem Virtuti Militari kl. V i Krzyżem Walecznych ( r.) po raz pierwszy. Od 7 stycznia do 7 kwietnia 1920 r., przebywał na trzymiesięcznym urlopie w związku ze studiami w Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie. Studiował na Wydziale Prawno-Historycznym. W okresie od 15 marca do 15 lipca 1921 r. był dowódcą II baonu 14 pułku piechoty we Włocławku 3. W czasie służby w tym baonie wystąpił z prośbą o przyjęcie go do korpusu oficerów zawodowych. 1 kwietnia 1920 r. został zatwierdzony na stopień kapitana ze starszeństwem od r. (dekret Naczelnego Wodza WP l z r., Dz. Pers. nr 32/20). Od 2 grudnia 1921 r. do października 1922 r. służył jako dowódca I baonu 14 pułku piechoty. Z dniem 10 października 1922 r. został przeniesiony do 42 pułku piechoty w Białymstoku. Objął stanowisko dowódcy 3 kompanii ( r ). W okresie od 1 lutego do 6 sierpnia 1923 r. przebywał w Szkole Podchorążych w Warszawie na kursie doskonalenia oficerów młodszych piechoty (rozk. dzienny 14/23, pkt. 3). Po powrocie z kursu, 6 sierpnia 1923 r. został wz. dowódcą II baonu. 14 września 1923 r. otrzymał stanowisko dowódcy 6 kompanii (rozkaz nr 197 z dnia r.). 6 września 1923 r. uzyskał absolutorium na Uniwersytecie Lwowskim. Natomiast 17 października 1923 r. został przydzielony do Korpusu Kadetów nr 1 we Lwowie, gdzie od 10 grudnia 1923 r. był dowódcą 2 kompanii. Pierwszego września 1924 r. został mianowany dowódcą 3 kompanii r. 3 CAW, Dow. 14 pp, I , imienny spis oficerów i chorążych 14 pp we Włocławku za sierpień 138

4 12 lipca 1924 r. zawarł związek małżeński z Walerią Strońską (córką Kornela i Antoniny z Czułowskich). Z tego związku urodziły się córki Kazimiera Wanda (ur r.) i Jadwiga Zofia (ur r.). We wrześniu 1925 r. został skierowany na VI kurs infikacyjny dla kapitanów w Rembertowie. Na kursie przebywał do 15 grudnia 1925 r. Od 2 stycznia 1926 r. był dowódcą 4 kompanii Korpusu Kadetów nr 1. 3 maja 1926 r. mianowany został na stopień majora (ze starszeństwem od r.). 31 maja 1927 r. został przeniesiony z 44 pp (Korpusu Kadetów nr 1) do 6 pułku strzelców podhalańskich w Stryju, na stanowisko dowódcy II baonu 4. W pułku stawił się 17 czerwca 1927 r., a od 2 lipca objął stanowisko dowódcy II baonu 6 psp. W czasie służby w 6 pułku strzelców podhalańskich, mjr A. Chruściel ukończył w Toruniu dwumiesięczny kurs sztabowy 5. Był członkiem komisji powołanej do opracowania albumu pamiątkowego DOK X 6 i wykładał na kursach szkoleniowych dla kadry zawodowej. Został odznaczony Pamiątkową Odznaką 6 psp 7. Następnie major Chruściel odbył staż w 11 pap w Stanisławowie. 14 października 1929 r., zgodnie z rozkazem stawił się w Wyższej Szkole Wojennej, gdzie po ukończeniu kursu próbnego 8 rozpoczął studia, które ukończył 9 w 1931 r. Od września 1931 r. do października 1934 r. był wykładowcą w Centrum Wyszkolenia Piechoty 10 w Rembertowie, od kwietnia 1933 r. był kierownikiem kursu 11. Z dniem 1 stycznia 1932 r. został awansowany do stopnia podpułkownika 12. Od października 1934 r. do grudnia 1936 był wykładowcą taktyki (kierownikiem przedmiotu) w WSWoj. w Warszawie 13, wchodził również w skład kierownictwa ćwiczeń przy 21 pp, uczestniczył w grach wojennych (mieszkał z rodziną przy ul. Koszykowej 79a). Od stycznia 1937 r. do lutego 1938 r. był zastępcą dowódcy 40 pułku piechoty we Lwowie 14 (mieszkał przy ul. Zyblikiewicza nr 43). Od lutego 1938 r. był dowódcą 82 Syberyjskiego Pułku Strzelców im. T. Kościuszki, który stacjonował w Brześciu n/bugiem 15. W tym czasie został odznaczony Brązowym Medalem Za 4 CAW, Dow. 6 psp, I , rozkaz dzienny nr 119 z r. 5 CAW, Dow. 6 psp, I , rozkaz nr 44 z r. 6 CAW, Dow. 6 psp, I , rozkaz nr 29 z r. 7 CAW, Dow. 6 psp, I , dodatek do rozkazu dziennego nr 206/29 z r. 8 CAW, Dow. 6 psp, I , rozkazy dzienne: nr 149 z i nr 200 z r. 9 CAW, Wyższa Szkoła Wojenna, I ; CAW, Kolekcja Generałów, op. cit., lista kwalifikacyjna za 1931 r. 10 CAW, CWPiech., I , rozk. dzienny nr 136/31 z r., cz. II. 11 CAW, Kolekcja Generałów, op. cit., lista kwalifikacyjna za 1934 r. 12 CAW, Kolekcja akt dot. Kampanii Wrześniowej 1939 r., II.5.1; CAW, Kolekcja Generałów, op. cit., roczne uzupełnienia listy kwalifikacyjnej. 13 CAW, Wyższa Szkoła Wojenna, I , rozkaz dzienny 28/34 z r. 14 CAW, Kolekcja Generałów, op. cit., wniosek do Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości. 15 CAW, Dow. 82 sps, I , rozkaz dzienny nr 39 z r. (rozkaz MSWojsk. Biuro Personalne L. 167/t.j.II/1 z dnia r.). 139

5 długoletnią służbę 16. Był również członkiem komitetu redakcyjnego Przeglądu Piechoty. W czasie wojny obronnej (do 28 września) był dowódcą 82 Syberyjskiego Pułku Strzelców 17. Brał udział w obronie Twierdzy Modlin. Po jej kapitulacji został osadzony w obozie jenieckim w Działdowie, z którego pod koniec października 1939 r. został zwolniony. Od kwietnia 1940 r. działał w szeregach Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) Okręgu Warszawskiego. Od czerwca do października 1940 r. był szefem Wydziału III (taktyczno-wyszkoleniowego) Komendy Okręgu ZWZ Warszawa Miasto. Natomiast od października 1940 r. do maja 1941 r. zajmował stanowisko szefa Sztabu i zastępcy komendanta Okręgu Warszawa Miasto płk. Zdzisława Zajączkowskiego. W maju 1941 r. został mianowany Komendantem Okręgu ZWZ (AK), Warszawa Miasto (na tym stanowisku pozostał do wybuchu Powstania Warszawskiego). W czasie okupacji używał nazwisk: Kaliński, Rzeczyca i Andrzej Smalawski oraz pseudonimów: Adam, Cięciwa, Dozorca, Konar, Madej, Monter, Nurt, Ryż, Sokół i X, z tym, że najbardziej znanymi były Monter i Nurt 18 (zał. nr 1). Mieszkał w Warszawie przy ulicach: Grochowskiej, Spacerowej, Belwederskiej, Polnej i Grzybowskiej. Rozkazem Naczelnego Wodza z 10 sierpnia 1942 r. został awansowany do stopnia pułkownika. Pod koniec 1942 r. na polecenie gen. bryg. Stefana Roweckiego Grota nawiązał kontakt z żydowską podziemną organizacją bojową działającą na terenie warszawskiego getta. Prowadził również rozmowy w sprawie pomocy dla Żydów, której mogła udzielić Armia Krajowa. W dniu 31 lipca 1944 r. na popołudniowej odprawie z udziałem dowódcy Armii Krajowej generała Tadeusza Bora-Komorowskiego ustalono, że na wniosek płk. Chruściela powstanie rozpocznie się 1 sierpnia 1944 r. o godz (płk Chruściel miał dowodzić oddziałami walczącymi w powstaniu). Z dniem 14 września 1944 r. 20 otrzymał rozkazem Naczelnego Wodza awans do stopnia gen. brygady za wybitne dowodzenie i przykład osobistego męstwa w walkach o Warszawę. Od 20 września 1944 r. dowodził Warszawskim Korpusem AK, w którego skład wchodziły 3 dywizje piechoty: 8 Dywizja Piechoty im. R. Traugutta (Żoliborz i 16 CAW, Dow. 82 sps, I , wyciąg z rozkazu nr 7/38 z r. pkt I oraz zarządzenie MSWojsk. z r., Dz. Rozk. nr 3, p CAW, Kolekcja akt dot. Kampanii Wrześniowej 1939 r., II.5.1, obsada dowódców pułków piechoty WP we wrześniu 1939 r. 18 Andrzej Krzysztof Kunert, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej , tom 1, Warszawa 1987, s CAW, Oddział VI Sztabu Głównego Naczelnego Wodza, II.52.52, depesza Dowódcy Okręgu Warszawskiego; Jan M. Ciechanowski, Powstanie Warszawskie. Zarys podłoża politycznego i dyplomatycznego, wyd. Odnowa, Londyn Na odprawie powzięto 2 decyzje, które poważnie zaważyły na losach powstania. Gen. Bór-Komorowski na wniosek płk. Chruściela, zdecydował, że wybuch powstania nastąpi o godz , a nie jak dotychczas planowano w nocy. 20 CAW, Oddział VI Szt. Gł. NW, II.52.54, Biuletyn Informacyjny z r., Wódz Naczelny, mianował gen. brygady pułkownika Montera, Komendanta Okręgu Warszawskiego AK, kierującego walką powstańczą w Warszawie i w powiecie Warszawa. 140

6 Puszcza Kampinoska), 10 Dywizja Piechoty im. M. Rataja (Mokotów) i 28 Dywizja Piechoty im. S. Okrzei (Śródmieście). 28 września w Biuletynie Informacyjnym ukazało się prawdziwe nazwisko Montera, następnego dnia został zamieszczony jego krótki życiorys. Zarządzeniem Naczelnego Wodza, gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, wydanym r., został odznaczony Krzyżem Złotym Orderu Wojennego Virtuti Militari. Po ogłoszeniu kapitulacji 2 października 1944 r. o godz ustały działania wojenne w Warszawie. Na podstawie porozumienia z niemieckim dowódcą Obszaru Warszawy gen. von dem Bachem, siły nasze wychodziły ze stolicy na prawach kombatantów dla złożenia broni. 5 października od rana opuścił ruiny miasta Korpus Warszawski Armii Krajowej pod dowództwem gen. A. Chruściela Montera w składzie: 8 Dywizja Piechoty im. R. Traugutta, 10 Dywizja Piechoty im. M. Rataja i 28 Dywizja Piechoty im. S. Okrzei 21. Gen. A. Chruściel Monter po opuszczeniu Warszawy przebywał w obozie jenieckim Langwasser k/norymbergii, natomiast od lutego 1945 r. w obozie Colditz k/lipska. W maju 1945 r. uwolniony przez armię amerykańską wyjechał do Wielkiej Brytanii 22. Tam od lipca do września 1945 r. był zastępcą szefa Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych (PSZ) do Spraw Wojska. Od września 1945 do listopada 1947 r. pełnił funkcje: zastępcy szefa Sztabu Głównego ds. Ogólnych, szefa Głównej Komisji Likwidacyjnej PSZ i inspektora Komisji Likwidacyjnej. Od marca 1947 r. był członkiem Rady Naczelnej Koła AK. Po demobilizacji jednostek polskich (1948 r.) pozostał na emigracji w Londynie. W tym czasie, w 1948 r. wydał publikację Powstanie Warszawskie drukowaną wcześniej w czasopiśmie Polska walcząca (w 1945 r., nr 40 i 46 oraz w 1946 r., nr 10 i 11). Po pozbawieniu 21 CAW, Oddział VI Sztabu Głównego Naczelnego Wodza, II , artykuł płk. Wasielewskiego pt. Decyzje w sprawie planu Burza i Powstania Warszawskiego. 22 Szerzej na temat losów gen Chruściela po zakończeniu wojny w Europie patrz: Andrzej Zagórski, Materiały do Słownika biograficznego uczestników walk z komunizmem (Biogramy), (w:) Zeszyty historyczne Win-u nr 11 wrzesień 1998 r., s ; Biuletyn Informacyjny. Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej. Okręg Wielkopolska, 2001, nr 3, s. 9 12; T. Kryska Karski, St. Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, Editions Spotkania, Warszawa 1991 r., s. 83; Z. Mierzwiński, Generałowie II RP, Warszawa 1990 r. 141

7 go w 1946 r. obywatelstwa polskiego nie mógł powrócić w latach do Polski. W połowie 1950 r. przyjął funkcję delegata organizacji Wolność i Niezawisłość (WiN) na Stany Zjednoczone. Na początku 1951 r. wyjechał do Ameryki, skąd po dwóch miesiącach wrócił do Londynu. W Delegaturze WiN w Londynie występował pod pseudonimem Jantar. W czasie kolejnego wyjazdu do Stanów Zjednoczonych nawiązał kontakt z Pawłem Sapiehą (pracownikiem Radia Wolna Europa). Opracował dla WiN tzw. plan X. Do Londynu powrócił w 1952 r. Od 1956 r. zamieszkał w Waszyngtonie, pracował w biurze adwokackim i jako tłumacz. Zmarł 30 listopada 1960 r. Początkowo pochowany w Waszyngtonie na cmentarzu Mount Oliver. W 1970 r. prochy gen. Chruściela zostały przeniesione na cmentarz Doylestown w Pensylwanii (miejscowości znanej jako amerykańska Częstochowa). W 1989 r. jego imieniem została nazwana Szkoła Podstawowa w Gniewczynie. Natomiast ks. prałat E. Żmijewski, proboszcz parafii M. Boskiej Zwycięskiej w Rembertowie, ufundował tablicę poświęconą gen. bryg. Antoniemu Chruścielowi. W uroczystości odsłonięcia tablicy, która odbyła się 11 listopada 1998 r. brały udział córki generała 23. Generał brygady Antoni Chruściel za udział w walkach na froncie ukraińskim, bolszewickim i litewskim oraz za służbę zawodową otrzymał w latach następujące odznaczenia: Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (1921 r. nr krzyża 2371), Złoty Krzyż Zasługi, srebrny Medal Waleczności I klasy i 2-krotnie brązowy Medal Waleczności, Medal za Wojnę, Medal 10-lecia, belgijskie odznaczenie Médaille de Izere oraz Krzyż Karola. W latach został odznaczony: za udział w kampanii wrześniowej (obrona Twierdzy Modlin) Krzyżem Walecznych, za walkę w czasie Powstania Warszawskiego Krzyżem Złotym Orderu VM (nr 53) oraz potrójnie Krzyżem Walecznych. 5 czerwca 1947 r. na posiedzeniu Kapituły Orderu Virtuti Militari, został zatwierdzony wniosek gen. T. Bora-Komorowskiego o nadanie A. Chruścielowi Krzyża Kawalerskiego Orderu VM CAW, Kolekcja Generałów, op. cit., list córek generała ze słowami podziękowania. 24 Tadeusz Bór-Komorowski, Gen. Monter, Bellona 1960, zeszyt IV, s ; G. Łukomski, B. Polak, A. Suchcitz, Kawalerowie Virtuti Militari , Koszalin 1999, s. 367, 368 i

8 CAW, Oddział VI Szt. Gł. Naczelnego Wodza, II

9 144

10 CAW, Kolekcja Generałów i Osobistości, akta personalne gen. Antoniego Chruściela. 145