Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. w Tatrzańskim Parku Narodowym

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 3 13 Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. w Tatrzańskim Parku Narodowym JAN BODZIARCZYK 1, EDWARD WALUSIAK 2, ANNA DELIMAT 2, WOJCIECH KRZAKLEWSKI 3 1 Katedra Botaniki Leśnej i Ochrony Przyrody, Wydział Leśny Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłataja 31-425 Kraków, al. 29 Listopada 46 e-mail: rlbodzia@cyf-kr.edu.pl 2 Instytut Ochrony Przyrody PAN, Tatrzańska Stacja Terenowa 34-501 Zakopane, ul. Antałówka 13 e-mail: walusiak@iop.krakow.pl; delimat@iop.krakow.pl 3 Katedra Ekologii Lasu, Wydział Leśny Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłataja 31-425 Kraków, al. 29 Listopada 46 e-mail: wkrzak@ar.krakow.pl Wstęp Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium jest rzadkim w Polsce gatunkiem paproci ograniczonym w swym występowaniu głównie do Karpat i ich pogórza oraz Jury Krakowsko- Częstochowskiej. Jedyne znane aktualnie stanowisko w Sudetach znajduje się na Pogórzu Kaczawskim, w rezerwacie leśnym Wąwóz Myśliborski (Fabiszewski i in. 1997). Jest to najdalej na północ wysunięte i zarazem najbardziej izolowane stanowisko języcznika w Polsce. Języcznik jest gatunkiem górskim. Przywiązany do rzadkiego zespołu jaworzyny górskiej Phyllitido-Aceretum, swoje optimum ekologiczne osiąga w niższych położeniach, głównie w piętrze pogórza oraz w dolnej części regla dolnego, gdzie skupia 3

J. Bodziarczyk i in. się większość jego populacji (Frey, Guzik 1969, Bodziarczyk 2002). Tylko nieliczne stanowiska znajdują się powyżej 900 m n.p.m.; między innymi w Bieszczadach Wysokich (Winnicki, Zemanek 1987, Kucharzyk 1994, Zemanek, Winnicki 1999) i w Tatrach (Piękoś-Mirkowa 2006). O ile stanowiska bieszczadzkie są dobrze udokumentowane i od kilkunastu lat poddane są szczegółowemu monitoringowi (J. Bodziarczyk, mat. niepubl.), to o stanowiskach tatrzańskich wciąż brakuje aktualnych danych, co niewątpliwie wynika z jego skrajnej rzadkości (Piękoś-Mirkowa, Mirek 1996). Historia stanowisk tatrzańskich Języcznik należy do gatunków bardzo rzadkich w Tatrach. Pierwszą informację o występowaniu Phyllitis scolopendrium w Tatrach polskich podał Grzegorzek (1868). Przez wielu badaczy nie był potwierdzony na tym obszarze w trakcie prowadzonych badań; np. przez Kotulę i Zapałowicza w ogóle nie wykazywany we florze Tatr (Radwańska-Paryska 1950). Kotula (1889 1890) wymienia wprawdzie języcznika z Tatr słowackich, ale powołuje się na Wahlenberga (1814), wyraźnie zaznaczając, że gatunku tego nie udało mu się w Tatrach spotkać. Również Profesor Bogumił Pawłowski wybitny i znany badacz flory górskiej, prawdopodobnie nigdy tego gatunku w Tatrach nie spotkał, a stanowiska w większości z terenu Tatr słowackich podał powołując się na innych odkrywców (Pawłowski 1956 i literatura tam cytowana). Z terenu polskich Tatr podano jak dotąd zaledwie 6 opublikowanych stanowisk (ryc. 1): Dolina Miętusia (Grzegorzek 1868); Pod Organami nad Pisaną, 1250-1300 m n.p.m. (Radwańska-Paryska 1950); Dolina Kościeliska na południowy wschód od Bramy Kraszewskiego (Krzaklewski 1971); Wąwóz Kraków (Beiger 1981); Dolina Chochołowska dwa stanowiska: Głębowiec i Wyżnia Chochołowska Brama (Skawiński i in. 1995). Informacje o trzech pierwszych stanowiskach są powszechnie znane i najczęściej cytowane, na pozostałe natrafiliśmy 4

Języcznik zwyczajny w TPN 54 1000 16 24 50 1000 1400 1600 1200 1800 1400 A B 5 km Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk języcznika zwyczajnego w Tatrzańskim Parku Narodowym (według: Grzegorzek 1868, Radwańska-Paryska 1950, Krzaklewski 1971, Beiger 1981, Skawiński i in. 1995): A stanowisko aktualnie potwierdzone; B stanowiska nie potwierdzone od wielu lat. Fig. 1. Location of known sites of Phyllitis scolopendrium in the Tatra National Park (according to Grzegorzek 1868, Radwańska-Paryska 1950, Krzaklewski 1971, Beiger 1981, Skawiński i in. 1995): A the site confirmed in this study; B sites not confirmed for many years. przypadkowo. Najbardziej aktualna informacja, choć pochodząca sprzed ponad 35 lat, o występowaniu języcznika na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego zawarta jest w publikacji Krzaklewskiego (1971). Autor szczegółowo opisał nowoodkryte wówczas stanowisko w Dolinie Kościeliskej, w pobliżu Bramy Kraszewskiego. Od tamtej pory, języcznik w Tatrach nie został potwierdzony, mimo że od kilkunastu lat podejmowano wielokrotnie próby poszukiwań tego gatunku w celu potwierdzenia któregokolwiek ze znanych w literaturze stanowisk (z tego powodu współczesne występowanie języcznika w Tatrach podawano w wątpliwość). Dopiero w 2006 roku (28 października) udało się odnaleźć i tym samym potwierdzić stanowisko 5

J. Bodziarczyk i in. z Doliny Kościeliskiej podane przez Krzaklewskiego (1971). Być może, że inne stanowiska, zwłaszcza z Miętusiej i pod Organami nad Halą Pisaną, mają już charakter historyczny. Natomiast pewnym zaskoczeniem dla botaników może być informacja podana z Wąwozu Kraków, gdzie na liściach języcznika Beiger (1981) udokumentowała miny rzadkiej muchówki Phytomyza scolopendrii (Agromyzidae). Obserwacja pochodzi z 4 września 1961 roku i na pewno nie jest pomyłką. Stanowisko to potwierdza informacja uzyskana od Prof. Elżbiety Pancer-Kotejowej, że 7 lat wcześniej, w lipcu 1954 roku, podczas studenckich praktyk terenowych obserwowała języcznika na półce skalnej w dolnej części Wąwozu Kraków. Mimo szczegółowych poszukiwań przeprowadzonych 18 i 19 maja 2007 roku, nie udało nam się potwierdzić tego stanowiska (co nie oznacza, że języcznik w Wąwozie Kraków nie występuje). Z kolei informacja podana przez pracowników TPN o występowaniu języcznika w Dolinie Chochołowskiej (Skawiński i in. 1995) ma charakter bardzo ogólnikowy i nie została nigdy zweryfikowana, a autorzy doniesienia nie podają ani szczegółów lokalizacji stanowiska, ani też innych danych dotyczących wielkości i liczebności populacji. Opis stanowiska i warunki występowania Odszukane stanowisko w Dolinie Kościeliskiej położone jest na wysokości 1100 m n.p.m., po prawej orograficznie stronie doliny, na bardzo stromym stoku o nachyleniu 44 46 o i ekspozycji NW, w otoczeniu pionowych ścian i grzęd skalnych (ryc. 2). Na stanowisku stwierdzono tylko 2 osobniki w odległości około 1,5 m od siebie. Jeden z nich, w pełni dojrzały, wykształcił 3 zarodnikujące liście o długości: 31, 31 i 32 cm; drugi osobnik, w stadium senilnym, wykształcił dwa liście płonne, o długości: 29 i 15,5 cm. Obydwa osobniki były w dobrej kondycji, wyróżniały się zdrowymi i ciemnozielonymi liśćmi, bez jakichkolwiek uszkodzeń (ryc. 3). W otoczeniu języcznika na powierzchni 400 m 2, mimo późnej pory fenologicznej, zanotowano 35 gatunków roślin naczyniowych i 8 gatunków mchów. Drzewostan wyraźnie lukowaty, zróżnicowany na dwie warstwy, tworzy głównie świerk Picea abies oraz pojedynczo jawor Acer pseudoplatanus i jarząb 6

Języcznik zwyczajny w TPN Ryc. 2. Ogólny widok na stanowisko języcznika zwyczajnego w Dolinie Kościeliskiej w Tatrzańskim Parku Narodowym (28.X 2006 r.; fot. E. Walusiak). Fig. 2. The general view of the site of Phyllitis scolopendrium in the Kościeliska Valley in the Tatra National Park (28 October 2006; photo by E. Walusiak). 7

J. Bodziarczyk i in. Ryc. 3. Jeden z dwóch osobników języcznika zwyczajnego znalezionych w Tatrzańskim Parku Narodowym (28.X 2006 r.; fot. E. Walusiak). Fig. 3. One of two individuals of Phyllitis scolopendrium found in the Tatra National Park (28 October 2006; photo by E. Walusiak). pospolity Sorbus aucuparia. W podroście i podszyciu stwierdzono wiciokrzew czarny Lonicera nigra, wierzbę iwę Salix caprea oraz podrost świerkowy. Runo bujne, wielowarstwowe, typowe dla jaworzyn, zdominowane jest głównie przez gatunki ziołoroślowe, takie jak, miesiącznica trwała Lunaria rediviva, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, trzcinnik leśny Calamgrostis arundinacea, rozchodnik karpacki Sedum fabaria, wierzbownica górska Epilobium montanum, malina właściwa Rubus idaeus, kosmatka olbrzymia Luzula sylvatica czy goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea, a ponadto gatunki bardziej związane z buczyną karpacką, jak paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum, szczyr trwały Mercurialis perennis czy gajowiec żółty Galeobdolon luteum. Wśród zanotowanych mchów są gatunki związane z różnymi podłożami zarówno jednorodnymi, jak 8

Języcznik zwyczajny w TPN i o charakterze przejściowym: murszejące drewno i rumosz skalny np. widłoząb okazały Dicranum majus, a także gatunki typowo epiksyliczne, jak krągłolist macierzankowy Rhizomnium punctatum, czy sanionia haczykowata Sanionia uncinata. Jednak większość z wymienionych mszaków, które występują w bliskim otoczeniu języcznika, to gatunki naziemne. Poniżej przedstawiono spis wszystkich zanotowanych roślin współwystępujących z języcznikiem na stanowisku w Dolinie Kościeliskiej. Ilościowość podano tylko dla roślin naczyniowych wg skali Braun-Blanqueta (1964). Data: 28.10.2006 r., lokalizacja: ATPOL DG-59, wysokość n.p.m.: 1100 m, ekspozycja: NW, nachylenie: 44 46, pow.: 400 m 2. Zwarcie: A1 25%, A2 10%, B 5%, C 100%, D 70%. A1: świerk pospolity Picea abies, jawor Acer pseudoplatanus 1; A2: jarząb pospolity Sorbus aucuparia 1; B: świerk pospolity Picea abies 1, wiciokrzew czarny Lonicera nigra +, wierzba iwa Salix caprea 1; C: języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrtium +, paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum 2, miesiącznica trwała Lunaria rediviva 2, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica 2, szczyr trwały Mercurialis perennis 2, bodziszek cuchnący Geranium robertianum 2, szczawik zajęczy Oxalis acetosella +, nerecznica samcza Dryopteris filix-mas 2, paprotka zwyczajna Polypodium vulgare 1, trzcinnik leśny Calamgrostis arundinacea 2, rozchodnik karpacki Sedum fabaria +, wierzbownica górska Epilobium montanum +, czyściec leśny Stachys sylvatica +, orędownik bulwiasty Scropularia nodosa +, pierwiosnek wyniosły Primula elatior +, świerk pospolity Picea abies (w) +, nerecznica górska Dryopteris expansa +, nerecznica krótkoostna Dryopteris carthusiana +, malina właściwa Rubus idaeus +, naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora +, kosmatka gajowa Luzula luzuloides +, poziomka pospolita Fragaria vesca +, przytulia Schultesa Galium schultesii, goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea +, starzec gajowy Senecio nemorensis s.l. +, jarząb pospolity Sorbus aucuparia (w) +, kosmatka olbrzymia Luzula sylvatica +, sałatnik leśny Mycelis muralis +, zanokcica zielona Asplenium viride +, gęsiówka alpejska Arabis alpina 2, skalnica gronkowa Saxifraga paniculata +, gajowiec żółty Galeobdolon luteum 1, rzeżusznik piaskowy Cardaminopsis arenosa +; D: widłoząb okazały Dicranum majus, krągłolist ma- 9

J. Bodziarczyk i in. cierzankowy Rhizomnium punctatum, fałdownik szeleszczący Rhytidiadelphus triquestris, krótkosz rowowy Brachythecium salebrosum, dwustronek ząbkowany Plagiothecium denticulatum, dziubkowiec Zetterstedta Eurhynchium angustirete, sanionia haczykowata Sanionia uncinata, wiewiórecznik sudecki Sciuro-hypnum starki. Języcznik na opisywanym stanowisku rośnie na silnie szkieletowej rędzinie, której poziom powierzchniowy charakteryzuje się odczynem lekko kwaśnym (ph w H 2 O 6,15, a w KCl 5,63), niską zawartością fosforu przyswajalnego (16,63 mg P 2 O 5 kg -1 ) i wysoką zasobnością w przyswajalny potas (204,24 mg K 2 O kg -1 ). Wysoka zawartość węgla organicznego w poziomie powierzchniowym (15,97%) uprawnia do zaliczenia go do poziomów organicznych. Uzyskane wyniki zawierają się w granicach zmienności wyników badań przeprowadzonych na innych stanowiskach języcznika w niższych położeniach Polskich Karpat (Bodziarczyk 1989, Zwydak 1999). Prognoza na przyszłość Z opisu Krzaklewskiego (1971) wynika, że przed 35 laty na stanowisku odnaleziony został tylko jeden dojrzały osobnik języcznika o 6 zarodnikujących liściach, z których najdłuższy miał 35 cm. Autor zanotował wówczas na powierzchni 250 m 2 aż 86 gatunków roślin naczyniowych (czerwiec). Mimo iż aktualny spis roślin wykonany był o bardzo późnej i nieporównywalnej porze fenologicznej (październik), to jednak potwierdzono występowanie wielu z tych gatunków. Skład gatunkowy drzewostanu oraz rozmieszczenie poszczególnych okazów drzew potwierdzają właściwą lokalizację stanowiska. Jest interesujące, czy któryś z odnalezionych dwóch osobników języcznika może być osobnikiem obserwowanym przez Krzaklewskiego. Języcznik zwyczajny jest gatunkiem długo żyjącym (J. Bodziarczyk, mat. niepubl.), więc jest to możliwe. Można też postawić hipotezę, że odnalezione osobniki są uciekinierami z większej populacji, która zajmuje niedostępne siedlisko i nie została jeszcze odnaleziona. Jest to prawdopodobne, chociaż niełatwe do udowodnienia, ponieważ potencjalnych miejsc dla języcznika bardzo trudnych do spenetrowania czy wręcz niedostępnych jest w 10

Języcznik zwyczajny w TPN tym rejonie wiele, podobnie jak w otoczeniu innych wymienianych w literaturze stanowisk tatrzańskich. Niewykluczone również, że dwa odnalezione osobniki, są jedyną pozostałością populacji zamierającej. Podsumowując, należy stwierdzić, że stanowisko w Dolinie Kościeliskiech jest jedynym aktualnie znanym stanowiskiem języcznika zwyczajnego w Tatrzańskim Parku Narodowym. Nie bez powodu więc gatunek ten w polskich Tatrach ma status skrajnie zagrożonego (Piękoś-Mirkowa 2006). Wskazane jest kontynuowanie poszukiwań tej rośliny na terenie całego Parku. Warto szczególnie dokładnie spenetrować rejon stanowisk podanych w literaturze, które nie zostały potwierdzone przez ostatnie dziesięciolecia. Na opisywanym stanowisku rozpoczęto już systematyczny monitoring w cyklu dwuletnim. Podziękowania. Pani Prof. dr hab. Elżbiecie Pancer-Kotejowej dziękujemy za informacje o stanowisku języcznika w Wąwozie Kraków. Pani Prof. dr hab. Annie Miechówce jesteśmy wdzięczni za wykonanie analiz glebowych, a Panu Prof. dr hab. Krzysztofowi Jędrzejko za oznaczenie mchów. Dziękujemy również Pani Profesor Halinie Piękoś- Mirkowej za przeczytanie tekstu i cenne uwagi. SUMMARY Bodziarczyk J., Walusiak E., Delimat A., Wojciech Krzaklewski. Hart s tongue Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. in the Tatra National Park (S Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 3 13. In Polish part of the Tatra Mountains the hart s tongue is extremely rare. This fern has been observed only at six sites. For years its occurrence in the area was treated with reservation, because there has not had any confirmation of Phyllitis scolopendrium presence in the Polish Tatra. However, on 28 October 2006, for the first time in thirtyfive years, the hart s tongue was found again in the Kościeliska Valley (the West Tatra Mountains). Only two specimens have been stated: one of them developed three leaves with sori, the second formed two barren leaves. Both individuals seemed to be in a good condition. They 11

J. Bodziarczyk i in. were localized at altitude of 1100 m on a steep slope (44 46 ) of NW exposition, surrounded of sheer rocky walls. Soil consisted mostly of parts of rock. The ph in H 2 O was 6.15, while P 2 O 5 concentration 16.63 mg/kg, K 2 O 204.24 mg/kg and organic carbon content 15.97%. Thirty-five species of vascular plants and eight species of mosses occurred with the hart s tongue. Picea abies, Acer pseudoplatanus, Sorbus aucuparia and in the storey of bushes Lonicera nigra and Salix caprea were recorded in the surrounding stand. Plant community was dominated by herbaceous species: Lunaria rediviva, Urtica dioica, Calamagrostis arundinacea, Sedum fabaria, Epilobium montanum, Rubus idaeus, Luzula sylvatica, Gentiana aslepiadea, Polystichum aculeatum, Mercurialis perennis and Galeobdolon luteum. Among mosses Dicranum majus, Rhizomnium punctatum, Rhytidiadelphus triquestris, Brachythecium salebrosum, Plagiothecium denticulatum, Eurhynchium angustirete, Sanionia uncinat and Sciuro-hypnum starki were found. The described site is actually the only one of P. scolopendrium, confirmed to occur in the Tatra National Park. It is being constantly monitored in two-year cycle. PIŚMIENNICTWO Beiger M. 1981. Studia nad owadami minującymi Tatrzańskiego Parku Narodowego. 12. Część faunistyczno-ekologiczna. Prace Komisji Biologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 57: 3 68. Bodziarczyk J. 1989. Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium, nowy gatunek dla Gorców. Chrońmy Przyr. Ojcz. 45, 4: 40 51. Bodziarczyk J. 2002. Zróżnicowanie zespołu jaworzyny górskiej z języcznikiem Phyllitido-Aceretum w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9: 187 218. Braun-Blanquet J. 1964. Pflanzensoziologie. Grundzüge der Vegetationskunde. 3. Aufl. Springer Verl., Wien, ss. xiv + 865. Fabiszewski J., Koła W., Kwiatkowski P. 1997. Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. w Sudetach. Annales Silesiae 27: 49 62. 12

Języcznik zwyczajny w TPN Frey A., Guzik J. 1969. Materiały do atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Karpatach polskich. 3. Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. Fragm. Flor. Geobot. 15, 2: 213 223. Grzegorzek W. 1868. Spis roślin w różnych okolicach Galicji zebranych. Spraw. Kom. Fizjogr. Tow. Nauk. Krak. 2: 34 51. Kotula B. 1889 1890. Rozmieszczenie roślin naczyniowych w Tatrach. Nakł. Wydz. Mat.-Przyr. AU, Kraków. Krzaklewski W. 1971. Nowe stanowisko języcznika zwyczajnego Phyllitis scolopendrium w Tatrzańskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 27, 4: 44 46. Kucharzyk S. 1994. Języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium w Bieszczadach Zachodnich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 50, 3: 72 74. Pawłowski B. 1956. Flora Tatr. Rośliny naczyniowe. T. I. Warszawa, PWN. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 1996. Zbiorowiska roślinne. W: Z. Mirek (red.). Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. TPN: 237 274. Piękoś-Mirkowa H. 2006. Pteridophytes of the Polish Tatra Mountains distribution, threat and conservation. Botanical Guidebooks 29: 65 88. Radwańska-Paryska Z. 1950. Tatrzańskie notatki florystyczne. Acta Soc. Bot. Pol. 20 (2): 557 576. Skawiński P., Zięba T., Babicz J. 1995. Przyroda i gospodarka. W: M. J. Adamczyk, P. Skawiński, T. Zięba, J. Babich. Tatrzańska wspólnota leśna w Witowie. Podhalańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Nowym Targu: 141 157. Wahlenberg G. 1814. Flora Carpatorum Principalium. Göttingae. Ss. CXVIII + 408. Winnicki T., Zemanek B. 1987. Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. i Phyllitido-Aceretum w Bieszczadach Zachodnich. Zesz. Nauk. UJ. Prace Bot. 14: 135 140. Zemanek B., Winnicki T. 1999. Rośliny naczyniowe Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 3. Zwydak M. 1999. Gleby zespołu jaworzyny górskiej Phyllitido- Aceretum Moor 1952 w Polsce. Praca doktorska, Akademia Rolnicza, Kraków. 13