Jacek Fabisiak 1 UDZIAŁ I ROLA POLSKICH ORGANIZACJI I JEDNOSTEK NAUKOWYCH W MIĘDZYNARODOWYCH DZIAŁANIACH ZMIERZAJĄCYCH DO ROZWIĄZANIA PROBLEMU ZATOPIONEJ W MORZACH I OCEANACH BRONI CHEMICZNEJ 586 Wstęp Broń chemiczną po raz pierwszy na polu walki użyto podczas I wojny światowej. Natychmiast po tym wydarzeniu toczące wojnę mocarstwa stwierdziły, że ten nowy rodzaj broni pozwoli na odnoszenie szybkich i łatwych zwycięstw w prowadzonej właśnie wojnie. Dlatego też niezwłocznie rozpoczęły one wdrażanie programów, których zasadniczym celem była masowa produkcja znanych już w tym czasie bojowych środków trujących (BST), a także poszukiwanie nowych, jeszcze bardziej skutecznych i śmiercionośnych. Po zakończeniu wojny, pomimo podpisania w 1925 roku Protokołu Genewskiego, czyli aktu prawnego zakazującego używania środków trujących w działaniach bojowych, zarówno mocarstwa zwycięskie, jak i państwa które przegrały wojnę, nie zaprzestały produkcji broni chemicznej. Wręcz przeciwnie, jeszcze bardziej zintensyfikowały prace badawcze zmierzające do posiadania we własnych arsenałach tego rodzaju broni. Takie działania były poparte przeświadczeniem, że broń ta z całą pewnością będzie wykorzystana w przyszłych konfliktach zbrojnych. Państwem, który wodził prym w przygotowaniach do wojny chemicznej były Niemcy. Jednak intensywne programy badawcze, szczególnie ukierunkowane na poszukiwanie nowych środków trujących, prowadziły także Włochy, Japonia, Stany Zjednoczone, Anglia i Francja. Wiele z wyprodukowanych w okresie międzywojennym BST zużyto podczas konfliktów zbrojnych poprzedzających II wojnę światową. Broni chemicznej używano w konflikcie abisyńskim (1935-1936), w czasie wojny domowej w Hiszpanii (1936-1939) 1 dr inż. Jacek Fabisiak Akademia Marynarki Wojennej Logistyka 6/2014 oraz podczas konfliktu Japońsko Chińskiego trwającego od 1937 roku. 2 Jednak znaczna część zgromadzonych zapasów bojowych środków trujących pozostała nienaruszona do rozpoczęcia II wojny światowej. Mocarstwa przygotowujące się do kolejnego konfliktu zbrojnego były przekonane, że broń chemiczna odegra w nim najważniejszą rolę, dlatego też zintensyfikowały swoje badania w kierunku syntezy nowych środków trujących (iperyt azotowy, sarin, tabun, DFP, fluorotabun) 3 oraz rozpoczęły produkcję śmiercionośnych gazów na masową skalę. Tuż przed rozpoczęciem wojny wyprodukowano największe, jak dotąd, ilości bojowych środków trujących. Broń chemiczną produkowano także w czasie toczącego się konfliktu zbrojnego. Ostatecznie jednak, żadne z uczestniczących w II wojnie światowej państw nie zastosowało broni chemicznej na masową skalę, mimo iż wielokrotnie rozważano jej użycie. W związku z tym, po zakończeniu wojny, pozostały ogromne ilości śmiercionośnej broni. Po wojnie, zapasy bojowych środków trujących na świecie oceniono na minimum 500 000 ton. 4 Szacuje się, że w samych tylko Niemczech pozostało około 100 000 ton BST. 5 Największy skład trucizn odkryto w porcie Wolgast nad Bałtykiem, niedaleko Peenemünde. 2 J. Fabisiak, Broń chemiczna zatopiona w morzach i oceanach działalność państw i organizacji międzynarodowych w celu przeciwdziałania zagrożeniom, w (w:) Paradygmaty badań nad bezpieczeństwem. Infrastruktura krytyczna w procesie zarządzania w sytuacjach kryzysowych, WSB, Poznań, 2014 3 L. Konopski, Historia broni chemicznej, Bellona, Warszawa, 2009 4 SIPRI, The problems of chemical and biological warfare. vol. 1, Th rise of CB Weapons, Stockholm 1971 5 A. Makles, M. Śliwakowski, Broń chemiczna zatopiona w Polskiej strefie ekonomicznej Morza Bałtyckiego, a bezpieczeństwo ludzi gospodarczo wykorzystujących zasoby morza. Biuletyn Informacyjny WIChiR, 1/27, 1997
Na mocy układu poczdamskiego, arsenał broni chemicznej Trzeciej Rzeszy został zarekwirowany, a następnie zatopiony przez aliantów. Największe ilości broni chemicznej umieszczono na dnie Mórz Północnego oraz Bałtyckiego. Decyzja o takim właśnie sposobie zniszczenia tego chemicznego arsenału miała na celu przede wszystkim wyeliminowanie możliwości ponownego przejęcia go przez Niemców i uniknięcia zagrożeń związanych z przechowywaniem niebezpiecznych substancji na terenach łatwo dostępnych. 6 Operację zatapiania powojennej amunicji chemicznej w Bałtyku prowadzono do 1947 roku. 7 Przy okazji niszczenia niemieckiej broni chemicznej, alianci pozbywali się także zapasów swojej już przestarzałej lub rozłożonej. Ocenia się, że po zakończeniu wojny Stany Zjednoczone Ameryki posiadały około 146 000 ton bojowych środków trujących, głównie iperytu siarkowego (87 000 ton), fosgenu i luizytu (po około 20 000 ton) oraz chlorocyjanu, cyjanowodoru i iperytu azotowego. 8 Także Wielka Brytania prężnie i w dużych ilościach produkowała BST przed i w czasie wojny. W latach 1939-1945 produkcją broni chemicznej w Wielkiej Brytanii zajmowało się 12 wyspecjalizowanych zakładów chemicznych. Po zakończeniu wojny na terytorium brytyjskim pozostało około 55 000 bojowych środków trujących, z czego ponad 40 000 ton stanowił iperyt siarkowy. 9 O produkcji broni chemicznej w Związku Radzieckim (ZSRR) dostępnych jest stosunkowo niewiele informacji. Wiadomo jednak, że produkcję broni chemicznej Rosjanie rozpoczęli przed II wojną światową, od lat 20-tych ubiegłego wieku, we współpracy z Niemcami. Wytwarzali oni przede wszystkim amunicję wypełnioną iperytem siarkowym, luizytem i fosgenem. Tuż przed wojną, produkcją BST w Związku Radzieckim zajmowało się już kilkadziesiąt chemicznych zakładów cywilnych, w których produkcja BST stanowiła dodatkową działalność. Po rozpoczęciu wojny ZSRR zwiększył produkcję broni chemicznej oraz liczbę zakładów ją produkujących. W tym czasie niemiecki wywiad potwierdził istnienie około 30 wyspecjalizowanych w produkcji broni chemicznej zakładów rozmieszczonych na terytorium ZSRR. Przypuszcza się jednak, że przedsiębiorstw takich było znacznie więcej, 6 J. Bełdowski i in., Broń chemiczna zatopiona w Morzu Bałtyckim, Aura, GIOŚ, 2013 7 J. Fabisiak i in., Współpraca państw nadbałtyckich w celu przeciwdziałania skutkom zatopionej w morzach amunicji chemicznej. Logistyka-nauka, 6/2012 8 L. Konopski, op.cit, 9 Ibidem, możliwe że nawet około 80. Niepotwierdzone źródła szacują, że po zakończeniu wojny na terytorium Związku Radzieckiego pozostało minimum kilkadziesiąt tysięcy ton trucizn bojowych. Bojowe środki trujące do celów militarnych produkowały także inne państwa między innymi Japonia, Włochy oraz Francja. Ocenia się, że po zakończeniu II wojny światowej broń chemiczną posiadało około 60 państw. 10 Jak się z czasem okazało, w Bałtyku amunicja chemiczna była zatapiana jeszcze długo po roku 1947 przez NRD i ZSRR. O ile w przypadku Związku Radzieckiego działania te nie zostały udokumentowane, a ilości i rodzaj bojowych środków trujących jak dotąd nie zweryfikowane, 11 to w przypadku NRD odtajnione dokumenty wskazują, że od 1959 do 1965 roku zatopiono jeszcze około 60 ton amunicji chemicznej w rejonie na wschód i około 120 ton w rejonie na południowy zachód od wyspy Bornholm. 12 Taki sposób niszczenia, a raczej pozbywania się amunicji chemicznej stosowany był nie tylko na Bałtyku. Do początku lat 70-tych ubiegłego stulecia USA, Wielka Brytania, Francja, Japonia oraz Rosja zbywały nieprzydatną już amunicję chemiczną i znajdujące się w niej bojowe środki trujące zatapiając je w pobliskich morzach i oceanach, a czasami także wewnątrz kraju: w jeziorach i rzekach. 13 Ocenia się, że ten sposób utylizacji wybrało aż 40 państw - posiadaczy broni chemicznej. 14 Same tylko USA od 1918 do 1970 roku zatopiły w morzach i oceanach około 350 000 zbędnej amunicji chemicznej. 15 Z czasem okazało się, że zatopienie arsenału nie było całkowicie bezpiecznym rozwiązaniem. Do morza wyrzucano pojemniki zawierające bojowe środki trujące, nierozbrojone bomby i pociski artyleryjskie. Zrzutu większości materiałów dokonano na płytkich częściach mórz i oceanów. Broń chemiczną topiono w tych samych miejscach, co amunicję konwencjonalną, dlatego 10 Ibidem, 11 Ibidem, 12 T. Knobloch I in., Chemical Munitions Dumped in the Baltic Sea. Report of the ad hoc Expert Group to Update and Review the Existing Information on Dumped Chemical Munitions in the Baltic Sea. HELCOM 2013 13 T.P. Long, A global prospective on underwater munitions. (w:) J. Marine Tech. Soc., v.43, 4, 2009 14 G. Carton, A. Jagusiewicz, Historic disposal of munitions in U.S. and European Coastal Waters, How historic information can be used in characterizing and managing risk. (w:) J. Marine Tech. Soc., v.43, 4, 2009 15 Smart J.K., History of chemical and biological warfare: an American perspective. (w:) Medical aspects of chemical and biological warfare, Chapter 2, Washington, Borden Institute, Walter Reed Army Medical Center, 1997 Logistyka 6/2014 587
588 Logistyka 6/2014 też możliwość wybuchu i rozprzestrzenienia się śmiercionośnych związków chemicznych istnieje niezależnie od tego, czy broń chemiczna miała zapalniki, czy też nie. BST często wyrzucano do morza w fabrycznych opakowaniach drewnianych skrzyniach. Fatalny depozyt nie opadał od razu na dno, a skrzynie często długo dryfowały daleko poza rejon, w którym je zrzucano, powodując, że obszary zanieczyszczone amunicją, a jednocześnie zagrożone skażeniem, są znacznie większe niż wcześniej sądzono. Część tych pojemników bardzo często wyrzucana jest na ląd stanowiąc ogromne zagrożenie już nie tylko dla użytkowników mórz, ale także dla mieszkańców rejonów nadmorskich oraz dla turystów. Konsekwencją powyższych działań jest to, że ponad milion ton amunicji chemicznej wyprodukowanej w czasie I i II wojny światowej, a także w okresie powojennym zalega obecnie na dnie oceanów: Atlantyckiego, Indyjskiego, Spokojnego, Południowego i Arktycznego, stanowiąc istotny problemem zarówno dla organizmów zamieszkujących to środowisko jak i dla użytkowników mórz. Dziś jest już jasne, że problem amunicji chemicznej nie jest jedynie problemem lokalnym, czy regionalnym państw, które dopuszczały się do takiego sposobu niszczenia trucizn. Ze względu na obszary, w których dokonywano zatopień, ich ilość oraz rozległość, zagrożenie zatopionymi bojowymi środkami trującymi dotyczy znacznie większej liczby państw, również tych, które z takim sposobem niszczenia amunicji chemicznej nie miały nic wspólnego. Z tego też powodu problem zatopionej w morzach i oceanach amunicji chemicznej stał się problemem globalnym, którego rozwiązanie spoczywa nie tylko na państwach, których on dotyczy, ale także na innych, które są użytkownikami mórz. Dlatego też konieczna jest wielostronna, międzynarodowa współpraca w celu wypracowania najbardziej bezpiecznej, efektywnej i ekologicznej drogi postępowania z zatopioną amunicją chemiczną, by w przyszłości zapewnić bezpieczeństwo dla wszystkich użytkowników morza na całym świecie. Polska jest jednym z krajów, który od wielu lat boryka się z problemem broni chemicznej zatopionej na własnych obszarach morskich. Jest to jeden z wielu powodów, dla których nasz kraj aktywnie włączył się w prace zmierzające do zapewnienia bezpieczeństwa, które bez wątpienia zagrożone jest spoczywającą na dnie Morza Bałtyckiego amunicją chemiczną. W artykule przedstawiono rolę jaką odgrywają polskie organizacje rządowe oraz jednostki naukowe w międzynarodowych pracach mających na celu rozwiązanie problemu zatopionej w morzach i oceanach broni chemicznej. Rejony zatapiania broni chemicznej Po II wojnie światowej i jeszcze długo po niej zatapianie uznano za tani, szybki i bezpieczny dla ludzi sposób pozbywania się przeterminowanej, przestarzałej, uszkodzonej lub zgromadzonej w nadmiernej ilości broni chemicznej. Zatopioną lub porzuconą broń chemiczną znajduje się, w rozmaitych ilościach w oceanach, morzach, jeziorach i rzekach, bardzo często wraz z bronią konwencjonalną, czyniąc rejony te jeszcze bardziej niebezpiecznymi. Ponadto, by maksymalnie zminimalizować koszty operacji takiego niszczenia amunicji, zatapiano ją zwykle w pobliżu miejsc, w których była zgromadzona. Obecnie składowiska amunicji chemicznej i nie tylko, znajdują się u wybrzeży północnej i wschodniej Kanady i Stanów Zjednoczonych, w Zatoce Meksykańskiej, u wybrzeży Australii, Nowej Zelandii, Indii, Filipin, Japonii, Wielkiej Brytanii, Islandii i Belgii, w morzach Karaibskim, Czarnym, Czerwonym, Śródziemnym, Północnym oraz Bałtyckim. Na dzień dzisiejszy, mniej lub bardziej szczegółowo, udokumentowanych jest 127 rejonów występowania amunicji chemicznej. Niestety, lista ta nie jest zamknięta. Niepotwierdzone jeszcze badaniami doniesienia, najczęściej świadków, wskazują, że we wszechoceanie znajduje się ponad 300 rejonów, w których zatapiano amunicję chemiczną. 16 Na rysunku 1 przedstawiono wybrane rejony zatapiania amunicji chemicznej. Rys. 1. Wybrane rejony zatapiania amunicji chemicznej Źródło: E. Andrulewicz, Chemical weapons dumped in the Baltic Sea, 2011 (http://www.molo07-andrulewiczchemical-weapons-dumped-in-the-baltic-sea.ppt) 16 J. Fabisiak, op.cit,
Na podstawie badań oraz udostępnionej dokumentacji archiwalnej ustalono, że największe podmorskie składowiska tej broni zalegają między innymi u wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej na wodach USA i Kanady. Oszacowano, że w rejonach tych zatopiono ponad 27 000 ton bojowych środków trujących oraz ponad 400 000 bomb i rakiet wypełnionych trującymi gazami. Szczególnie zagrożenie stwarza ponad 8 000 ton BST zatopionych w atrakcyjnym turystycznie rejonie Hawajów. Znaczące ilości, bo ponad 21 000 ton bojowych środków trujących, zatopiono także u wschodnich wybrzeży Australii. Z bronią chemiczną zmaga się także Japonia, która w latach 1945 1948, w pobliżu lądu zatopiła ponad 6 600 ton BST. Dotychczas wykonane przez Japonię badania zweryfikowały 44 miejsca zatapiania broni chemicznej u jej wybrzeży, jednak przypuszcza się, że takich obszarów jest jeszcze około 140, z czego wiele może znajdować się w wodach śródlądowych: jeziorach i rzekach. 17 W celu likwidacji arsenałów broni chemicznej, bardzo często wykorzystywano morskie obszary Europy. Na bardzo płytkich wodach przybrzeżnych Belgii, w 1919 roku, na ławicy zwanej Paardenmarkt zatopiono około 35 000 ton amunicji, z czego 1/3 stanowiła amunicja wypełniona bojowymi środkami trującymi (ok 500 ton BST). Jedno z miejsc zatapiania znajduje się zaledwie 1,5 km od słynnego belgijskiego kurortu Knokke-Heist. W rowie Beaufort s Dyke o głębokości od 200 do 300 m i szerokości maksymalnie 3,5 km, na odcinku 50 km pomiędzy Szkocją i Północną Irlandią, od 1920 roku zatopiono około 1 miliona ton amunicji, w tym także znaczne ilości amunicji chemicznej. Miejsce to uznano za największe podwodne składowisko amunicji w pobliżu Wielkiej Brytanii. Na Adriatyku, u wybrzeży portu Bari, w skutek niemieckiego bombardowania w 1943 roku, zatonął amerykański statek transportowy typu Liberty John Harvey z 2 000 bomb wypełnionych iperytem (każda zawierała od 27 do 32 kg tej śmiercionośnej substancji). 18 Do dnia dzisiejszego Włosi nie mogą poradzić sobie z tym niebezpiecznym składowiskiem w pobliżu ważnego dla tego regionu portu i ośrodka turystycznego. Niemalże całą skonfiskowaną przez aliantów niemiecką broń chemiczną zatopiono w Morzu Bałtyckim. Ocenia się, że łącznie zatopiono od 360 000 do 385 000 ton amunicji, z czego ponad 40 000 ton stanowiła amunicja chemiczna zawierająca około 13 000 17 J. Fabisiak, o 18 Ibidem, ton BST. 19 Na rysunku 2 przedstawiono miejsca zalegania broni chemicznej w pobliżu wybrzeży wybranych krajów. Rys. 2.: Wybrane miejsca zatopienia amunicji chemicznej Źródło: P.F. Walker, Ocean-Dumped Chemical Weapons: History, Challenges, Prospects. Materiały z International Workshop Polish Naval Academy, Gdynia, 2012 W Morzu Bałtyckim broń chemiczną zatopiono w południowo-wschodniej części Głębi Gotlandzkiej (ok. 2 000 ton), we wschodniej części Głębi Bornholmskiej (ok. 32 000 ton), w cieśninie Mały Bełt (ok. 5 000 ton) oraz w rejonie Mäseskär na zachód od Szwecji (ok. 20 000 ton). 20 Ponadto potwierdzono, że broń chemiczna zatapiana była także w rejonach na wschód (ok. 8 000 ton) oraz na południowy zachód (ok. 15 000 ton) od Bornholmu. 21 Prowadzone od 2011 roku badania w ramach projektu badawczego CHEMSEA (Chemical Munitions Search and Assessment) wykazały, że BST znajdują się także w Głębi Gdańskiej, która dotąd uznawana była za nieoficjalny rejon zatopienia amunicji chemicznej. Przypadki wyławiania amunicji chemicznej lub BST wraz z połowem ryb oraz zeznania świadków wskazują, że miejsc zatapiania amunicji chemicznej w Bałtyku może być znacznie więcej. Sądzi się, że amunicję zrzucano już podczas jej transportu do wyznaczonych miejsc zatopienia. Na rysunku 3 zobrazowano oficjalne i nieoficjalne rejony zatapiania amunicji chemicznej w Bałtyku. Na polskich obszarach morskich wytypowano pięć rejonów, w których istnieje ryzyko porażenia ludzi lub skażenia statków zatopioną bronią chemiczną. Są to: okolice Bornholmu, tj. pogranicze z Duńską Wyłączną Strefą Ekonomiczną, Dziwnowa, w rejonie którego, na głębokości 10 12 m zatopiono pociski artyleryjskie z iperytem i luizytem, Kołobrzegu (na 19 T. Kasperek T., Chemical weapons dumper in the Balic Sea. Toruń Warszawa, 1999 20 HELCOM, Raport on Chemical Muntions Dumped in the Baltic Sea. Report to the 16th Meeting of Helsinki Commissions, 1994 21 T. Kasperek, op.cit, Logistyka 6/2014 589
głębokości około 65 m), Darłowa (głębokość około 90 metrów) oraz Helu (głębokość około 105 metrów). Ocenia się, że takich miejsc może być nawet 60. 22 Jednak największym polskim rejonem zatopienia broni chemicznej jest już wcześniej wspomniana Głębia Gdańska, w której zatopiono między innymi 60 ton amunicji zawierającej gaz musztardowy. 23 Rys. 3. Rejony zatopienia amunicji chemicznej w Morzu Bałtyckim Źródło: J. Bełdowski, Chemsea Project status, CHEMSEA workshop, Helsinki, 2012 Amunicję zatapiano do początku lat 70 ubiegłego wieku. Pierwszym aktem zakazującym przeprowadzania operacji zatapiania broni chemicznej była konwencja o zapobieganiu zanieczyszczaniu mórz przez zatapianie odpadów i innych substancji z 1972 roku, której wejście w życie w 1975 roku, było pierwszym krokiem wykonanym przez społeczność międzynarodową w kierunku likwidacji zagrożeń stwarzanych zatapianymi w morzach i oceanach bojowymi środkami trującymi. Porozumienia i prace organizacji międzynarodowych w sprawie zatopionej broni chemicznej Przez 50 lat od zakończenia wojny, szczególnie w okresie zimnej wojny, sprawa zatopionej w morzach i oceanach amunicji chemicznej miała wymiar czysto polityczny, a wszystkie informacje na ten temat były objęte embargiem. Okazało się to bardzo skutecznym 22 J. Bełdowski i in., op.cit, 23 J. Bełdowski I in., CHEMSEA Findings Results from CHEMSEA Projects Chemical Munitions Search and Assessment, IOPAN, Sopot, 2014 590 Logistyka 6/2014 hamulcem wszelkich działań mających na celu przeciwdziałanie zagrożeniom. Podpisano wszak, w 1972 roku, międzynarodowe porozumienie Konwencję o zapobieganiu zanieczyszczeniu mórz przez zatapianie odpadów i innych substancji, zwaną Konwencją Londyńską, jednak podstawowym celem tego aktu było zaprzestanie zanieczyszczania środowiska morskiego przez zatapianie odpadów i innych substancji, w tym także broni chemicznej, a nie wskazanie działań mających na celu zapobieganie zagrożeniom jakie dla środowiska stwarzają znajdujące się już na dnie trucizny. W okresie tym, a także w ciągu następnych kilku lat podpisano jeszcze wiele porozumień regionalnych, które zakazywały niszczenia broni chemicznej poprzez jej zatapianie. Na przykład: w 1972 roku w Oslo podpisano konwencję o zapobieganiu zanieczyszczeniu morza przez zatapianie odpadów ze statków i samolotów (Konwencja z Oslo), w 1974 w Paryżu regionalną konwencję o zapobieganiu zanieczyszczeniu morza ze źródeł lądowych (Konwencja Paryska). W 1992 roku obie konwencje (z Oslo i Paryska) połączyły się w jedną, zwaną dziś konwencją o ochronie środowiska morskiego obszaru Północno-Wschodniego Atlantyku OSPAR. W 1974 roku państwa nadbałtyckie zawarły regionalne porozumienie dotyczące ochrony środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego (Konwencja Helsińska HELCOM), a w 1982 roku podpisano bardzo ważną dla bezpieczeństwa morskiego Konwencję Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza. Jednak wszystkie te porozumienia, podobnie jak Konwencja Londyńska, zakazały jedynie zatapiania w morzach i oceanach amunicji, a nie rozwiązywały kwestii zagrożeń, jakie dla środowiska stwarzają już zatopione bojowe środki trujące, czy amunicja chemiczna. Także, bardzo ważne międzynarodowe porozumienie: Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz o zniszczeniu jej zapasów (CWC), która weszła w życie 29 kwietnia 1997 r. nie uregulowała statusu amunicji chemicznej zatopionej w morzach i oceanach przed 01.01.1985 rokiem. Konwencja ta jest traktatem czysto rozbrojeniowym, a jej podstawowym celem jest weryfikowalne zniszczenie wszystkich typów broni chemicznej, a w efekcie wyeliminowanie jej jako broni masowego rażenia. Dąży ona także do przekształcenia lub zniszczenia zakładów i obiektów do produkcji broni chemicznej, zlikwidowania magazynów wykorzystywanych do jej przechowywania, a nade wszystko zniszczenia zmagazynowanej broni chemicznej, zapasów bojowych środków trujących i ich bezpośrednich prekursorów. Stąd też wejście w życie tak istotnej dla
bezpieczeństwa na świecie konwencji nie rozwiązało problemu broni chemicznej spoczywającej na dnie mórz i oceanów. Jednak z upływem czasu problem zatopionej amunicji chemicznej zaczął wyłaniać się na światło dzienne. Po pierwsze, coraz częściej rybacy zaczęli wyławiać, wraz z połowem, amunicję wypełnioną truciznami, które niejednokrotnie powodowały u nich rozległe poparzenia. Częściej także na plażach znajdowano amunicję chemiczną lub beczki wypełnione bojowymi środkami trującymi, w efekcie czego dochodziło do poważnych porażeń turystów. Po drugie, bardziej intensywna eksploracja dna morskiego oraz potrzeba inwestycji podmorskich (układanie kabli energetycznych, budowa gazociągów, elektrowni wiatrowych) wymusiły na inwestorach prowadzenie szczegółowych badań dna pod kątem bezpieczeństwa przyszłych podwodnych budowli. Bardzo często tereny pod inwestycje wyznaczane były, lub przebiegały w pobliżu, a nawet przez obszary zatapiania broni chemicznej. Wydarzenia te, oraz potrzeba wykorzystania dna morskiego wymusiły konieczność szerszego zajęcia się problemem zatopionej amunicji chemicznej oraz informowania społeczeństwa o tym niezwykle dużym zagrożeniu. Po raz pierwszy zatopioną bronią chemiczną, na forum publicznym, zajęła się Komisja Helsińska, czyli organ wykonawczy Konwencji Helsińskiej. W 1993 roku powołała ona specjalną grupę roboczą pod nazwą HELCOM CHEMU. W skład grupy wchodzili przedstawiciele wszystkich państw nadbałtyckich. W 1994 roku grupa przedstawiła raport, który zawierał informacje dotyczące: rodzaju i ilości zatopionej amunicji chemicznej, obszarów zatapiania, właściwości bojowych środków chemicznych, stanu zatopionej amunicji, potencjalnych zagrożeń oraz wyników dotychczas przeprowadzonych badań w rejonie jej zatapiania. W 1995 roku złożone zostało sprawozdanie końcowe grupy HELCOM CHEMU zawierające szereg zaleceń wynikających z przeprowadzonych prac nad zagadnieniami związanymi z amunicją chemiczną. Po rozwiązaniu Grupy HELCOM CHEMU w 1995 r., sprawy związane z zatopioną bronią chemiczną zostały włączone do prac Komitetu Ochrony Środowiska i Komitetu ds. Zwalczania Rozlewów. Funkcję Strony Wiodącej w tym zakresie, a zarazem odpowiedzialność za gromadzenie informacji o podejmowanych przez Państwa-Strony badaniach nad zatopioną w Morzu Bałtyckim amunicją chemiczną oraz zbieranie danych o przypadkach wyłowienia przez rybaków bojowych środków trujących Grupa powierzyła Danii. Raporty sporządzone przez grupę roboczą HELCOM CHEMU zmobilizowały, szczególnie państwa nadbałtyckie, do działania. Znając orientacyjne miejsca zalegania broni chemicznej, przybliżone jej ilości, kolejnymi zadaniami do rozwiązania było nade wszystko zweryfikowanie tych danych poprzez wykonanie badań w tych rejonach zatapiania oraz ocena zagrożeń jakie dla środowiska morskiego stwarzają trucizny. W kolejnych latach składowiska zatopionej broni chemicznej badały ekspedycje naukowe wielu krajów. W latach 1993 2000 na składowiskach bornholmskim, gotlandzkim i na Skagerraku, badania prowadziła Rosja w ramach programu World Oceans. Wykonano w tym czasie szereg badań hydrologicznych, głównie sonograficznych i magnetometrycznych, pobrano wiele prób osadów dennych i wody do analiz chemicznych pod kątem obecności arsenu oraz produktów rozkładu BST. Dokonano także, na składowisku w okolicach Bornholmu, inspekcji wizyjnej za pomocą zdalnie sterowanego podjazdu podwodnego (ROV), dzięki której potwierdzono istnienie w tym rejonie wraków statków. W roku 2002, ponownie w ramach programu Federacji Rosyjskiej World Oceans wykonano badania geochemiczne, geologiczne i hydrologiczne w rejonie zatopienia broni chemicznej przy Bornholmie. W tym samym roku Litewska Agencja Ochrony Środowiska przeprowadziła badania dotyczące warunków hydrologicznych, hydrochemicznych, ekotoksykologicznych i biologicznych w rejonie składowiska gotlandzkiego. Badania trwały do roku 2003. 24 Także Niemcy i Duńczycy prowadziły badania, jednak prowadzone one były na wodach terytorialnych tych państw i na znacznie mniejszą skalę niż te wcześniej wspomniane. Bardzo ważnym projektem był rozpoczęty w 2005 roku międzynarodowy program badawczy, współfinansowany przez Unię Europejską, Modelowanie Ryzyka Środowiskowego związanego z Zatopioną Amunicją Chemiczną MERCW (Modelling of Environmental Risks related to sea-dumped Chemical Weapons). W projekcie wzięli udział naukowcy z Rosji, Finlandii, Niemiec, Danii i Belgii. Dzięki pracom ekspertów tego międzynarodowego programu szczegółowo opisano składowiska w pobliżu Bornholmu. 25 Dynamiczna działalność państw nadbałtyckich stała się impulsem do podjęcia podobnych prac przez inne kraje na świecie. Najbardziej prężną, ogólnoświa- 24 J. Bełdowski i in., op.cit, 25 Ibidem, Logistyka 6/2014 591
tową organizacją zajmująca się problematyką zatopionej w morzach i oceanach amunicji, w tym także chemicznej, jest Międzynarodowy Dialog w sprawie Zatopionej Broni (IDUM). Jest to organizacja pozarządowa założona w 2003 roku, a misją której jest wspieranie działań, zarówno technicznych jak i prawnych, mających na celu rozwiązanie problemu oraz minimalizowanie zagrożeń dla użytkowników morza i środowiska, a generowanych przez zatopioną broń, w tym także broń chemiczną. 592 Udział Polski w działaniach na rzecz likwidacji zagrożeń zatopioną w morzach i oceanach bronią chemiczną Logistyka 6/2014 W latach 90-tych ubiegłego wieku, udział Polski w pracach na rzecz likwidacji zagrożeń środowiska zatopioną w morzach i oceanach amunicją chemiczną był niewielki i ograniczył się jedynie do sporządzenia niezbyt obszernego krajowego raportu dla grupy roboczej HELCOM CHEMU. Raport ten zawierał dostępne w tym czasie informacje o przypadkach wyłowienia przez polskich rybaków, na polskich obszarach morskich, amunicji chemicznej, sytuacjach związanych z wyrzuceniem na plaże pojemników i amunicji z BST oraz o przypadkach skażenia sprzętu i poparzenia osób. Także bez większych sukcesów zaznaczył się udział w pracach grupy roboczej przedstawicieli polskich instytucji (Morski Instytut Rybacki, Instytut Morski) oraz urzędów morskich. W tym czasie również, żadna polska placówka badawcza nie brała aktywnego udziału w prowadzonych przez państwa nadbałtyckie pracach badawczych w rejonach zatopienia broni chemicznej mimo, iż w polskich obszarach morskich przypadki wyłowienia lub wyrzucenia na plaże amunicji chemicznej lub bojowych środków trujących, głównie iperytu, datuje się od 1950 roku. Przełomowym zdarzeniem, które spowodowało, że Polska szerzej zainteresowała się problemem zatopionej w Bałtyku amunicji chemicznej, było wyłowienie przez załogę kutra rybackiego WŁA 206, 09.01.1997 roku, 20 mil na północ od Władysławowa około 10 kg bryły iperytowej i poważne poparzenia iperytem 4 członków załogi. Po tym wydarzeniu, wykonano w laboratorium Wojskowej Akademii Technicznej szczegółową analizę bryły iperytowej, a jej wyniki zostały opublikowane i udostępnione do publicznej informacji. Były to pierwsze badania laboratoryjne na wyłowionej bryle iperytowej, dzięki którym można było wstępnie ocenić zachowanie się tej trucizny w środowisku morskim, a przede wszystkim ustalenie czy iperyt siarkowy (BST, którego najwięcej zatopiono w morzach i oceanach) ulega rozkładowi w tych specyficznych warunkach oraz czy produkty jego rozkładu stanowią zagrożenie dla środowiska i jego użytkowników. Był to bardzo istotny wkład polskiej jednostki naukowo-badawczej w działania mające na celu ocenę zagrożenia dla środowiska morskiego oraz zamieszkujących je organizmów ze strony zatopionych trucizn. Równolegle w Akademii Marynarki Wojennej, pracownicy Zakładu Obrony Przed Bronia Masowego Rażenia zapoczątkowali serie konferencji, spotkań roboczych i warsztatów naukowych, na których ludzie nauki, politycy, przedstawiciele organizacji rządowych i pozarządowych, administracji morskich, przedsiębiorcy oraz rybacy wskazywali kolejne ważne problemy, które wymagały szybkiego rozwiązania. Pierwsze takie międzynarodowe spotkanie, głównie naukowców z krajów nadbałtyckich, odbyło się w kwietniu 1997 roku, czyli już trzy miesiące od feralnego zdarzenia na kutrze rybackim WŁA 209. Kolejne, już w znacznie szerszym gronie zainteresowania, z udziałem polityków, w tym także przedstawicieli OPCW, odbyło się w grudniu 1998 roku. Jednym z aspektów poruszanych podczas tego sympozjum była próba odpowiedzi na pytanie: co zrobić z amunicją i bojowymi środkami, jeśli stanowią one zagrożenie? Tych właśnie kwestii oraz wielu innych które były tematem międzynarodowych debat, dotychczas podpisane i obowiązujące konwencje nie rozwiązywały. Taki stan rzeczy zapoczątkował wymuszanie na międzynarodowym społeczeństwie podjęcia stosownych działań mających na celu stworzenie regulacji oraz instrumentów, które będą w stanie ograniczyć i zminimalizować zagrożenia ze strony zatopionych w morzach bojowych środków trujących. Dzięki tym spotkaniom i debatom rozpoczęto prowadzenie serii międzynarodowych projektów badawczych, w których niestety, jak już w poprzednim rozdziale wspomniano, Polska nie brała udziału. Kontynuowano jednak międzynarodowe spotkania, do których dołączali przedstawiciele kolejnych państw mających problem z zatopioną na ich obszarach morskich amunicją chemiczną. Do dyskusji dołączyli przedstawiciele z Japonii, Stanów Zjednoczonych Ameryki, Kanady, Belgii i Francji. Sprawą zatopionej amunicji chemicznej zainteresowało się także NATO, którego przedstawiciele do dziś biorą aktywny udział w spotkaniach, a także dostarczają archiwalne dokumenty i informacje, dzięki którym możliwe jest identyfikowanie nieznanych dotąd rejonów zatapiania amunicji chemicznej, a także rodzaje składowanych tam bojowych środ-
ków trujących. Bardzo istotnymi dla sprawy były spotkania: w 2001 roku w Gent w Belgii, w 2006 w Kłajpedzie na Litwie, w 2007 w Berlinie, w Gdyni oraz w Kilonii w Niemczech. 26 Łącznie do 2014 roku zorganizowano ponad 20 konferencji, sympozjów, warsztatów i spotkań, których głównym celem było uporanie się z zagrożeniem jakie generuje broń chemiczna zatopiona w morzach i oceanach. We wszystkich tych spotkaniach bardzo aktywnie uczestniczą przedstawiciele polskich instytucji morskich, wojskowych oraz naukowcy z uczelni wyższych, szczególnie nadmorskich. Organizacją bardzo ważnych spotkań specjalistów, naukowców, przedstawicieli agend rządowych i pozarządowych, a także przedsiębiorców, których podstawowym celem jest wypracowanie rekomendacji, co do dalszego postępowania ze znalezioną w morzach i oceanach amunicją, także amunicją chemiczną jest Międzynarodowy Dialog w sprawie Zatopionej Broni - IDUM. Od 2007 roku cyklicznie, w różnych krajach organizuje on konferencje w tym obszarze zainteresowania. Były to: w 2007 konferencja w Halifax w Kanadzie, w 2009 w Honolulu na Hawajach, w 2011 w Sopocie i w 2014 ponownie w Halifax. Od lat w spotkaniach tych Polskę reprezentuje Główny Inspektor Ochrony Środowiska, który w 2011 roku został wiceprzewodniczącym IDUM. Właśnie dzięki staraniom GIOŚ, w 2011 roku Ministerstwo Środowiska i Główny Inspektorat Ochrony Środowiska zorganizowały trzecią światową konferencję Międzynarodowego Dialogu w sprawie Zatopionej Broni w Sopocie. Podczas tego spotkania zostały opracowane, między innymi, raporty na temat zatopionej broni w aspekcie naukowym, politycznym i technologicznym. Przełomowym jednak rokiem, w którym Polska zaznaczyła swoją silną pozycję, zarówno naukową jak i dyplomatyczną, w działaniach na rzecz likwidacji zagrożeń powodowanych zatopioną amunicją chemiczną był rok 2009. Wtedy właśnie Główny Inspektorat Ochrony Środowiska został liderem projektu flagowego Ocena potrzeby usuwania zatopionej broni chemicznej (Assess the need to clean up chemical weapons) prowadzonego w ramach Strategii Unii Europejskiej dla regionu Morza Bałtyckiego, czyli jednej z makroregionalnych strategii realizowanych w Unii Europejskiej. W ramach tego programu inicjuje się międzynarodowe prace eksperckie, a także promuje 26 HELCOM MUNI, Final Report of the ad hoc Expert Group to Update and Review the Existing Information on Dumped Chemical Munitions in the Baltic Sea, 2013 i wspiera projekty badawcze i działania zmierzające do likwidacji zagrożeń środowiska morskiego. W 2010 roku, podczas spotkania ministerialnego Państw Stron konwencji HELCOM w Moskwie, z inicjatywy Głównego Inspektora Ochrony Środowiska powołano kolejną, na wzór HELCOM CHEMU, grupę ekspercką ds. zatopionej broni chemicznej - HELCOM MUNI (ad hoc Expert Group to Update and Review the Existing Information on Dumped Chemical Munitions in the Baltic Sea). Podstawą takiej decyzji było przekonanie, iż forum HELCOM stanowi doskonałą platformę współpracy państw nadbałtyckich w ocenie zagrożeń ze strony broni chemicznej dla ekosystemu Bałtyku. Celem tej grupy było zaktualizowanie zapisów zawartych w raporcie z 1994 roku, a także dokonanie analizy i ewentualne rozwinięcie zapisanych w nim rekomendacji. W pracach grupy bardzo aktywnie uczestniczyli polscy przedstawiciele nauki, instytucji morskich i przedstawiciele organizacji rządowych, z przedstawicielami GIOŚ na czele. Na potrzeby prac tej grupy, Polska sporządziła obszerny raport dotyczący zagrożeń generowanych przez amunicję chemiczną, która zatopiona jest na polskich obszarach morskich. wraz z propozycjami działań. Raport ten wraz z innymi z krajów nadbałtyckich oraz z USA i Wielkiej Brytanii stał się podstawą do opracowania Raportu grupy HELCOM MUNI: Chemical Munitions Dumped in the Baltic Sea Report of the ad hoc Expert Group to Update and Review the Existing Information on Dumped Chemical Munitions in the Baltic Sea, który z entuzjazmem i nadziejami przyjęty został jednomyślnie 3 listopada 2013 roku na ministerialnym spotkaniu państw stron Konwencji Helsińskiej w Kopenhadze. Raport ten zawiera informacje o działaniach, związanych z zatapianiem i wyławianiem broni chemicznej, uzupełnione w szczególności o udostępnione w ostatnich latach materiały archiwalne oraz o wyniki przeprowadzonych w ostatnich latach prac badawczych. Eksperci HELCOM MUNI potwierdzili wiarygodność danych z raportu HELCOM CHEMU, dotyczących ilości zatopionych w Bałtyku bojowych materiałów chemicznych. Potwierdzono także, że środki te były zatapiane również podczas ich transportu do docelowego miejsca zatopienia, przez co obszary zatopienia broni chemicznej są znacznie większe niż ujęto to w poprzednim raporcie. Stwierdzono, że w związku z tak dużym obszarem rozrzutu broni chemicznej, łączna jej ilość, rodzaj oraz dokładna lokalizacja bojowych środków chemicznych nie zostały jeszcze ostatecznie określone. Z tego też powodu raport zaleca podejmowanie działań przez sygnatariuszy Konwencji Helsińskiej, których celem będzie m.in.: uaktualnienie Logistyka 6/2014 593
zebranych dotąd informacji, prowadzenie badań archiwalnych i technicznych, opracowanie metod analizy i wymiana informacji, wypracowanie wytycznych postępowania z zatopioną bronią chemiczną oraz prowadzenie portali informacyjnych, w niezbędnych sytuacjach także działania związane z usunięciem źródła zagrożenia. 27 Z inicjatywy polskich placówek naukowych, przy bardzo dużym wsparciu GIOŚ Polska rozpoczęła także realizowanie projektów badawczych w rejonach zatapiania broni chemicznej na Bałtyku. W latach 2011 2014 zrealizowano międzynarodowy projekt badawczy, współfinansowany przez Unię Europejską CHEMSEA (Chemical Munitions Search and Assessment). W projekcie, obok ośmiu jednostek badawczych ze Szwecji, Niemiec, Litwy i Finlandii, wzięły udział trzy placówki naukowe z Polski. Bardzo ważnym aspektem tego projektu było to, że liderowanie w projekcie powierzono Polskiej instytucji naukowej (IO PAN z Sopotu). Świadczy to o bardzo dużym uznaniu roli Polski w tym obszarze badawczym. Wykonawcy projektu zweryfikowali hipotezę o zatopionej wokół Głębi Gdańskiej i Gotlandzkiej amunicji chemicznej, oszacowali stężenie bojowych środków trujących i ich produktów degradacji w osadach dennych, a także dokonali oceny ryzyka związanego z przypadkowym lub naturalnym uwolnieniem tych substancji do toni wodnej. Wykonane badania pozwolą w przyszłości na zwiększenie bezpieczeństwa prac podwodnych poprzez określenie wytycznych i edukowanie zainteresowanych podmiotów i administracji państw nadbałtyckich. W 2014 roku rozpoczął się kolejny projekt badawczy z udziałem i pod przewodnictwem Polski - MODUM (Towards the Monitoring of Dumped Munitions Threat), finansowany ze środków NATO. Celem projektu jest kontynuacja oceny różnych aspektów ryzyka związanego z zatopioną bronią chemiczną. Rozszerzyć on ma informacje zebrane przy realizacji projektów MERCW i CHEMSEA. Realizując projekt zespół naukowców z partnerskich instytucji zaprojektuje przyrządy pomiarowe służące do stałej oceny ryzyka w sposób półautomatyczny. Jednocześnie będą prowadzone prace na rzecz utworzenia centrum danych, analizy informacji archiwalnych oraz poboru i analizy nowych próbek z obszarów zatopień. Do działań projektu należy również podnoszenie świadomości społecznej na temat zagrożeń związanych z bronią chemiczną, szczególnie wśród przedsiębiorców mor- skich, turystów i organizacji pozarządowych. Partnerami projektu są instytucje i organizacje z krajów bałtyckich i Kanady. 28 Od 2010 r. strona polska ściśle współpracuje ze stroną litewską, która także jest mocno zaangażowana w sprawy związane z zatopioną amunicją chemiczną. Niewątpliwym sukcesem tej współpracy jest przedłożona w Zgromadzeniu Ogólnym Organizacji Narodów Zjednoczonych rezolucji Cooperative measures to assess and increase awareness on the issue of environmental effects related to waste originating from seadumped chemical munitions (A/RES/65/149/), której głównym celem jest podjęcie wspólnych działań w kierunku zwiększenia świadomości, a także wypracowanie zasad wymiany informacji na temat wpływu na środowisko morskie zatopionej amunicji chemicznej. Działania te zachęcają także zainteresowane tym problemem państwa do wspólnej współpracy w celu zapobiegania i łagodzenia skutków obecności BST na dnie mórz i oceanów. Obecnie trwają rozmowy nad możliwością aktualizacji rezolucji, większym zaangażowaniem Organizacji na rzecz Zakazu Broni Chemicznej (OPCW) w problematykę zatopionej broni chemicznej oraz utworzeniem międzynarodowego sekretariatu w sprawie zatopionej broni. Dzięki staraniom Polski, w dokumentach końcowych Trzeciej Konferencji Przeglądowej Konwencji o zakazie broni chemicznej (kwiecień 2013 r.) umieszczony został zapis zalecający wprowadzenie do działalności OPCW kwestii dotyczącej zatopionej broni chemicznej. Zapis został zgłoszony wspólnie przez Polskę, Litwę, Bułgarię i Luksemburg. 29 Bardzo prężnie działającą organizacją w tym obszarze jest powołana w 2010 roku w Hadze Międzynarodowa Rada Naukowa ds. Zatopionej Broni Chemicznej (International Scientific Advisory Board on Sea- Dumped Chemical Weapons (ISAB)). Celem tej rady jest zapewnienie niezależnych opinii dla rządu litewskiego na temat naukowych, technicznych i organizacyjnych aspektów dotyczących zatopionej broni chemicznej. Jest to istotne w kontekście litewskich działań na rzecz promocji dialogu i współpracy między zainteresowanymi przedstawicielami rządów, organizacji międzynarodowych z uwzględnieniem UE, OPCW, ONZ i innych. Rada ta składa się z 16 członków naukowców, przedstawicieli instytucji rządowych i pozarządowych. ISAB stanowi również niezależny organ doradczy Międzynarodowego Dialogu w sprawie Za- 27 J. Bełdowski i in, op.cit, 594 Logistyka 6/2014 28 Ibidem, 29 Ibidem,
topionej Broni. Członkami Rady są m.in. prof. Stanisław Witek z Politechniki Wrocławskiej oraz dr Andrzej Jagusiewicz Główny Inspektor Ochrony Środowiska. 30 Kolejną niezmiernie istotną organizacją wspierającą działania na rzecz likwidacji zagrożeń ze strony zatopionej amunicji chemicznej jest Green Cross International (Międzynarodowy Zielony Krzyż). Założona z inicjatywy Michaiła Gorbaczowa w 1993 roku globalna organizacja ekologiczna ukierunkowana jest na rozwiązywanie globalnych problemów związanych z bezpieczeństwem, ubóstwem oraz degradacją środowiska. Jest ona platformą dialogu pomiędzy biznesem, administracją publiczną, organizacjami pozarządowymi i ośrodkami naukowymi. Poprzez prowadzone projekty organizacja ta wspiera ekonomicznie i ekologicznie uzasadnione działania służące ochronie środowiska przyrodniczego. Jednym z wielu są prace związane z wspieraniem bezpiecznego utylizowania broni chemicznej. Bardzo aktywnie wspiera ona także działania na rzecz rozwiązania problemu zatopionej amunicji chemicznej. Obecnie Główny Inspektorat Ochrony Środowiska pracuje nad rozszerzeniem zakresu realizowanego w ramach Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego projektu flagowego Ocena potrzeby usuwania broni chemicznej. Proponuje on przekształcenie go w projekt UMBRELLA (Underwater Munitions Baltic Remediation Cluster League). Zadaniem projektu będzie zapewnienie możliwości współpracy i wymiany wiedzy między zainteresowanymi stronami mającymi związek z zatopioną bronią chemiczną. Różne projekty i inicjatywy związane z zatopioną bronią chemiczną będą koncentrowały się wokół projektu UMBRELLA, który stanowić będzie dla nich platformę wymiany wiedzy i umiejętności, między przedstawicielami krajów bałtyckich i innymi rejonami świata. Celem projektu jest uzyskanie efektu synergii przez skoncentrowanie następujących projektów i inicjatyw: HELCOM MUNI, CHEMSEA, IDUM i ISAB. W kwietniu 2013 roku Grupa Sterująca Obszaru Priorytetowego ds. substancji niebezpiecznych Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego zaakceptowała propozycję zmiany dotychczasowego projektu flagowego na projekt UM- BRELLA. 31 Wnioski Zatopienie amunicji chemicznej w morzach i oceanach nie rozwiązało jej problemu, nie było ono także bezpieczną metodą utylizacji. Coraz bardziej intensywne użytkowanie mórz oraz eksploracja jego dna spowodowały, że częściej natyka się na amunicję wypełnioną bojowymi truciznami. Zatopiona broń stała się ponownie problemem, który dotknął nie tylko państwa, które ją niszczyły, ale także inne kraje nadmorskie, na wodach których broń zatapiano. Broń chemiczna jest istotnym problemem dla użytkowników morza, a także dla środowiska morskiego. Mając to na uwadze państwa, które ten problem dotknął podejmują działania mające na celu wyeliminowania tego zagrożenia. Jednak działania w pojedynkę nie przyniosły oczekiwanych efektów. W niektórych krajach, np. w Finlandii próbowano zdetonować starą broń chemiczną w środowisku wodnym bez żadnego zabezpieczenia. Skutkiem tego było zanieczyszczenie środowiska, a także narażenie pracowników na niebezpieczeństwo. Tymczasem rozwój technologiczny umożliwia już bezpieczniejsze wyławianie amunicji chemicznej oraz wciąż doskonali metody jej niszczenia. Np. w Japonii opracowano system bezpiecznego unieszkodliwiania broni chemicznej za pomocą specjalnej komory do detonacji DAVINCH. Jest to rozwiązanie o wiele droższe od zastosowanego przez Finnów, jednak jest bezpieczne dla ludzi i środowiska. 32 Także w Polsce, w Wojskowej Akademii Technicznej opracowano mobilny system do odkażania materiałów barierowych i sprzętu skażonego iperytem siarkowym, 33 którego wdrożenie może znacznie poprawić bezpieczeństwo, szczególnie użytkowników morza. Zaczęto także otwarcie mówić o zatopionych arsenałach broni chemicznej. Jak twierdzą specjaliści problemu nie należy przedstawiać w kategoriach katastroficznych, chociaż w istocie zawiera on w sobie wiele niebezpieczeństw. Jednak wiedza na ten temat, świadomość o zagrożeniu znacznie poprawia bezpieczeństwo użytkowników morza. Do całkowitego usunięcia śmiercionośnych substancji potrzeba jeszcze wielu lat pracy, ale już dziś naukowcy przygotowują specjalne zasady postępowania jak reagować na przypadkowe wyłowienia amunicji chemicznej, na nagły 30 Ibidem, 31 Ibidem, 32 B. Tumiłowicz, Bałtyk pełen iperytu, Przegląd, 11-17.03.2013 33 Harmata W. i in., Mobile system for decontamination barier materials and equipment contamined with sulfar mustard, Przemysł Chemiczny, 4, 2014 Logistyka 6/2014 595
wyciek trucizn, czy też na naruszenie osadów dennych zanieczyszczonych BST. Polska angażuje się bardzo w działania w sferze politycznej i naukowo-badawczej. Wysiłek ten już zaowocował rozszerzeniem współpracy na forach międzynarodowych. Stanowi to widoczny wkład w dobre rozpoznanie ryzyka środowiskowego, a zatem i możliwość zastosowania przez kraje bałtyckie zdecydowanych i skutecznych działań w kierunku wyeliminowania problemu. Streszczenie Celem referatu było zaprezentowanie zaangażowania strony polskiej w międzynarodowych działaniach mających na celu zmniejszenie, a w efekcie końcowym wyeliminowanie zagrożeń jakie dla środowiska morskiego oraz dla użytkowników mórz stwarza zatopiona tam broń chemiczna. W referacie przedstawiono i dokonano charakterystyki najważniejszych regionalnych i ogólnoświatowych inicjatyw w tym obszarze badań oraz rolę Polski w rozwiązywaniu problemu zatopionej amunicji chemicznej i bojowych środków trujących. Abstract The aim of this paper was to presented the involvement of Poland in international activities to reduction and elimination the threats of chemical weapons dumped in seas and oceans. The paper presents the most important regional and global initiatives and also the role of Poland to resolve the problems of chemical warfare agent dumped in the sea. Literatura 1. Andrulewicz E., Chemical weapons dumped in the Baltic Sea, [w:] (http://www.molo07-andrulewiczchemical-weapons-dumped-in-the-baltic-sea.ppt), 2011. 2. Bełdowski J., i in., CHEMSEA Findings Results from CHEMSEA Projects Chemical Munitions Search and Assessment, IOPAN, 2014, Sopot. 3. Bełdowski J. i in., Broń chemiczna zatopiona w Morzu Bałtyckim, Aura, 2013, Warszawa. 4. Carton G., Jagusiewicz A., Historic disposal of munitions in U.S. and European Coastal Waters, How historic information can be used in characterizing and managing risk, J. Marine Tech. Soc., v.43, 4, 2009. 5. Fabisiak J., Broń chemiczna zatopiona w morzach i oceanach działalność państw i organizacji międzynarodowych w celu przeciwdziałania zagrożeniom, [w:], Paradygmaty badań nad bezpieczeństwem. Infrastruktura krytyczna w procesie zarządzania w sytuacjach kryzysowych, WSB, 2014, Poznań. 6. Fabisiak J. i in., Współpraca państw nadbałtyckich w celu przeciwdziałania skutkom zatopionej w morzach amunicji chemicznej, Logistyka-nauka, 6/2012, 2012, Poznań. 7. Harmata W., i in., Mobile system for decontamination barier materials and equipment contamined with sulfar mustard, Przemysł Chemiczny, 4, 2014 8. HELCOM, Raport on Chemical Muntions Dumped in the Baltic Sea. Report to the 16th Meeting of Helsinki Commissions, Helsinki,1994. 9. HELCOM MUNI, Final Report of the ad hoc Expert Group toupdate and Review the Existing Information on Dumped Chemical Munitions in the Baltic Sea, 2013, Helsinki. 10. Kasperek T., Chemical weapons dumper in the Balic Se,. Marszałek, 1999, Toruń Warszawa. 11. Knobloch T., i in., Chemical Munitions Dumped in the Baltic Sea. Report of the ad hoc Expert Group to Update and Review the Existing Information on Dumped Chemical Munitions in the Baltic Sea. HELCOM, 2013, Stockholm. 12. Konopski L., Historia broni chemicznej, Bellona, 2009, Warszawa. 13. Long T. P., A global prospective on underwater munitions, J. Marine Tech. Soc., v.43, 4, 2009. 14. Makles A., Śliwakowski M., Broń chemiczna zatopiona w Polskiej strefie ekonomicznej Morza Bałtyckiego, a bezpieczeństwo ludzi gospodarczo wykorzystujących zasoby morza, Biuletyn Informacyjny WIChiR, 1997, 1/27, Warszawa. 15. SIPRI, The problems of chemical and biological warfare. vol. 1, Th rise of CB Weapons, 1971, Stockholm. 16. Smart J.K., History of chemical and biological warfare: an American perspective, [w:] Medical aspects of chemical and biological warfare, Chapter 2, Borden Institute, Walter Reed Army Medical Center, 1997, Washington. 17. Tumiłowicz B., Bałtyk pełen iperytu, Przegląd, 11-17.03.2013. 596 Logistyka 6/2014