ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LVI NR 1/2 WARSZAWA 2005: 191-195 PROFESOR ZBIGNIEW PRUSINKIEWICZ - UCZONYI NAUCZYCIEL (1923-2004) W dniu 19 grudnia 2004 roku zmarł profesor zw. dr hab. inż. Zbigniew Prusinkiewicz, wybitny polski gleboznawca, założyciel i wieloletni kierownik Zakładu Gleboznawstwa na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, twórca toruńskiej szkoły gleboznawstwa ekologicznego. Profesor Zbigniew Prusinkiewicz urodził się 18 listopada 1923 r. w Poznaniu. Tam upłynęła Jego młodość, lata szkolne (przerwane w czasie okupacji niemieckiej) i studenckie oraz ważne lata kariery aka-demickiej, aż do uzyskania stopnia doktora habilitowanego. Przed wojną ukończył 3 klasy gimnazjum matematyczno-przyrodniczego im. Bergera. W czasie wojny (1940-1945) pracował w warsztatach radiotechnicznych firmy Siemens & Halske, gdzie opanował podstawy elektroniki i radiotechniki. Przerwaną naukę w gimnazjum Profesor kontynuował po wojnie uzyskując świadectwo dojrzałości w 1946 r. Bezpośrednio po maturze rozpoczął studia leśne na Wydziale Rolniczo- Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego. Tu słuchał wykładów wybitnych profesorów, m.in. Kazimierza Sucheckiego, Konstantego Steckiego, Bronisława Niklewskiego, Aleksandra Kozikowskiego, Władysława Smosarskiego, a przede wszystkim Feliksa K. Terlikowskiego, członka PAU, pod kierunkiem którego specjalizował się w zakresie gleboznawstwa leśnego. W roku 1950 uzyskał dyplom inżyniera leśnictwa i stopień magistra nauk agrotechnicznych (z odznaczeniem). Jeszcze przed zakończeniem studiów, za namowąprofesora F. К Terlikowskiego, podjął pracę na poznańskiej Uczelni - początkowo w Katedrze Ogólnej Hodowli Lasu, a po kilku miesiącach w Katedrze Gleboznawstwa. Wraz z całym Wydziałem Rolniczo-Leśnym Katedra ta znalazła się od roku 1951 w strukturze nowo powstałej Wyższej Szkoły Rolniczej. Po śmierci profesora Terlikowskiego opiekę nad młodymi asystentami przejął profesor Mikołaj Kwinichidze, który wypromował siedmiu doktorów z zakresu gleboznawstwa leśnego, w tym także Zbigniewa Prusinkiewicza (w 1957 r. na podstawie pracy - Badania nad granicą biologicznej użyteczności wody glebowej). Pięć lat później (1962) Profesor uzyskał stopień doktora habilitowanego na podstawie rozprawy Zagadnienia leśno-gleboznawcze na obszarze wydm nadmorskich Bramy Świny, a w roku 1963 - tytuł docenta. Dalsza kariera naukowa była już związana z pracą na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu (tytuł profesora nadzw. - w 1969 г., a profesora zw. - w 1977 r.).
192 Renata Bednarek, Urszula Pokojska W roku 1963 Rada Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UMK powierzyła Mu w wyniku konkursu kierownictwo Zakładu Gleboznawstwa. Była to wówczas druga po Lublinie (a pierwsza na kierunku biologicznym) uniwersytecka placówka gleboznawcza w Polsce. Rozwijając gleboznawstwo uniwersyteckie Profesor starał się zachować równowagę między wszystkimi działami tej, z natury interdyscyplinarnej, dziedziny wiedzy. Zdobywając etaty dobierał jako pracowników absolwentów różnych kierunków (leśnictwa, rolnictwa, biologii, geografii, chemii, fizyki), którzy stworzyli zespół zdolny do sprostania różnorodnym zadaniom dydaktycznym i badawczym. Swoim podopiecznym starał się wpoić, że gleboznawstwo to nie tylko rzemiosło w służbie rolnictwa, lecz przede wszystkim podstawowa nauka przyrodnicza. Wspólną cechą większości publikacji Profesora i Jego zespołu było stopniowe gromadzenie materiałów naukowych i doświadczeń wiążących się z nowym kierunkiem w gleboznawstwie - ekopedologią, jako alternatywą dla dominującego w Polsce gleboznawstwa rolniczego. W ciągu 30-letniej pracy w Zakładzie Gleboznawstwa w Toruniu Profesor kierował 80. pracami magisterskimi studentów biologii i geografii, wypromował ośmiu doktorów i służył merytoryczną radą wielu osobom przygotowującym rozprawy habilitacyjne. Obecnie ośmiu Jego uczniów jest już profesorami. Publikowany dorobek naukowy Profesora Zbigniewa Prusinkiewicza obejmuje ponad 250 pozycji (indywidualnych i zespołowych). Jego zainteresowania naukowe były bardzo rozległe. Główne kierunki podejmowanych przez Niego badań obejmowały: gleboznawstwo leśne ze szczególnym uwzględnieniem próchnicy gleb leśnych, ochronę gleb, genezę i systematykę gleb, geografię i kartografię gleb, paleopedologię, fizykę gleb oraz zastosowanie metod matematycznych w gleboznawstwie. Tą różnorodną problematyką badawczą starał się zainteresować swoich uczniów stosownie do ich podstawowego wykształcenia i naturalnych predyspozycji. Profesor Prusinkiewicz wniósł oryginalny wkład w rozwój ekopedologii - nowoczesnego kierunku nauki o glebie, czego wyrazem są liczne publikacje omawiające wyniki studiów prowadzonych w rezerwatach leśnych i parkach narodowych nad wielofunkcyjną rolą gleb w ekosystemach leśnych oraz nad wzajemnymi związkami między glebami a szatą roślinną. Na szczególną uwagę zasługują prace: Studia gleboznawcze w Białowieskim Parku Narodowym (z Alojzym Kowalkowskim; 1964), Gleby wybranych rezerwatów leśnych województw bydgoskiego, toruńskiego i włocławskiego (z Kazimierzem Białym; 1974) oraz książka Ekologiczne podstawy siedliskoznawstwa leśnego (z Tadeuszem Puchalskim; 1975, 1990), która uzyskała w 1976 r. nagrodę Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, a w roku 1997 prestiżową nagrodę im. M. Oczapowskiego (V Wydz. Polskiej Akademii Nauk). Ważne miejsce w dorobku naukowym Profesora Z. Prusinkiewicza zajmująpublikacje dotyczące próchnicy gleb leśnych. Profesor opracował metodologię badań próchnicy glebowej i oryginalną systematykę próchnic leśnych oraz matematyczny model energetyki procesu humifikacji materii organicznej. Do pionierskich w Polsce należą Jego badania nad hydrofobowymi właściwościami próchnicy leśnej oraz roląchelatów humusowych w procesie bielicowania. Profesor Prusinkiewicz wniósł duży wkład w uporządkowanie międzynarodowej terminologii dotyczącej próchnic leśnych. Jego Wielojęzyczny słownik terminów z zakresu próchnic leśnych (1988; 14 języków, pełne oryginalne definicje w 7 językach) został nagrodzony przez V Wydział PAN nagrodą im. M. Oczapowskiego.
Profesor Zbigniew Prusinkiewicz - uczony i nauczyciel (1923-2004) 193 Kolejna grupa publikacji, zasługująca na szczególną uwagę, związana jest z teorią żyzności gleb oraz mineralnego odżywiania drzewostanów sosnowych. Profesor Prusinkiewicz opracował ilościowe kryteria oceny żyzności gleb leśnych, a także oryginalną metodę ustalania stanu mineralnego odżywiania i potrzeb nawozowych drzewostanów sosnowych na podstawie statystycznej interpretacji wyników chemicznej analizy tkanek. Ważne znaczenie dla praktyki leśnej miały badania nad skutecznością lotniczego nawożenia gleb leśnych. Profesor Prusinkiewicz ma też niekwestionowane osiągnięcia na polu ochrony gleb leśnych. Z Jego inicjatywy utworzono w 1972 r. pierwsze w Polsce rezerwaty glebowe ( Bielica - Wzgórza Chełmskie w Koszalinie oraz Gleba Brunatna k. Połczyna) oraz Glebowe Powierzchnie Wzorcowe (GPW). Wdrożona w naszym kraju w 1975 r. oryginalna idea GPW spotkała się z dużym zainteresowaniem zagranicą. Na uwagę zasługują również wyniki badań nad teoretycznymi podstawami rekultywacji gleb leśnych zdegradowanych przez kwaśne deszcze. Badania Profesora w dziedzinie genezy i systematyki gleb stały się podstawą m.in. do wyróżnienia nowej jednostki (facji) bielic przybałtyckich oraz określenia wieku tych gleb na podstawie wyników pierwszych w Polsce gleboznawczych dat radiowęglowych. Ponadto Profesor wyróżnił, opisał i ustalił genezę nowego typu gleb - nasp przyklifowych oraz zidentyfikował na terenie Polski smolnice, znane dotąd w Europie jedynie z Bałkanów. W rozprawie Teoretyczne i dyskusyjne problemy naukowej systematyki gleb (1985) Profesor przedstawił pierwszą w Polsce, ekologiczną definicję gleby, odzwierciedlającą naturę gleby i jej różnorodne funkcje w ekosystemach. Nie można pominąć znaczącego udziału Profesora w opracowaniach zespołowych: Przyrodniczo-genetyczna klasyfikacja gleb Polski (1956), Genetyczna klasyfikacja gleb Polski (1959), Klasyfikacja gleb leśnych (1966, 1969), Systematyka gleb Polski (1974, 1989) i Album gleb Polski (1986). Profesor Prusinkiewicz jest współautorem licznych map glebowych w różnych skalach, w tym kilku arkuszy Mapy gleb Polski (1:300 000), Mapy gleb województwa bydgoskiego i Mapy gleb Arboretum Kórnickiego oraz współautorem skryptów i podręczników z zakresu geografii gleb Polski i świata. W związku z pojawieniem się w programie studiów geograficznych przedmiotów obejmujących chemizm lito- i hydrosfery Profesor Prusinkiewicz opracował pierwszy ogólnopolski program nauczania geochemii krajobrazu i podręcznik (z UrszuląPokojską) Wybrane zagadnienia z chemizmu epigeosfery (1973, 1982). Z braku innych polskich opracowań po ten podręcznik sięgają dotąd zarówno wykładowcy, jak i studenci. Zainteresowania Profesora problematyką paleopedologiczną zaowocowały wieloma interesującymi publikacjami. Warto jednak podkreślić, że głównym celem prowadzonych przez Niego badań paleopedologicznych nie była pedostratygrafia, lecz wyjaśnianie istoty, warunków i mechanizmów procesów glebotwórczych przebiegających w przeszłości. W roku 1984 Profesor rozpoczął pierwsze w Polsce uniwersyteckie wykłady z paleopedologii dla studentów geografii, które przetrwały do dziś w programie studiów na UMK. W dziedzinie fizyki gleb na uwagę zasługuje opracowanie przez Profesora polowej, ekstrakcyjno-kolorymetrycznej metody pomiaru wilgotności gleb oraz, wspólnie z synem Przemysławem, elektrometrycznej metody pomiaru sum temperatur glebowych.
194 Renata Bednarek, Urszula Pokojska Młodzieńcze zainteresowania Profesora elektroniką odżyły z chwilą upowszechnienia w Polsce komputerów osobistych. Bardzo szybko opanował On techniki komputerowe i należał wówczas do nielicznego grona wtajemniczonych ze starszej generacji gleboznawców. Efektem tych fascynacji jest współautorstwo kilku komputerowych programów edukacyjnych ułatwiających zrozumienie genezy gleb bielicowych, płowych i nasp przy klifowych oraz umożliwiających interpretację wyników analizy uziamienia. Jednąz cech osobowości Profesora była umiejętność ścisłego i logicznego myślenia wyrażająca się m.in. w precyzyjnym formułowaniu definicji pojęć z zakresu gleboznawstwa i szeroko pojętych nauk ekologicznych. Znalazło to odzwierciedlenie w dwóch słownikach encyklopedycznych: Leksykon ekologiczno-gleboznawczy (1994), Gleby i środowisko w definicjach (1999) oraz w zespołowych opracowaniach encyklopedycznych {Mała encyklopedia leśna, 1980,1991 ; Encyklopedyczny słownik leśnictwa, drzewnictwa, łowiectwa i ochrony przyrody, 1996). Nie sposób w krótkiej notatce omówić wszystkie dziedziny zainteresowań naukowych i osiągnięć Profesora Prusinkiewicza. Jego życie bez reszty wypełniała praca naukowa, kształcenie studentów i przyszłej kadry naukowej. W swoich ostatnich wspomnieniach pisze, iż pracował głównie dla przyjemności, którą dawała świadomość, że stać Go na pokonywanie przeszkód i twórcze rozwiązania. Szczególnie bliski sercu Profesora był los polskiego gleboznawstwa. Aktywnie uczestniczył w pracach Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego (od 1951 r.), był inicjatorem utworzenia Bydgoskiego Oddziału PTG i jego przewodniczącym w ciągu pierwszych 20 lat istnienia. Przez wiele lat był członkiem Zarządu Głównego PTG, w tym przez 2 kadencje jego wiceprzewodniczącym (do końca 1995 r.), przez wiele lat przewodniczył pracom Komisji Fizyki Gleb oraz Komisji Historii Gleboznawstwa Polskiego. Aktywnie uczestniczył w pracach V Komisji Genezy, Systematyki i Kartografii Gleb, był także wieloletnim przewodniczącym Sekcji Gleb Leśnych przy V Komisji. W latach 1970-1995 Profesor Prusinkiewicz był członkiem Komitetu Redakcyjnego Roczników Gleboznawczych i przewodniczącym Rady Wydawnictw Towarzystwa. Za swoją działalność na rzecz Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego już w 1961 r. został wyróżniony Złotą Odznaką Honorową PTG. Profesor Prusinkiewicz był członkiem wielu naukowych towarzystw krajowych i zagranicznych, m.in. Polskiego Towarzystwa Leśnego (od 1951 r.), International Society of Soil Science (od 1964 r.; Grupa Robocza Gleboznawstwa Leśnego od 1974 r.), International Society of Plant Geography and Ecology (od 1965 r. ), International Union of Quaternary Research (Commission of Paleopedology od 1974 r. ; Commission for the Study of the Holocene, Eurosiberian Subcommission od 1980 r.), International Union of Forest Research Organizations (od 1980 r.) oraz komitetów i rad naukowych (Komitet Nauk Leśnych PAN, Komitet Gleboznawstwa i Chemii Rolnej PAN, Komitet Badań Czwartorzędu PAN, Rada Naukowa Instytutu Ekologicznych Podstaw Rolnictwa i Leśnictwa PAN, Rada Naukowa Białowieskiego Parku Narodowego). We wszystkich gremiach Profesor był osobą znaczącą, a Jego wypowiedzi - krótkie, rzeczowe i logiczne - bardzo cenione. Za zasługi w dziedzinie badań naukowych i w sferze działalności dydaktycznej Profesor Prusinkiewicz otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1973) i Medal Komisji Edukacji Narodowej (1986), a w 1994 r. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu uhonorował Go medalem Za zasługi położone dla rozwoju uczelni.
Profesor Zbigniew Prusinkiewicz - uczony i nauczyciel (1923-2004) 195 Przejście Profesora na emeryturę bynajmniej nie osłabiło Jego pracy twórczej. Uwolniony od obowiązków dydaktycznych i administracyjnych mógł bez reszty poświęcić się opracowaniu odłożonych na później materiałów, opartych zarówno na wynikach badań, jak i ogólniejszych przemyśleniach. Od 1994 roku Profesor opublikował jeszcze 40 prac, z których najbardziej cenił ostatnią książkę - Badania ekologicznogleboznawcze (2004). Traktował jąjako podsumowanie wieloletnich badań własnych i swoich uczniów w dziedzinie ekopedologii. Warto podkreślić, że Profesor Prusinkiewicz doceniał współpracę ze specjalistami z dyscyplin pokrewnych gleboznawstwu (fitosocjologami, fizjologami roślin, mikrobiologami, ekologami, geomorfologami, palinologami, archeologami, statystykami i in.), a także z praktykami (głównie leśnikami). Odejście Profesora Zbigniewa Prusinkiewicza jest niepowetowaną stratą nie tylko dla Zakładu, który stworzył, lecz również dla wszystkich, którzy korzystali z Jego głębokiej wiedzy gleboznawczej i ekologicznej. Dla nas - Jego uczniów - pozostanie na zawsze wzorem uczonego i nauczyciela. Wszystkim nam będzie brakowało Profesora, Jego inspiracji, wnikliwej oceny i akceptacji naszych mniejszych i większych poczynań. Renata Bednarek, Urszula Pokojska