A Jan Siekierski D D B 378366 Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie Kraków 2010
Spis treści Wstęp 15 Słowo od recenzenta 19 Rozdział I Rolnictwo i wieś przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej 21 1. Przemiany strukturalne w rolnictwie polskim w latach 1990-2003 23 1.1. Wstęp, 23 1.2. Strategie i programy rozwoju a polityka rolna i przemiany strukturalne w rolnictwie 23 1.3. Przemiany strukturalne w rolnictwie polskim w okresie transformacji i integracji 27 1.4. Zakończenie 30 2. Integracja polskiego sektora rolno-żywnościowego ze strukturami Unii Europejskiej 32 2.1. Sytuacja ekonomiczna polskiego sektora rolno-żywnościowego przed akcesją do UE 32 2.2. Wdrożenie unijnych programów pomocowych dla polskiego sektora rolno-żywnościowego w okresie stowarzyszeniowym 40 2.3. Polski sektor rolno-żywnościowy w Unii Europejskiej 42 2.4. Przyszłość i perspektywy rozwoju polskiego sektora rolno-żywnościowego w Unii Europejskiej 43 3. Procesy globalizacyjne w polskim agrobiznesie 46 3.1. Wstęp 46 3.2. Teoretyczne zagadnienia globalizacji i ich odniesienia do światowego agrobiznesu 46 3.3. Wpływ procesów globalizacji na polskie rolnictwo 48 3.4. Polski przemysł rolno-spożywczy w procesie globalizacji 49 3.5. Liberalizacja handlu polskimi artykułami rolno-żywnościowymi 51 3.6. Podsumowanie 53
Spis treści 4. Konkurencyjność a procesy dostosowania rolnictwa i wsi do wymogów Unii Europejskiej 54 4.1. Wstęp 54 4.2. Konkurencyjność polskiego rolnictwa i polityka rolna 54 4.3. Konkurencyjność rolnictwa w świetle analizy SWOT 58 4.4. Procesy dostosowawcze i instrumenty polityki rolnej dotyczące rozwoju wsi i rolnictwa 61 4.5. Zakończenie 61 5. Zrównoważony rozwój rolnictwa i wsi w świetle Narodowego Planu Rozwoju i Traktatu Akcesyjnego 63 5.1. Wstęp 63 5.2. Strategia trwałego i zrównoważonego rozwoju Polski 64 5.3. Zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w świetle założeń i zadań zawartych w NPR na lata 2004-2006 64 5.4. Zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w świetle Traktatu Akcesyjnego 68 5.5. Zakończenie 69 6. Kontrowersje wokół programu SAPARD 72 6.1. Wstęp 72 6.2. Ogólne założenia Specjalnego Programu Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich 72 6.3. Kierunki działań i struktura wydatków 73 6.4. Organizacja i rozwiązania instytucjonalne 74 6.5. Kontrowersje wokół programu SAPARD 75 6.6. Zakończenie 76 7. Rola liderów wiejskich w absorpcji finansowych środków unijnych dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich 77 7.1. Wstęp 77 7.2. Przywództwo i jego znaczenie dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich 78 7.3. Instytucje i organizacje wspierające liderów i rozwój przedsiębiorczości 79 7.4. Doświadczenia i nowe projekty unijne w zakresie inicjatyw liderów wiejskich 81 7.5. Zakończenie 82 8. Prognozowanie koniunktury w rolnictwie polskim 84 8.1. Wstęp 84 8.2. Metodologiczne aspekty badania koniunktury i prognozowania w rolnictwie 84 8.3. Sytuacja produkcyjno-ekonomiczna w rolnictwie 85 8.4. Koniunktura w rolnictwie i jej prognozy 86 8.5. Zakończenie 88 9. Ważniejsze tendencje rozwojowe turystyki wiejskiej na przełomie wieków 90 9.1. Wstęp 90 9.2. Turystyka a rozwój regionalny i lokalny obszarów wiejskich 91
Spis treści 7 9.3. Agroturystyka - podstawowy segment turystyki wiejskiej 92 9.4. Ekoturystyka i zrównoważony rozwój obszarów wiejskich 94 9.5. Główne tendencje rozwojowe turystyki wiejskiej 96 9.6. Zakończenie 98 Rozdział II Rolnictwo i obszary wiejskie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej 101 1. Sytuacja w rolnictwie i na wsi po akcesji Polski do Unii Europejskiej 103 1.1. Wstęp 103 1.2. Sytuacja w rolnictwie i na wsi w okresie stowarzyszeniowym z Unią Europejską 103 1.3. Sytuacja w rolnictwie i na wsi po akcesji do Unii Europejskiej 105 1.3.1. Użytkowanie ziemi rolniczej, struktura agrarna, gospodarstwa ekologiczne, cena ziemi rolniczej, pracujący w rolnictwie i inwestycje 105 1.3.2. Poziom, wartość i zmienność produkcji rolniczej w latach 2004-2006 107 1.4. Wspólny rynek Unii Europejskiej a Wspólna Polityka Rolna 108 1.5. Finansowanie rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich ze środków unijnych i krajowych w latach 2004-2006 110 1.5.1. Program przedakcesyjny SAPARD 110 1.5.2. Krajowe środki finansowe dla wsi i rolnictwa 111 1.5.3. Płatności bezpośrednie 112 1.6. Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) 112 1.6.1. SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich" 113 1.7. Prospektywne spojrzenie na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w latach 2007-2013 114 1.7.1. Rozwój wsi i rolnictwa w założeniach projektu NPR i w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia na lata 2007-2013 : 114 1.7.2. Rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa w świetle projektu NSRR 116 1.7.3. Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa (SROWiR) 117 1.7.4. Program Operacyjny Rozwój Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 118 1.8. Zakończenie 119 2. Wpływ instytucji na przemiany agrarne w Polsce 121 2.1. Wstęp 121 2.2. Przemiany agrarne w świetle teorii ekonomii instytucjonalnej 122 2.3. Polityka rolna, jej ewolucja i zadania w przemianach agrarnych 123 2.4. Instrumenty instytucjonalne przemian agrarnych 127 2.4.1. Wpływ instytucji rządowych na przemiany agrarne w okresie transformacji rynkowej 127
Spis treści 2.4.2. Wpływ instytucji pozarządowych na przemiany agrarne w okresie transformacji rynkowej 130 2.5. Zakończenie 131 3. Globalne uwarunkowania rynku rolnego w Polsce 134 3.1. Wstęp 134 3.2. Globalizacja a światowy rynek towarowy 135 3.3. Integracja europejska a jednolity rynek wewnętrzny 136 3.4. Globalne uwarunkowania rynku rolnego 137 3.5. Wpływ procesu globalizacji na rynki rolne 138 3.6. Polityka handlowa liberalizacji wymiany na rynku produktów rolno- -spożywczych 140 3.7. Polityka konkurencji a zdolność adaptacji do procesu i wymogów globalizacji 142 3.8. Polityka rolno-żywnościowa i sytuacja na rynku rolnym 143 3.9. Wpływ koniunktury światowej i krajowej na rynek rolny 144 3.10. Wpływ handlu zagranicznego na rynki rolne 146 3.11. Zakończenie 150 4. Innowacyjność w sektorze rolno-spożywczym 154 4.1. Wstęp 154 4.2. Innowatyka, innowacyjność, strategia i polityka innowacyjna 155 4.3. Stopień innowacyjności polskiej gospodarki 157 4.4. Innowacyjność w sektorze rolno-spożywczym i na obszarach wiejskich 158 4.5. Zakończenie 163 5. Wspieranie przedsiębiorczości w Unii Europejskiej 166 5.1. Wstęp 166 5.2. Pojęcie i znaczenie przedsiębiorczości w gospodarce rynkowej 166 5.2.1. Przedsiębiorczość a innowacyjność 168 5.2.2. Przedsiębiorczość a transformacja 168 5.2.3. Przedsiębiorczość a wzrost gospodarczy i dobrobyt społeczny... 169 5.3. Przedsiębiorczość szansą rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich 169 5.4. Wspieranie przedsiębiorczości w krajach Unii Europejskiej 170 5.5. Wspieranie przedsiębiorczości w Polsce 171 5.6. Zakończenie 173 6. Scenariusze zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich 175 6.1. Wstęp 175 6.2. Teoretyczne aspekty zrównoważonego rozwoju 176 6.3. Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce 178 6.4. Podsumowanie 183 7. Rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa w perspektywie planistycznej 2007-2013 187 7.1. Wstęp 187 7.2. Rozwój wsi i rolnictwa w założeniach projektu NPR i Wspólnej Polityki Rolnej UE 188 7.3. Rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa w świetle projektu NSRR 190
Spis treści 9 7.4. Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa (SROWiR) 191 7.5. Program Operacyjny Rozwój Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 192 7.6. Zakończenie 193 Rozdział III Efektywność i konkurencyjność w rolnictwie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w świetle badań rankingowych 195 1. Efektywność ekonomiczna przedsiębiorstw rolnych jako podstawowe kryterium konkurencyjności 197 1.1. Wstęp 197 1.2. Konkurencj a i strategie konkurencyjne przedsiębiorstw 198 1.3. Polityka konkurencji i system jej ochrony w UE i Polsce 199 1.4. Konkurencja w agrobiznesie a efektywność ekonomiczna przedsiębiorstw rolnych 199 1.5. Zakończenie 204 2. Pozycja konkurencyjna przedsiębiorstw działających w agrobiznesie 205 2.1. Wstęp 205 2.2. Efektywność a pozycja konkurencyjna przedsiębiorstw w agrobiznesie 207 2.3. Pozycja konkurencyjna przedsiębiorstw w agrobiznesie w latach 1997-2005 207 2.4. Zyski brutto i eksport a pozycje konkurencyjne przedsiębiorstw w agrobiznesie 213 2.5. Zakończenie 216 3. Sytuacja ekonomiczno-finansowa rolniczych spółdzielni produkcyjnych w latach 2004-2006 w świetle badań rankingowych 218 3.1. Wstęp 218 3.2. Aktualny stan rolniczych spółdzielni produkcyjnych w Polsce 219 3.3. Ceny skupu płodów rolnych a dochodowość gospodarstw rolnych 220 3.4. Sytuacja ekonomiczno-finansowa RSP w latach 2004-2005 221 3.5. Ukierunkowanie produkcyjne a efektywność spółdzielni rolniczych... 222 3.6. Ranking 10 najlepszych RSP według sytuacji ekonomiczno- -finansowej w 2005 r 223 3.7. Zakończenie 227 Rozdział IV Rozwój regionalny i lokalny w warunkach integracji europejskiej na przykładzie Małopolski 229 1. Nowe aspekty planowania i polityki przestrzenno-regionalnej 231 1.1. Wstęp 231 1.2. Planowanie i polityka przestrzenno-regionalna w warunkach polskiej transformacji 232 1.3. Nowe aspekty planowania i zagospodarowania przestrzennego w świetle aktualnych uregulowań prawnych 234 1.3.1. Planowanie przestrzenne w gminie 235
10 Spis treści 1.3.2. Planowanie przestrzenne w województwie 235 1.3.3. Planowanie przestrzenne na szczeblu krajowym 236 1.3.4. Dyskusja o przyjętych rozwiązaniach prawnych 237 1.4. Współpraca transgraniczna jako element polityki przestrzenno- -regionalnej i integracyjnej w UE 240 1.5. Planowanie przestrzenne i polityka regionalna w Unii Europejskiej... 241 1.6. Zakończenie 242 2. Problemy rozwoju regionalnego i lokalnego w województwie małopolskim 245 2.1. Wstęp.- 245 2.2. Teoretyczne ujęcie rozwoju regionalnego i lokalnego 246 2.3. Znaczenie samorządu terytorialnego w rozwoju regionalnym i lokalnym 247 2.4. Samorząd gminny a rozwój lokalny w mikroregionie 248 2.5. Samorząd powiatowy a rozwój lokalny w subregionie 248 2.6. Samorząd wojewódzki a rozwój regionalny 249 2.7. Rozwój regionalny województwa małopolskiego 250 2.8. Rozwój lokalny na poziomie subregionów w województwie małopolskim 250 2.9. Rozwój lokalny na poziomie mikroregionów w województwie małopolskim 251 2.9.1. Gmina Brzesko 251 2.9.2. Gmina Myślenice 253 2.10. Zakończenie 254 3. Rozwój Małopolski w świetle Kontraktu Wojewódzkiego 256 3.1. Wstęp 256 3.2. Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej województwa małopolskiego 257 3.3. Środki finansowe w Kontrakcie na rozwój województwa małopolskiego 258 3.4. Strategia rozwoju regionu Małopolski 262 3.5. Zakończenie 263 4. Strategia rozwoju wsi i rolnictwa Małopolski w świetle Kontraktu Wojewódzkiego 265 4.1. Wstęp 265 4.2. Ogólne założenia finansowe kontraktów wojewódzkich 265 4.3. Strategia rozwoju i priorytety dla województwa małopolskiego 266 4.4. Strategia rozwoju i priorytety dla rolnictwa i obszarów wiejskich województwa małopolskiego 268 4.5. Podsumowanie 269 5. Realizacja programu SAPARD w województwie małopolskim 271 5.1. Wstęp 271 5.2. ARiMR jako agencja wdrożeniowa i płatnicza funduszu przedakcesyjnego SAPARD 272
Spis treści 11 5.3. Główne kierunki przemian w rolnictwie i rozwój obszarów wiejskich w województwie małopolskim 272 5.4. Aktualny stan wdrożenia programu SAPARD w województwie małopolskim 274 5.4.1. Realizacja Działania 1 275 5.4.2. Realizacja Działania 2 275 5.4.3. Realizacja Działania 3 276 5.4.4. Realizacja Działania 4 276 5.5. Zakończenie 278 6. Rozwój lokalny w województwie małopolskim 280 6.1. Wstęp 280 6.2. Niektóre aspekty teoretyczno-aplikacyjne rozwoju lokalnego 281 6.3. Rozwój lokalny na poziomie subregionów w województwie małopolskim 282 6.4. Rozwój lokalny na poziomie mikroregionów w województwie małopolskim 285 6.5. Kwestia rozwoju gmin problemowych w województwie małopolskim 289 6.6. Zakończenie 289 7. Sytuacja rolnictwa w województwie małopolskim w latach 2000-2004 292 7.1. Wstęp 292 7.2. Ludność i pracujący w rolnictwie 293 7.3. Użytkowanie gruntów i struktura agrarna 293 7.4. Struktura zasiewów i plony ziemiopłodów 296 7.5. Stan i obsada pogłowia zwierząt gospodarskich 296 7.6. Nawożenie, melioracje, siła pociągowa, inwestycje 301 7.7. Globalna, końcowa i towarowa produkcja rolnicza 302 7.8. Zakończenie 303 8. Problemy rozwoju regionalnego i lokalnego w świetle Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013 305 8.1. Wstęp 305 8.2. Projekt Narodowego Planu Rozwoju i jego kompatybilność z polityką UE 306 8.3. Projekt Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego na lata 2007-2013 308 8.3.1. Polityka interregionalna państwa 308 8.3.2. Uwarunkowania rozwoju regionalnego w Polsce 309 8.3.3. Priorytety rozwoju regionalnego 310 8.4. Zakończenie 311 Rozdział V Wybrane problemy z teorii i metodologii badań w naukach ekonomicznych i ekonomiczno-rolniczych 313 1. Współczesna nauka i naukoznawstwo 315 1.1. Wstęp 315
12 Spis treści 1.2. Współczesna nauka i jej osiągnięcia 316 1.3. Naukoznawstwo jako dyscyplina naukowa 318 1.4. Nauki ekonomiczne i metodologia ekonomii 319 1.5. Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii 321 1.6. Zakończenie 322 2. Kierunki rozwoju współczesnej ekonomii i główne kwestie metodologiczne 323 2.1. Wstęp 323 2.2. Geneza i rozwój współczesnej ekonomii 324 2.3. Neokeynesizm, postkeynesizm i nowa ekonomia keynesowska 324 2.4. Monetaryzm, nowa ekonomia klasyczna i szkoła neoaustriacka 325 2.5. Nowa ekonomia polityczna i neoinstytucjonalizm 327 2.6. Ekonomia podaży 328 2.7. Niektóre ważniejsze kwestie metodologiczne współczesnej ekonomii 328 2.8. Zakończenie 330 3. Metodologia ekonomii i jej zastosowanie w badaniach ekonomiczno- -rolniczych 332 3.1. Wstęp 332 3.2. Metodologia ekonomii w świetle struktury wiedzy o gospodarce 332 3.3. Współczesny rozwój metodologii ekonomii i jej osiągnięcia 335 3.4. Zastosowanie metodologii w badaniach ekonomiczno-rolniczych 336 3.5. Zakończenie 339 4. Behawioralne aspekty zachowań aktywizujących w gospodarce rynkowej... 341 4.1. Wstęp 341 4.2. Teoria racjonalnych zachowań rynkowych 342 4.3. Behawioryzm a podejmowanie racjonalnych i aktywizujących decyzji rynkowych 343 4.4. Niektóre formy zachowań aktywizujących działalność gospodarczą... 345 4.5. Wnioski 347 5. Ład przestrzenny i lokalizacja w teorii ekonomii a konkurencyjność regionów 349 5.1. Wstęp 349 5.2. Przestrzeń ekonomiczno-społeczna i ład przestrzenny a teorie lokalizacji 350 5.3. Przestrzeń i lokalizacja w teorii ekonomii konwencjonalnej i przestrzennej 352 5.4. Współczesne teoretyczne spojrzenie na przestrzeń i lokalizację 355 5.5. Zakończenie 357 6. Zrównoważony rozwój jako koncepcja w naukach ekonomicznych 359 6.1. Wprowadzenie 359 6.2. Istota zrównoważonego rozwoju 359 6.3. Podstawowe pojęcia związane ze zrównoważonym rozwojem (Raport Brundtland) 361 6.4. Zrównoważony rozwój w naukach ekonomicznych 364 6.5. Ekonomia ekologiczna 364
Spis treści 13 6.6. Ekonomia środowiska 365 6.7. Nauki ekonomiczno-społeczne 366 6.8. Podsumowanie 367 7. Wkład laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w rozwój nauk ekonomiczno-rolniczych 368 7.1. Wstęp 368 7.2. Wpływ fizjokratyzmu, ekonomii klasycznej i neoklasycznej oraz współczesnej ekonomii na rozwój nauk ekonomiczno-rolniczych 370 7.3. Rozwój nauk ekonomiczno-rolniczych w świecie i Polsce 371 7.4. Wkład noblistów w dziedzinie ekonomii w rozwój nauk ekonomiczno- -rolniczych 372 7.5. Zakończenie 376 8. Metody ilościowe w badaniach laureatów Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii 377 8.1. Wstęp 377 8.2. Główne obszary badawcze 378 8.3. Badania metodologiczne i ich zastosowanie 379 8.3.1. Ekonometria i metoda modelowa 379 8.3.2. Analiza nakładów i wyników 381 8.3.3. Programowanie liniowe 382 8.3.4. Teoria gier i metody badań empirycznych 383 8.4. Badania ekonomiczno-rolnicze 385 8.5. Zakończenie 385 9. Zarządzanie jakością kształcenia na kierunkach ekonomicznych uczelni rolniczych w Polsce 387 9.1. Wstęp 387 9.2. Zmiany rynku edukacji ekonomicznej w Polsce w latach 90 388 9.3. Problemy jakości kształcenia ekonomistów na uczelniach rolniczych... 391 9.4. Uwarunkowania, czynniki i narzędzia kształtowania jakości nauczania 393 9.5. Zakończenie 394 Podsumowanie 397 Wykaz referatów na konferencje i publikacji naukowych autora w latach 2002-2008 403 Recapitulation 407 Contents 413