Nowe dane o rozmieszczeniu wybranych gatunków mrówek (Hymenoptera: Formicidae) w Polsce

Wiadomości Entomologiczne 37 (1) 46 53 Poznań 2018 Nowe dane o rozmieszczeniu wybranych gatunków mrówek (Hymenoptera: Formicidae) w Polsce New distribution records of several ant species (Hymenoptera: Formicidae) in Poland Sebastian SALATA 1, Przemysław ŻURAWLEW 2, Jan Krzysztof KOWALCZYK 3 1 Katedra Bioróżnorodności i Taksonomii Ewolucyjnej, Uniwersytet Wrocławski, ul. Przybyszewskiego 65, 51 148 Wrocław; sdsalata@gmail.com 2 Żbiki 45, 63 304 Czermin; grusleon@gmail.com 3 ul. Jana Matejki 13/45, 81-407 Gdynia ABSTRACT: New distribution records of nine rare ant species in Poland are given. Six of them are new for certain geographic regions and new data of three species known only from a few localities are also given. KEY WORDS: Hymenoptera, Formicidae, ants, new records, fauna of Poland, faunistics. Myrmekofauna Polski jest ostatnio przedmiotem intensywnych badań faunistycznych. Zainicjowane one zostały wydaniem monografii prezentującej stan poznania mrówek fauny Polski (CZECHOWSKI i in. 2002) oraz klucza do oznaczania mrówek (RADCHENKO i in. 2004). Prace te umożliwiły sprawne i pewne oznaczanie zebranego materiału oraz wykazały rejony Polski, które wymagają pogłębionych badań. Najnowsze wydanie monografii podsumowujące stan poznania krajowych mrówek (CZECHOWSKI i in. 2012) uwidoczniło jak bardzo fragmentaryczna była wiedza dotycząca rozmieszczenia niektórych gatunków. W kolejnych latach ukazał się szereg prac uzupełniających wiedzę o bioróżnorodności najsłabiej poznanych obszarów. Zaliczyć do nich można Sudety Zachodnie, Dolny Śląsk, Nizinę Wielkopolsko-Kujawską, Pobrzeże

NOWE DANE O ROZMIESZCZENIU WYBRANYCH GATUNKÓW MRÓWEK [ ] 47 Bałtyku oraz Beskid Wschodni (BOROWIEC i BOROWIEC 2013, TASZA- KOWSKI i in. 2013, MICHLEWICZ 2014, SALATA 2014, SALATA i BOROWIEC 2014, 2016, SALATA i in. 2015, KASZYCA i BARAN 2015, KASZYCA i in. 2017). W ostatnich latach potwierdzone zostało także występowanie w Polsce Temnothorax albipennis (CURTIS, 1854), którego obecność w kraju uznawano za niepewną (SALATA i BOROWIEC 2013). Do najnowszych prac dotyczących polskiej myrmekofauny zaliczyć można omówienie zasięgu występowania i preferencji siedliskowych Tetramorium immigrans SANTSCHI, 1927 (BOROWIEC i SALATA 2018) i stwierdzenie Hypoponera ergatandria (FOREL, 1893) na Roztoczu (MICHLEWICZ i PLESKOT 2017). Oba doniesienia odnoszą się do gatunków uznawanych za inwazyjne. Pomimo tych istotnych uzupełnień stan poznania polskiej myrmekofauny jest nadal niepełny. Poniżej prezentujemy dane dotyczące rozmieszczenia wybranych, rzadkich na terenie Polski gatunków mrówek. Oznaczenia w, g, m odnoszą się do kast/płci złowionych okazów: w robotnica, g królowa, m samiec. Eksploratorzy: GH Grzegorz HEBDA, JKK Jan K. KOWALCZYK, SS Sebastian SALATA, PŻ Przemysław ŻURAWLEW. Materiał dowodowy przechowywany jest w kolekcji Sebastiana SALATY. Camponotus fallax (NYLANDER, 1856) Sudety Wschodnie: XR77 Pokrzywna, 1 VII 2017, 1w, leg. SS, det. SS, drewniany krzyż na wzgórzu porośniętym jasną dąbrową. Gatunek związany z ciepłymi lasami liściastymi i mieszanymi. Stwierdzany także w parkach miejskich, sadach i drzewach rosnących przy alejach. Gniazda zakłada w martwych częściach drzew lub kłodach, najczęściej na nasłonecznionych stanowiskach. Pojedyncza robotnica minor zlokalizowana została w szczelinie drewnianego krzyża znajdującego się na szczycie wzgórza. Teren porośnięty był jasną dąbrową. Do tej pory gatunek ten nie został wykazany jeszcze z Pobrzeża Bałtyku, Tatr, Pienin, Bieszczadów i Beskidu Wschodniego (CZECHOWSKI i in. 2012, KASZYCA i BARAN 2015). Jest to pierwsze stwierdzenie tego gatunku na obszarze Sudetów Wschodnich. Colobopsis truncata (SPINOLA, 1808) Dolny Śląsk: XS91 Dąbrowa, 6-13 VII 2016, 1w, leg. GH, det. SS, park przy pałacu.

48 S. SALATA, P. ŻURAWLEW, J.K. KOWALCZYK W polskiej literaturze gatunek podawany jako Camponotus truncatus (SPINOLA, 1808). W wyniku badań filogenetycznych dokonano niedawno jego reklasyfikacji uznając Colobopsis MAYR, 1861 za samodzielny rodzaj (WARD i in. 2016). Jest to obligatoryjny dendrofil związany w Polsce szczególnie z dębami. Robotnice łapano najczęściej na drzewach dobrze nasłonecznionych i częściowo okorowanych. Do tej pory wykazany z Wrocławia i okolicznych terenów (BOROWIEC 2007, 2009b, SALATA i BOROWIEC 2015) oraz Rogalińskiego Parku Krajobrazowego (SUCHOCKA i in. 2008). W monografii CZECHOWSKIEGO i in. (2012) podana jest informacja o występowaniu tego gatunku również na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Obecność C. truncata w okolicach Opola potwierdza jego postępującą ekspansję. Dolichoderus quadripunctatus (LINNEAUS, 1771) Sudety Wschodnie: XR77 Jarnołtówek, 1 VII 2017, 5w, leg. SS, det. SS, dęby porastające grupę skalną Karolinki. Gatunek szeroko rozmieszczony w Polsce, do niedawna uznawany za rzadki. W ostatnich latach obserwowany coraz częściej, szczególnie na obszarach synantropijnych. Obligatoryjny dendrofil związany z lasami liściastymi i mieszanymi. Łapany również w miejskich parkach i drzewach rosnących przy alejach ciągnących się wzdłuż brzegów rzecznych. Zasiedla drzewa mocno nasłonecznione, często okorowane. Gniazda zakłada w martwych pniach lub kłodach. Robotnice łapane były na okorowanych częściach drzew oraz na mocno nasłonecznionych ścianach skalnych porośniętych dębami. W Polsce nie został wykazany jeszcze z Bieszczadów, Tatr, Beskidu Zachodniego, Pojezierza Mazurskiego i Pojezierza Pomorskiego (CZECHOWSKI i in. 2012). Jest to jego pierwsze stwierdzenie z terenu Sudetów Wschodnich. Myrmecina graminicola (LATREILLE, 1802) Sudety Wschodnie: XR77 Pokrzywna, 1 VII 2017, 3w, leg. SS, det. SS, stos kamieni pod drewnianym krzyżem na wzgórzu porośniętym jasną dąbrową; XR77 Olszak, 1 VII 2017, 1w, leg. SS, det. SS, ściółka w jasnej dąbrowie. Gatunek szeroko rozmieszczony w Polsce, ale ze względu na skryty tryb życia rzadko wykazywany. Ściśle związany z lasami liściastymi i mieszanymi. Gniazda zakłada najczęściej pod kamieniami lub w korzeniach drzew, najczęściej na skrajach kompleksów leśnych. Odkryte robotnice

NOWE DANE O ROZMIESZCZENIU WYBRANYCH GATUNKÓW MRÓWEK [ ] 49 zakopują się w glebie lub kulą się i nieruchomieją, co dodatkowo utrudnia zbieranie okazów. Podczas prac terenowych robotnice łapane były w ściółce i pod płaskimi kamieniami otaczającymi krzyż. Oba stanowiska były mocno nasłonecznione i porośnięte dębami. W Polsce gatunek ten nie został jeszcze wykazany z Pobrzeża Bałtyku, Pojezierza Mazurskiego, Podlasia, Gór Świętokrzyskich, Niziny Sandomierskiej, Bieszczadów i Tatr (CZECHOWSKI i in. 2012). Jest to pierwsze stwierdzenie tego gatunku dla Sudetów Wschodnich. Ponera coarctata (LATREILLE, 1802) Sudety Wschodnie: XR77 Pokrzywna, 1 VII 2017, 1w, leg. SS, det. SS, jasna dąbrowa. Gatunek związany z ciepłymi i suchymi łąkami oraz jasnymi lasami. Szeroko rozmieszczony, ale ze względu na skryty tryb życia rzadko wykazywany. Gniazda najczęściej zakłada pod płaskimi kamieniami na nasłonecznionych stanowiskach. Pojedyncza robotnica zlokalizowana została w stercie płaskich kamieni częściowo porośniętych trawą. Jest to drugie stanowisko tego gatunku z Sudetów Wschodnich (SALATA i in. 2015). Do tej pory nie został on jeszcze wykazany z Tatr, Bieszczadów, Beskidu Wschodniego, Niziny Sandomierskiej, Gór Świętokrzyskich, Polesia, Pojezierza Mazurskiego i Pobrzeża Bałtyku (CZECHOWSKI i in. 2012). Stenamma debile (FOERSTER, 1850) Pobrzeże Bałtyku: CF44 Gdynia, 29-30 IX 2016, 5g, 10m, leg. JKK, det. SS, plaża miejska przy rezerwacie Kępa Redłowska. Gatunek leśny, najczęściej związany z lasami liściastymi i mieszanymi. Gniazda zakłada w glebie, niekiedy pod kamieniami. W Polsce szeroko rozmieszczony, ale rzadki. Formy płciowe złapane zostały na plaży klifowej częściowo porośniętej drzewami liściastymi. Stanowisko to graniczy z rezerwatem przyrody Kępa Redłowska. Jest to obszar porośnięty cienistym lasem liściastym z dużym udziałem martwego drzewa. Z dużym prawdopodobieństwem formy płciowe pochodzą z rezerwatu lub zadrzewień go otaczających. Gatunek ten nie został jeszcze wykazany z Sudetów Wschodnich, Beskidu Zachodniego, Tatr, Pienin, Bieszczadów i Niziny Sandomierskiej (CZECHOWSKI i in. 2012, KASZYCA i in. 2017). Jest to jego pierwsze stwierdzenie na terenie Pobrzeża Bałtyku.

50 S. SALATA, P. ŻURAWLEW, J.K. KOWALCZYK Temnothorax corticalis (SCHENCK, 1852) Nizina Wielkopolsko-Kujawska: YT04 Gołuchów, 14 VI 2013, 5w, 29 VII 2017, 1w, leg. PŻ, det. SS, park-arboreum; idem, 6 VIII 2015, 2w, przy drewnianych domkach nad zalewem. Gatunek zawiązany z drzewami liściastymi, najczęściej dębami (BO- ROWIEC 2009a). Stwierdzany zarówno w lasach (liściastych i mieszanych), jak i na terenach miejskich. W Polsce szeroko rozmieszczony, ale rzadki. Z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej wykazany z kilku stanowisk, głównie zlokalizowanych w okolicach Poznania i Milicza (BOROWIEC 2009a, SALATA i in. 2015, SUCHOCKA i in. 2008). Są to kolejne stanowiska tego gatunku z obszaru Wielkopolski. W Polsce nie został wykazany jeszcze z Sudetów Zachodnich i Wschodnich, Tatr, Bieszczadów, Pojezierza Pomorskiego, Pojezierza Mazurskiego i Pobrzeża Bałtyku (CZECHOWSKI i in. 2012, SALATA i in. 2015). Temnothorax clypeatus (MAYR, 1853) Ryc. Temnothorax clypeatus (MAYR, 1853), widok z boku. Fig. Temnothorax clypeatus (MAYR, 1853), lateral view. Nizina Wielkopolsko-Kujawska: XT96 Kwileń, 17 V 2017, 3w, leg. PŻ, det. SS, łęg nadrzeczny, kłoda; idem, 2w, skalniak przy zabudowie. Gatunek dendrofilny, bardzo rzadki. Najczęściej związany z jasnymi lasami liściastymi lub mieszanymi. Przez długi okres jego występowanie w Polsce uznawane było za niepewne. W literaturze notowany z kraju kilkukrotnie (CZECHOWSKI i in. 2012), ale jedynie ostatnie stwierdzenie

NOWE DANE O ROZMIESZCZENIU WYBRANYCH GATUNKÓW MRÓWEK [ ] 51 z Wrocławia uznać można za pewne (BOROWIEC 2009a). Okazy łapane były na starej, spróchniałej, leżącej wierzbie Salix sp. Znajdowała się ona pośród resztek łęgu rosnącego przy rzece Prośnie. Drugie stanowisko znajdowało się około 70 m od pierwszego. Okazy łapane były na przydomowym, dobrze nasłonecznionym skalniaku obsadzonym niskimi roślinami ozdobnymi. Jest to pierwsze stwierdzenie gatunku z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej i najdalej na północ wysunięte stanowisko tego gatunku. Temnothorax parvulus (SCHENCK, 1852) Nizina Wielkopolsko-Kujawska: XT96 Żbiki, 19 III 2017, 2g, 7w, leg. PŻ, det. SS, ściółka lasu dębowo-grabowego; idem, 20 VIII 2017, 1w, skraj lasu. Rzadki gatunek związany z ciepłymi i jasnymi lasami liściastymi i mieszanymi. Często stwierdzany w dąbrowach. Gniazda zakłada w ściółce, glebie, galasach lub suchych gałęziach. Okazy odłowiono w ściółce zebranej spod dębów i grabów, jedna robotnica zebrana została podczas wykaszania owadów z roślinności zielnej rosnącej na skraju tego samego lasu. W Polsce gatunek wykazany jedynie z kilku stanowisk zlokalizowanych na Pojezierzu Pomorskim, Nizinie Mazowieckiej, Podlasiu, Górnym Śląsku, Dolnym Śląsku i Pieninach (CZECHOWSKI i in. 2012, SALATA i BOROWIEC 2014). Jest to jego pierwsze stwierdzenie na terenie Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. SUMMARY New data on the occurrence of 9 ant species is given. Among these, there are species reported for the first time from some regions: Camponotus fallax, Dolichoderus quadripunctatus and Myrmecina graminicola from Eastern Sudeten Mts, Stanamma debile from Baltic Coast, Temnothorax parvulus and Temnothorax clypeatus from Wielkopolsko-Kujawska Lowland. The record of T. clypeatus in Wielkopolsko- Kujawska Lowland is the northernmost known place of occurrence of this species in Europe. Moreover, new localities for some relatively rare ant species are provided: Colobopsis truncata in Lower Silesia, Temnothorax corticalis in Wielkopolsko Kujawska Lowland and Ponera coarctata in Western Sudeten Mts. Podziękowania Chcieliśmy wyrazić słowa podziękowania dla prof. L. BOROWCA (Uniwersytet Wrocławski) za cenne uwagi i udostepnienie fotografii T. clypeatus oraz dla dr G. HEBDY (Uniwersytet Opolski) za udostępnienie zebranego materiału.

52 S. SALATA, P. ŻURAWLEW, J.K. KOWALCZYK PIŚMIENNICTWO BOROWIEC M.L. 2007: Camponotus truncatus (SPINOLA, 1808) (Hymenoptera: Formicidae) ant species new to Poland. Polskie Pismo Entomologiczne, 76: 41-45. BOROWIEC M.L. 2009a: Nowe dane o rozmieszczeniu mrówek (Hymenoptera: Formicidae) z plemienia Formicoxenini w Polsce. Wiadomości Entomologiczne, 28 (4): 237-246. BOROWIEC M.L. 2009b: Nowe stanowiska mrówki Camponotus truncatus (SPINOLA, 1808) (Hymenoptera: Formicidae) we Wrocławiu i okolicach. Wiadomości Entomologiczne, 28 (3): 200. BOROWIEC M.L., BOROWIEC L. 2013: Nowe dane o rozmieszczeniu mrówek (Hymenoptera: Formicidae) w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem Dolnego Śląska. Wiadomości Entomologiczne, 32 (1): 49-57. BOROWIEC L., SALATA S. 2018: Tetramorium immigrans SANTSCHI, 1927 (Hymenoptera: Formicidae) nowy gatunek potencjalnie inwazyjnej mrówki w Polsce. Acta Entomologica Silesiana, 26 (online 002): 1-5. CZECHOWSKI W., RADCHENKO A., CZECHOWSKA W. 2002: The ants (Hymenoptera, Formicidae) of Poland. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa. 200 + 1 ss. CZECHOWSKI W., RADCHENKO A., CZECHOWSKA W., VEPSÄLÄINEN K. 2012: The ants of Poland with reference to the myrmecofauna of Europe. Fauna Poloniae, Vol. 4, NS. Warszawa, Natura Optima Dux Foundation, 496 ss. MICHLEWICZ M. 2014: Kolejne stanowisko mrówki Solenopsis fugax (LATREILLE, 1798) (Hymenoptera: Formicidae) na terenie Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Wiadomości Entomologiczne, 33 (4): 288 MICHLEWICZ M., PLESKOT K.A. 2017: Pierwsze stwierdzenie kosmopolitycznego gatunku mrówki Hypoponera ergatandria (FOREL, 1893) (Hymenoptera: Formicidae) na Roztoczu. Wiadmości Entomologiczne, 36 (4): 250251. KASZYCA N., BARAN B. 2015. Manica rubida (LATREILLE, 1802) i Camponotus fallax (NYLANDER, 1856) (Hymenoptera: Formicidae) gatunki nowe dla Beskidu Wschodniego. Acta Entomologica Silesiana, 23 (online 17): 1. KASZYCA N., TASZAKOWSKI A., DEPA Ł. 2017: Nowe stanowiska mrówek (Hymenoptera: Formicidae) na terenie Beskidu Wschodniego. Acta Entomologica Silesiana, 25 (online 012): 1-3. RADCHENKO A., CZECHOWSKA W., CZECHOWSKI W. 2004: Błonkówki Hymenoptera. Mrówki. Formicidae. Klucze do Oznaczania Owadów Polski, Toruń, XXIV, 63:1-138. SALATA S. 2014: Mrówki (Hymenoptera: Formicidae) Parku Narodowego Gór Stołowych. Przyroda Sudetów, 17: 161-172. SALATA S., BOROWIEC L. 2013: Temnothorax albipennis (CURTIS, 1854) in Poland and identification of the T. tuberum species complex (Hymenoptera: Formicidae). Genus, 24 (3-4): 403-413. SALATA S., BOROWIEC L. 2014: Nowe stanowiska kilku rzadkich gatunków mrówek (Hymenoptera: Formicidae). Wiadomości Entomologiczne, 33 (1): 77-79.

NOWE DANE O ROZMIESZCZENIU WYBRANYCH GATUNKÓW MRÓWEK [ ] 53 SALATA S., BOROWIEC L. 2016: Ślęża Landscape Park a hot-spot of ant biodiversity in Poland (Hymenoptera: Formicidae). Acta Entomologica Silesiana, 24 (online 002): 1-13. SALATA S., MICHLEWICZ M., SZWAJKOWSKI P. 2015: Materiały do poznania myrmekofauny Polski. Wiadomości Entomologiczne, 34 (4): 57-66. SUCHOCKA H., CZECHOWSKI W., RADCHENKO A. 2008: Second report on the occurrence of Camponotus truncatus (SPINOLA) (Hymenoptera: Formicidae) in Poland, with a key to the Polish species of the genus Camponotus Mayr. Fragmenta Faunistica, 51 (1): 9-13. TASZAKOWSKI A., KASZYCA N., KUBUSIAK A., DEPA Ł. 2013: Ants (Hymenoptera, Formicidae) new for Eastern Beskidy Mountains. Acta Entomologica Silesiana, 21: 53-56. WARD P.S., BLAIMER B.B., FISHER B.L. 2016: A revised phylogenetic classification of the ant subfamily Formicinae (Hymenoptera: Formicidae), with resurrection of the genera Colobopsis and Dinomyrmex. Zootaxa, 4072 (3): 343-357.