ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. 23, Z. 2, W ARSZAW A 1972 JA N WALCZYNA, HENRYK OKRUSZKO

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. 23, Z. 2, W ARSZAW A 1972 Referat III JA N WALCZYNA, HENRYK OKRUSZKO AKTUALNY STAN BADAN W POLSCE NAD ZAWARTOŚCIĄ MIKROELEMENTÓW W ROŚLINNOŚCI UŻYTKÓW ZIELONYCH ORAZ ZAMIERZENIA I POTRZEBY W TYM ZAKRESIE NA NAJBLIŻSZĄ PRZYSZŁOŚĆ Instytut M elioracji i U żytków Zielonych, Falenty ZAKRES BADAŃ NAD MIKROELEMENTAMI W ROŚLINNOŚCI UŻYTKÓW ZIELONYCH NA TLE LITERATURY Do drugiej wojny światowej nie została wykonana prawie ani jedna praca na temat zawartości mikroelementów w roślinności użytków zielonych w Polsce. Maksimów w wydanych monografiach [30, 31] powołuje się jedynie na sprawozdania Torfowej Stacji Doświadczalnej w Sarnach z lat 1931. 1932 i 1933, w której przeprowadzono doświadczenia z nawożeniem miedzią gleb torfowych i wpływem jej na plony nasion niektórych gatunków traw oraz plony zielonej masy koniczyny szwedzkiej i czerwonej. W okresie powojennym do lat sześćdziesiątych opublikowano zaledwie kilka prac na ten temat oraz nieliczne przyczynki. Przede wszystkim należy wymienić pracę Maksimowa i Liwskiego z 1952 r. [34], a następnie Baszyńskiego [2 ], Rysia [43, 44, 45], Kabaty [15, 16], R e i f era [42] i Domańskiego [1 0 ]. Właściwy postęp w badaniach nad mikroelementami w odniesieniu do roślinności użytków zielonych datuje się dopiero od lat sześćdziesiątych. Liczba publikacji na ten temat nie jest jeszcze duża, ale badania podjęło w kraju wiele rolniczych ośrodków akademickich oraz niektóre instytuty rolnicze, a nawet stacje chemiczno-rolnicze. Duże zainteresowanie problemem mikroelementów w odniesieniu do użytków zielonych w ostatnim dziesięcioleciu związane było niewątpliwie z ogólnym postępem wiedzy w tej dziedzinie w świecie i dużym rozwojem hodowli zwierząt w Polsce oraz potrzebą szybkiego rozwijania i doskonalenia bazy paszowej. W związku z tym zwrócono większą uwa

184 J. Walczyna, H. Okruszko gę na właściwe wykorzystanie użytków zielonych jako podstawowej bazy produkcji pasz dla zwierząt przeżuwających. Obecnie problem nie dotyczy już tylko ilościowego wzrostu plonów na użytkach zielonych, ale polega głównie na produkcji paszy o odpowiedniej wartości pokarmowej. ZAWARTOŚĆ MIKROELEMENTÓW W GLEBACH POD UŻYTKAMI ZIELONYMI Połowa użytków zielonych zlokalizowana jest w naszym kraju na glebach organicznych i organiczno-mineralnych. Z terenów o tego rodzaju glebach sygnalizowano występowanie niedoboru mikroelementów w paszach oraz chorób zwierząt. Rozpatrując zagadnienie mikroelementów w paszach z użytków zielonych należy zacząć od omówienia specyficznych właściwości gleb organicznych, rzutujących na zasobność ich w mikroelementy. Cechami wyróżniającymi gleby organiczne są: duża zawartość zhumifikowanej substancji organicznej, zwykle mała domieszka części m i neralnych, w tym także minerałów glebowych, mały ciężar objętościowy, a więc małe zagęszczenie masy glebowej, znaczna miąższość warstwy organicznej, a tym samym mały wpływ podłoża mineralnego na warstwę powierzchniową (korzeniową) gleby. Duża ilość substancji organicznej w tych glebach wpływa na silną sorpcję niektórych mikroelementów i małą ich przy swa jalność. M u sierowicz [38] oraz Musierowicz, Krzyszowski i Wondrausch [39] stwierdzili bardzo wysoką sorpcję miedzi przez gleby torfowe. Wyniki badań Maksimowa i Okruszki [32] wskazują, że sorpcja miedzi w glebach torfowych zwiększa się wraz ze wzrostem stopnia rozkładu torfu. Liwski [28] podaje, że ponad 50% miedzi było silnie związane przez kwasy huminowe wydzielone z gleb torfowtych. Z badań tych wynika, że w glebach torfowych w miarę zwiększania się rozkładu i humifikacji masy organicznej następuje duży wzrost sorpcji miedzi i przypuszczalnie innych mikroelementów. A więc w glebach torfowych zmeliorowanych i użytkowanych rolniczo przez dłuższy okres czasu należy się liczyć z większymi niedoborami tego pierwiastka. Badania w zakresie sorpcji przeprowadzone były także z manganem. M a- ksimow i Pawlak [33] stwierdzili wzrost sorpcji tego pierwiastka wraz ze stopniem rozkładu torfu i bardzo małe jego ilości w formie wymiennej, wynoszące tylko 5% w torfach silnie rozłożonych. Co do sorpcji Zn, Co i innych mikroelementów nie mamy odpowiednich w yników badań w naszym kraju. Interesujące spostrzeżenie podaje Kabata [18] odnośnie do molibdenu. Przypuszcza ona, że substancja organiczna zwiększa rozpuszczalność tego pierwiastka.

Stan badań nad mikroelementami użytków zielonych 185 Z wielu badań wynika, że głównym źródłem pochodzenia mikroelementów w glebach są różne minerały glebowe. A więc skład mineralny gleb i skład skał, z których gleby zostały wytworzone, mają zwykle decydujący wpływ na ilość mikroelementów w glebach. Toteż w wielu badaniach gleb mineralnych (Czuba [8 ], Chudecki [5], Czarnocka [6 ] i Greinert [13]) stwierdzono pozytywne związki korelacyjne między zawartością Cu, Zn, Co, Mo i В a składem mechanicznym gleb, a ściślej z ilością części spławialnych i iłu koloidalnego. Kabata [2 1 ] wykazała, że wszystkie wtórnie wytworzone minerały glebowe biorą udział w wiązaniu kationów Cu, Co-, Zn i Ni, w tym illit i montmorylonit odgrywają najważniejszą rolę co do ilości zasorbowanych mikroelementów i ich przyswajalności. Gleby organiczne wytworzone z torfów, z wyjątkiem niedużych obszarów gleb mułowo-torfowych, mają zwykle m ałe domieszki części m i neralnych, a główny składnik ich popiołów to najczęściej krzemionka. Liwski [27] znalazł mniejsze ilości Cu, Zn, В i Co w glebach torfowych niż w łąkowych glebach piaszczystych i madach. Dobrzański i Gliński [9] w badniach przeprowadzonych w rejonie kanału Wieprz Krzna także stwierdzili mniejsze ilości Cu i Co w glebach torfowych niż w glebach murszowych wysoko popielnych i glebach glejowych (mułowo-torfowych). Podobne wnioski wyprowadzają Czekalski i Kociałkowski [7], Musierowicz i współpracownicy [40], Kabata [15, 16], С h o d a ń [3] z badań gleb organicznych i mineralnych innych rejonów Polski. Stwierdzenie to, mówiące o mniejszej zasobności gleb organicznych w mikroelementy, nie jest regułą w odniesieniu do wszystkich gleb tego typu. Z badań Kabaty [16] oraz Liwskiego [28] wynika, że niektóre gleby torfowe są dość zasobne w Cu, Co, Mn a zwłaszcza w Mo. Następną charakterystyczną cechą gleb organicznych jest ich mały ciężar objętościowy, który może być mniejszy od kilku do kilkunastu razy w porównaniu z ciężarem gleb mineralnych. Ma to duży wpływ na zaopatrzenie roślin w mikroelementy, ponieważ system korzeniowy rośliny rozwija się w określonej objętości gleby i z tej objętości pobiera ona sole pokarmowe. Przeliczanie więc ilości analitycznie stwierdzonych mikroelementów na ciężar gleb organicznych, zwykle na 1 kg, nie obrazuje prawdziwego stanu zasobności tego typu gleb w mikroelementy i może nawet prowadzić do fałszywych wniosków. Przykładem właściwego przedstawienia wyników mogą tu być badania przeprowadzone przez Chodania [3, 4], który ilość mikroelementów wyrażał w kg/ha 20-centymetrowej warstwy gleby. W ten sposób stwierdził on, że ilości

186 J. Walczyna, H. Okruszko Mn w glebach, torfowych były 5-krotnie mniejsze niż w glebach brunatnych i madach, Cu od 4 do 5 razy mniejsze, a Co aż 16-krotnie mniejsze. Gleby organiczne wyróżniają się zwykle znaczną miąższością warstwy organicznej i małym wpływem podłoża mineralnego na zaopatrzenie roślin w składniki mineralne. Gleby te mogą być prawdopodobnie zaopatrywane w małym stopniu w mikroelementy z podłoża przez podsiąkające wody. Kabata w jednej z prac [16] stwierdziła, że woda z gleb torfowych i rowów melioracyjnych była stokrotnie uboższa w kobalt niż otaczające gleby torfowe. Prawie we wszystkich badaniach przeprowadzonych w Polsce na glebach organicznych [3, 9. 12. 16. 20, 35] stwierdzono, że w warstwie wierzchniej następuje znaczna akumulacja Cu, Mn, Zn, Mo, Ni, a nawet Ti. Akumulacja ta jest dość często obserwowana w czarnych ziemiach, a rzadziej w innych typach gleb mineralnych. Jedni tłumaczą to zjawisko wynoszeniem mikroelementów przez korzenie roślin z głębszych warstw gleby [16], inni większą popielnością gleby [35]. W nowszych badaniach przeprowadzonych przez Okruszkę [41] oraz Skoropan o w a [48] stwierdzono, że w wyniku rolniczego użytkowania odwodnionych gleb torfowych i intensywnie przebiegającej mineralizacji substancji organicznej następuje w wierzchniej warstwie zagęszczenie masy torfowej, połączone ze znacznym zwiększeniem ciężaru objętościowego gleby, popielności oraz wzrostem ilości niektórych makroelementów. Przypuszcza się ponadto, że akumulacja ta wynika także z trwałego w iązania mikroelementów przez substancje humusowe, a przede wszystkim huminy. Reasumując, z dotychczasowych badań dotyczących gleb organicznych wynika, że już obecnie należy się liczyć z niedoborami Cu i Co w niektórych glebach organicznych powstałych z torfów, w małym zaś stopniu z niedoborami Mn, Zn i B. Ponadto należy brać pod uwagę, że w miarę długości okresu rolniczego użytkowania niedobory pierwiastków śladowych w tych glebach będą się prawdopodobnie potęgować, ponieważ są one silnie wiązane przez powstające substancje humusowe. Około połowy areału użytków zielonych w naszym kraju znajduje się na glebach mineralnych należących do różnych typów. Z dotychczasowych badań wynika, że niedobory mikroelementów mogą występować jedynie na lekkich glebach piaszczystych. Natomiast mady, gleby mułowo-torfowe, których duże obszary znajdują się pod użytkami zielonymi, są zasobne w mikroelementy, podobnie jak czarne ziemie.

Stan badań nad mikroelementami użytków zielonych 187 ZAWARTOŚĆ MIKROELEMENTÓW W ROŚLINNOŚCI UŻYTKÓW ZIELONYCH Zawartość mikroelementów w roślinności użytków zielonych przedstawiana jest zwykle jako pewna norma przyjęta dla zwierząt, gwarantująca pełnowartościowość paszy. Dane te wyglądają następująco: Żelazo. Tuchołka i współpracownicy [49] analizowali siana łąkowe z różnych rejonów i dolin rzek Wielkopolski. Przyjmując normę Fe 60 mg/kg stwierdzili, że tylko siana z dwu dolin rzek. na 10 uwzględnionych w badaniach, zawierały dostateczne ilości żelaza. Sapek i współpracownicy [46. 47] przyjmując normę Fe 100 mg/kg praktycznie nie stwierdzili niedoborów żelaza w sianach z woj. koszalińskiego ze zbiorów 1965 r.. ale w następnym roku znaleźli niedobór żelaza w 25.7% próbek siana z gospodarstw indywidualnych i 8,8 % próbek z PGR. Mangan. Cytowani autorzy przy omawianiu żelaza przyjmując normę 50 mg manganu na 1 kg nie stwierdzili praktycznie niedoborów manganu w sianach pochodzących z różnych gleb. Chodań [3] podaje jako średnią zawartość Mn 119.9 mg/kg dla sian z gleb torfowych woj. olsztyńskiego. Natomiast Liwski [27] przyjmując normę 100 mg/kg dla bardzo dobrego siana stwierdza znaczny jego niedobór w sianach z gleb organicznych. Miedź. Badania dotyczące miedzi w roślinności łąk i pastwisk oraz w sianach są u nas stosunkowo liczne. Bardzo wielu autorów przyjmuje normę Cu 5 mg/kg dobrego siana. Kabata [16] w próbkach sian z terenów nadnoteckich i nadobrzańskich określiła średnią zawartość m iedzi równą 2.54 mg/kg. Tuchołka i współpracownicy [4 9 ] podobnie oceniają zawartość miedzi za niewystarczającą w sianach z doliny Noteci. kanału Obry i Powa Topiec. W innej pracy, dotyczącej doliny Noteci, Kociałkowski i współpracownicy [2 2 ] określają niedobory miedzi w 19% próbek siana. Dobrzański i Gliński [9] w rejonie kanału Wieprz Krzna określili średnią zawartość miedzi na 2,5 mg/kg dla sian z gleb torfowych, a 9 mg dla sian z gleb murszowych i glejowych. Inni autorzy, jak Liwski [27], R y ś i współpracownicy [43], Chodań [3], Sapek i współpracownicy [46, 47] oraz Kuczyńska [26], stwierdzają także znaczne niedobory miedzi w sianach z gleb torfowych oraz dostateczne ilości tego pierwiastka w sianach z innych gleb, z wyjątkiem lekkich gleb piaszczystych. Z tego przeglądu literatury wynika wyraźnie, że w wielu rejonach środkowej i północnej Polski występują niedobory miedzi w sianach z gleb organicznych.

188 J. Walczyna, H. Okruszko Molibden. Nie jest on pierwiastkiem koniecznym dla organizmów zwierzęcych. W opublikowanych w Polsce badaniach (Kabata [18], Liwski [27], Tuchołka [49], Kociałkowski [2 2 ], Baluk [1 ], Kuczyńska [24]) nie stwierdza się na ogół niedoboru molibdenu w sianach z użytków zielonych, a nawet niektórzy autorzy znaleźli większą zawartość Mo w glebach torfowych i niższą w glebach mułowo-torfowych i glejowych. W wielu natomiast badaniach zwraca się uwagę na prawidłowy stosunek Cu : Mo, który powinien wynosić w paszy 3,5 4,0. Przy niższym stosunku Mo może działać toksycznie i być przyczyną schorzeń przeżuwaczy. Kuczyńska [26] podaje, że z uwagi na znaczne zawartości Mo i nieduże Cu w glebach torfowych stosunek ten w sianach z tych gleb układa się czasami nieprawidłowo i może być przyczyną schorzeń przeżuwaczy. Kobalt. Przyjmuje się najczęściej 0,05 mg/kg siana jako dolną granicę Co, poniżej której mogą wystąpić choroby przeżuwaczy. W przeprowadzonych badaniach w Polsce (Dobrzański [9], С h o d a ń [3], Kociałkowski [2 2 ]) stwierdzono często zawartość Co poniżej wspomnianej normy w sianach pochodzących z gleb torfowych. Natomiast zawartość tego pierwiastka była zwykle dostateczna w sianach z gleb zawierających namuły mineralne i więcej części popielnych. К a- bata [16], Liwski [27] i Baluk [1] wykazują niedostateczną zawartość Co w niektórych gatunkach traw i często wyższe ilości tego pierwiastka w wielu gatunkach roślin m otylkowych oraz ziół i chwastów. Cynk. Ze szczupłej literatury wynika (Liwski [27], Kabata [20], Baluk [1]), że w sianach zbieranych z użytków zielonych nie stwierdza się niedoboru cynku oraz nie są sygnalizowane choroby z tego powodu. Zawartość jego w roślinności z użytków zielonych była przeważnie wyższa od przyjętej normy 30 mg/kg siana. Bor. Jak podaje Majewski [36, 37], trawy mają małe wymagania w stosunku do boru, natomiast rośliny motylkowe potrzebują znacznych ilości tego pierwiastka. Bor jako pierwiastek nie jest koniecznie potrzebny dla organizmów zwierząt. W sianach oznaczali go Liwski [27], Tuchołka [49], Baluk [1] i Kociałkowski [22]. Braki jodu w paszach są związane z klimatem i E w y [11] stwierdził jego niedostateczne ilości w rejonach podkarpackich. Inne pierwiastki śladowe, jak nikiel, chrom, tytan, selen, ołów były sporadycznie oznaczane w roślinności użytków zielonych i nie można podać szczegółowych danych co do ich zawartości. Wiele wym ienionych już autorów [1, 26, 27] podaje, że siana i rośliny drugiego pokosu są znacznie bogatsze w mikroelementy niż z pierw

Stan badań nad mikroelementami użytków zielonych 189 szego pokosu. Tłumaczą to zbiorem roślin we wcześniejszym stadium rozwojowym, większą ilością liści u traw, a nawet intensywniejszym uruchamianiem mikroelementów w glebie podczas lata. W niektórych badaniach sporo miejsca przeznaczono oznaczaniu zawartości mikroelementów w poszczególnych grupach roślin łąkowych (trawy, turzyce, motylkowe, zioła i chwasty), jak i w poszczególnych gatunkach roślin (Baszyński [2], Baluk [1], Kabata [16, 20], K o- ciałkowski [22], Kuczyńska [25], Liwski [27], Tuchołka [49]). Z badań tych wynika, że poszczególne grupy i gatunki roślin odznaczają się dużym zróżnicowaniem w pobieraniu poszczególnych mikroelementów i ich zawartością w plonach. Rośliny motylkowe są zwykle zasobniejsze w Cu, Co i В niż trawy. Interesujące są pewne gatunki ziół i chwastów, które mają nawet 4- i 5-krotnie większe ilości mikroelementów niż trawy i z tego powodu ich domieszka w runi łąkowej jest pożądana. Kabata [20] podaje, że zawartość Zn, Cu i Co w roślinach jest wielkością dość stałą dla danego gatunku. Wykazała ona, że współczynnik selektywnego pobierania pierwiastków śladowych przez rośliny, obliczony w stosunku do żelaza, ulega większym wahaniom w zakresie różnych gleb niż w obrębie jednego gatunku roślin. W niektórych badaniach (Kabata [19], Kuczyńska [25]) wykazano, że nawożenie mineralne NPK użytków zielonych, powodując duży wzrost plonów, wpływa jednocześnie na obniżenie zawartości mikroelementów w jednostce masy plonu i pogarsza w efekcie jego jakość pod względem pokarmowym i zdrowotnym. Ponadto z wielu badań i obserwacji wynika, że nawożenie łąk i pastwisk wysokimi dawkami NPK powoduje znaczne uproszczenie składu gatunkowego runi i doprowadza niekiedy do powstawania prawie monokultur. W związku z tym nawożenie wysokimi dawkami NPK użytków zielonych potęguje niedobory mikroelementów w paszy. NAWOŻENIE UŻYTKÓW ZIELONYCH MIKROELEMENTAMI Na temat nawożenia mikroelementami użytków zielonych znajduje się u nas bardzo nieliczna literatura. Maksimów i Liwski [34] oraz Krauze [23] przeprowadzili doświadczenia wazonowe na glebie torfowej nad wpływem nawożenia mikroelementami rajgrasu, tymotki i koniczyny. W obu tych badaniach stwierdzono dość wysokie zwyżki plonów rajgrasu, powstałe pod wpływem mikroelementów, a zwłaszcza miedzi. Podobne doświadczenie przeprowadziła Wojtowska [50], lecz jako podłoża użyła kwarcowego piasku. Nie stwierdziła zwyżek plonu rajgrasu włoskiego pod wpływem nawożenia Mn i Co. We wszystkich

190 J. Walczyna, H. Okruszko tych trzech doświadczeniach wykazano, że nawożenie to wpływa na zwiększenie pobierania mikroelementów przez rośliny, których zawartość w plonach wzrasta nawet od kilku do kilkunastu razy. Obserwowano przy tym współdziałania mikroelementów oraz wpływ niektórych z nich na mniejsze pobieranie azotu, żelaza, fosforu, co niekiedy tłumaczy się oszczędniejszą gospodarką makroelementami w roślinach pod w pływem mikroelementów. W pewnym doświadczeniu palowym, przeprowadzonym na glebie torfowej w dolinie Noteci, Liwski i współpracownicy [29] stwierdzili nieznaczne tylko zwyżki plonów powstałe pod wpływem miedzi, natomiast zawartość Cu, Mo i Mn wzrosła znacznie w roślinach pod w pływem nawożenia tymi składnikami. W badaniach równolegle prowadzonych przez Domańskiego [10] stwierdzono dobry stan zdrowotny owiec karmionych sianem z łąk nawożonych Cu i Co, natomiast daleko posuniętą anemię i padnięcie pewnej liczby owiec przy żywieniu sianem z łąk nie nawożonych. Wyniki tych doświadczeń pozwalają przypuszczać, że przez nawożenie użytków zielonych mikronawozami można będzie produkować pasze 0 dobrej jakości pokarmowej i zapobiegać występowaniu chorób u bydła 1 owiec, spowodowanych niedoborami niektórych pierwiastków śladowych oraz podnieść produkcyjność zwierząt. Nawożenie mikroelementami przypuszczalnie pozwoli także podnieść nieznacznie plony na użytkach zielonych. PLANY I KIERUNKI BADAŃ W końcu roku 1967 Ministerstwa Rolnictwa powołało zespół międzyinstytutowy do przeprowadzenia badań nad problemem:..zakres w ystępowania oraz sposoby przeciwdziałania zjawiskom niedoborów składników mineralnych w paszy z użytków zielonych. W skład zespołu weszły następujące instytuty rolnicze: IUNG. IZ, IW i IMUZ. Rolę koordynującą powierzono IMUZ. Z zespołem tym ściśle współpracują: Centralny Ośrodek d.s. Stacji Chemiczno-Rolniczych IUNG, 10 wojewódzkich stacji chemiczno-rolniczych i doświadczalnictwo terenowe IUNG oraz terenowa służba weterynaryjna. Planem przewidziano 2 etapy realizowania badań: lata 1968 1970 zinwentaryzowanie rejonów niedoborowych w y stępujących na zmeliorowanych glebach organicznych, wraz z rozpoznaniem niedoboru poszczególnych mikroelementów, lata 1970 1975 przeprowadzenie w rejonach niedoborowych około 90 ścisłych doświadczeń łąkowych z nawożeniem mikroelementami.

Stan badań nad mikroelementami użytków zielonych 191 W pierwszym etapie badań przy udziale pracowników instytutów rolniczych, Centralnego Ośrodka Naukowo-Badawczego d.s. Stacji Chemiczno-Rolniczych i stacji chemiczno-rolniczych opracowano program i zakres badań oraz ujednolicono i sprawdzono metody analizy materiałów roślinnych na zawartość makro- i mikroelementów. Ponadto IMUZ, z udziałem 10 stacji, wykonał analizę ponad 1300 próbek sian łąkowych, pobranych z różnych rejonów, na zawartość makro- i mikroelementów. W roku bieżącym zaczęto realizować drugi etap badań. IMUZ wspólnie z doświadczalnictwem terenowym IUNG założył 12 doświadczeń łąkowych z nawożeniem mikroelementami użytków zielonych. Równocześnie z prowadzeniem doświadczeń nawozowych będą wykonywane pewne badania szczegółowe gleb i roślinności. Badaniami tymi objęto 1 0 dużych rejonów łąkowych w kraju, o przewadze gleb organicznych, położonych w środkowej i północnej Polsce, takich jak rejon kanału Wieprz Krzna. dolina Noteci itd. Tematycznie badania te na przyszłe 5-lecie weszły w skład problemu..opracowanie optymalnych technologii i modeli nawożenia. Badania te obejmują tylko fazę badań gleba roślina. Bardzo pożądane jest prowadzenie równoczesnych badań zootechnicznych obejmujących fazę roślina zwierzę. Uważamy, że najbardziej wiarygodną ocenę wartości pokarmowej paszy można otrzymać drogą skarmiania jej przez zwierzęta. W najbliższej przyszłości należy rozwijać badania w odniesieniu do użytków zielonych w następujących kierunkach: dokładniejsze poznanie roli poszczególnych mikroelementów dla rozwoju roślin i zwierząt, kontynuowanie badań gleboznawczo-chemicznych nad rozmieszczeniem i zasobnością w mikroelementy różnych rodzajów i typów gleb łąkowych oraz sorpcją i desorpcją ich przez gleby. poznanie wpływu nawożenia mikroelementami na wysokość i jakość plonów, współdziałania mikroelementów na tle makroelementów oraz ustalenie dawek mikronawozów, określenie zdolności pobierania mikroelementów z gleby i nawozów przez poszczególne gatunki roślin łąk i pastwisk, ważne z punktu widzenia doboru gatunków i odmian na użytki zielone oraz plonowania i wartości pokarmowej, poznanie przydatności na użytki zielone nawozów mieszanych zawierających pierwiastki śladowe oraz różnych mikronawozów i odpadów przemysłowych.

192 J. Walczyna, H. Okruszko rozwijanie równocześnie badań zootechnicznych i weterynaryjnych nad objawami niedoboru lub nadmiaru mikroelementów u zw ierząt, zwracanie większej uwagi w badaniach na skutki toksyczności dla roślin i zwierząt spowodowane nadmiarem mikroelementów w glebach i paszach. badania ekonomiczne nad opłacalnością nawożenia użytków zielonych mikroelementami. LITERATURA [1] Baluk A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Zawartość m ikroelem entów w różnych gatunkach traw. PTPN, Pr. Kom. Nauk roi. i leś., t. 19, 1965, z. 1, s. 15 28. [2] Baszy ńs к i T.: M ikroelem enty w niektórych gatunkach traw i roślin m o tylkow ych. Acta Soc. Bot. Pol., t. 24, 1955, z. 2, s. 335 340. [3] С h o d a ń I.: Zawartość m anganu, m iedzi i kobaltu w glebie i sianie n iektórych torfow isk niskich Pojezierza W arm ińsko-m azurskiego. Zesz. nauk. WSR Olszt., t. 12, 1962, nr 2, s. 225 228. [4] Chodań I.: Rozpuszczalny m angan, m iedź i kobalt w glebach torfowych. Zesz. nauk. WSR Olszt., t. 16, 1963, z. 2, s. 227 '236. [5] C h u d ecki Z.: N iektóre czynniki kształtujące zaw artość i rozm ieszczenie jodu, m iedzi oraz cynku w w ażniejszych glebach m ineralnych Pomorza Z a chodniego. Zesz. nauk. WSR Szczec., nr 10, 1963, s. 188 239. [6] Czarnocka K.: M iedź w glebach N iziny M azow iecko-podlaskiej. Rocz. Nauk roi., 94-A-4, 1968, s. 475 509. [7] Czekalski A., Kociałkowski Z.: Zawartość niektórych m ikroelem entów w glebach W ielkopolski, Rocz. glebozn., dod. do t. 15, 1965, s. 273 281. [8] С z u b a A., Zaniuk A.: Badania nad rozm ieszczeniem przysw ajalnych składników w profilach glebow ych. Cz. III. Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. 2, s. 249 266. [9] Dobrzański B., Gliński J.: Zasobność gleb użytków zielonych w rejonie kanału W ieprz Krzna w m iedź i kobalt. Ann. UMCS Sect. E, t. 19, 1964, s. 19 41. [10] Domański E.: M ikroelem enty gleb lekkich i ich w p ływ na zdrowotność zw ierząt domowych. Postępy Nauk. roi., z. 6, 1954, s. 25 39. [11] E w y Z., Bobek S., Kamiński J.: Badania nad w ystępow aniem n iedoboru jodu u zw ierząt w w ojew ództw ie krakowskim. Rocz. Nauk roi., 79-B-3, 1962, s. 311 331. [12] Greinert H.: Kobalt w niektórych glebach hydrogenicznych Pomorza Zachodniego. Zesz. nauk. WSR Szczec., nr 21, 1966, s. 3 24. [13] Greinert H.: Kobalt w niektórych glebach m ineralnych Pomorza Zachodniego. Rocz. glebozn., t. 18, 1968, z. 2, s. 467 468. [14] Kabata A.: W ystępow anie kobaltu w glebach łąkow ych i pastw iskow ych niektórych terenów górskich. Rocz. Nauk roi., 70-A -l, 1955, s. 609 615. [15] Kabata A.: W stępne prace dotyczące kobaltu w glebach zakładu naukow o-badaw czego CIR w Siejniku. Rocz. glebozn., t. 4, 1955, s. 210 215.

Stan badań nad mikroelementami użytków zielonych 193 [16] Kabata A.: Zawartość kobaltu, m iedzi i niklu w w ażniejszych glebach oraz w sianie nadnoteckich i nadobrzańskich terenów łąkow ych. Rocz. N auk roi., 78-A -3, 1958, s. 379-^53. [17] Kabata A.: W pływ gleb na zaw artość m ikroelem entów w roślinach i na żyw ien ie zwierząt. Post. N auk roi., nr 4, I960, s. 67 72. [18] Kabata-Pendias A., Bolibrzuch E.: M olibden w glebach i roślinach rejonu nadm orskiego. Rocz. Nauk roi., 88-A-3, 1964, s. 606 617. [19] Kabata-Pendias A., Gajda J., Gałczyński B.: W pływ naw ozów potasow ych i fosforow ych na zaw artość pierw iastków śladowych w trawach. Pam. puł. Prace IUNG, z. 2, 1966, s. 231 243. [20] K abata-pendias A.: W ystępow anie cynku, m iedzi, kobaltu w n iektórych glebach oraz roślinach rejonu pomorskiego. Rocz. Nauk roi., 94-A-4, 1968, s. 567 583. [21] Kabata-Pendias A.: The sorption of trace elem ents by soil-form ing m inerals. Rocz. glebozn., dod. do t. 19, 1968, s. 55 72. [22] Kociałkowski Z., Czekalski A., Baluk A.: Zawartość m ikroelem entów w glebach i roślinach łąkow ych doliny średniego biegu Noteci. Rocz. Nauk roi., 93-A -l, 1967, s. 155 176. [23] Krauze A.: W pływ m ikroelem entów na w ysokość i jakość plonów n iektórych roślin pastew nych na glebie torfow ej. Zesz. nauk. WSR Olszt., t. 12, 1962, z. 2, s. 281 284. [24] Kuczyńska I.: Zawartość m olibdenu w roślinach łąkow ych. Zesz. probl. Post. Nauk roi., 1965, z. 55, s. 161 171. [25] Kuczyńska I.: Niedobór m ikroelem entów w paszy z użytków zielonych. W iadom ości IMUZ, t. 8, 1969, z. 3, s. 65 78. [26] Kuczyńska I.: Zależność zaw artości m iedzi i m olibdenu w glebie i sianie od składu chem icznego i naw ożenia niektórych gleb torfowych. Praca doktorska, IMUZ, Bydgoszcz, 1968. [27] Liwski S.: M ikroelem enty: mangan, żelazo, bor, miedź, kobalt, cynk, m o libden w roślinności łąkow ej i bagiennej. Rocz. Nauk roi., 75-F -l, 1961, s. 7 74. [28] Liwski S.: Rola m iedzi w żyzności gleb torfow ych. Rocz. Nauk roi., 87-A-3, 1963, s. 437 470. [29] Liwski S., Maciak Fr., Stodolak I., Jaszczuk F.: W pływ n aw o żenia m ikroelem entam i na plony siana na łąkach nadnoteckich w Żuławce. Ro>cz. glebozn., t. 20, 1969, z. 1, s. 171 194. [30] Maksimów A.: M ikroelem enty i m ikronawozy. W arszawa 1949. [31] Maksimów A.: M ikroelem enty i ich znaczenie w życiu organizm ów. W arszaw a 1954. [32] Maksimów A., Okruszko H.: Sorpcja i elektrodializa m iedzi w torfach. Rocz. glebozn., t. 1, 1950, s. 70 92. [33] Maksimów A., Pawlak T.: Sorpcja m anganu w torfach. Rocz. Nauk roi., t. 59, 1951, s. 163 179. [34] Maksimów A., Liwski S.: M ikronawozy na glebach torfowych. Rocz. glebozn., t. 2, 1952, s. 187 204. [35] Maksimów A., Liwski S., Kozakiewicz A.: C hem iczne w łaściw ości torfu na podstaw ie badań torfow iska Bagno P ulw y. Rocz. Nauk roi., t. 74-F -l, 1960, s. 91 112. [36] Majewski Fr.: W ystępow anie i zachow anie się boru w glebach. Post. Nauk roi., nr 3, 1957, s. 31 48.

194 J. Walczyna, H. Okruszko [37] Majewski Fr.: Zagadnienie naw ożenia borem. Postępy Nauk roi., nr 5, 1957, s. 13 39. [38] Musierowicz A.: A dsorpcyjne w łaściw ości torfów. Rocz. Nauk roi. i leś., t. 29, 1933. [39] Musierowicz A., Krzyszowski J., Wondrausch A.: Studia nad w pływ em w ielkości daw ki siarczanu m iedzi na w ysokości plonów ziarna owsa i jęczm ienia upraw ianych na dublańskim torfie niskim. Rocz. Nauk roi. i leś., t. 50, 1948, s. 51 70. [40] Musierowicz A., Leszczyński E., Nowak H.: Zawartość w g lebach w ojew ództw a w arszaw skiego m anganu i tytanu rozpuszczalnego w k w a sie siarkowym. Rocz. glebozn., t. 2, 1952, s. 173 186. [41] Okruszko H.: Gleby m urszow e torfow isk dolinowych i ich chem iczne oraz fizyczne w łaściw ości. Rocz. Nauk roi., 74-F -l, s. 5 89. [42] Reifer I.: Szybka m etoda oznaczania kobaltu w m ateriale roślinnym. Rocz. Nauk roi., t. 62, 1952, s. 99 105. [43] R y ś R., Groblewska S., Styczyński H.: D alsze badania niedoboru m iedzi u bydła. Cz. III. K ilka dalszych obserw acji w badaniach nad hipokuprem ią u bydła w Polsce. Rocz. Nauk roi., 75-B-3, 1960, s. 301 314. [44] R y ś R.: O roli niektórych m ikroelem entów. Cz. I. Miedź. Prz. Hodowl., nr 5, 1959, s. 31 33. [45] R y ś R.: O roli niektórych m ikroelem entów. Cz. II. Mangan. Przegląd hod., nr 6, 1959, s. 30 32. [46] Sapek A., Heinsch K.: Zawartość białka, w łókna, karotenu i składników m ineralnych w sianie pierw szego pokosu zebranym w roku 1965 w PGR w ojew ództw a koszalińskiego. Rocz. glebozn., t. 18, 1968, z. 2, s. 589 596. [47] Sapek A., Heinsch K., Sapek B.: Ocena jakości sian zebranych w 1966 r. na terenie w ojew ództw a koszalińskiego. W iadom ości IMUZ, t. 8, 1969, z. 3, s. 87 95. [48] Skoropanow S.: N iekotoryje w yw ody iz praktiki m ielioracji torfjanistych poczw. Poczw ow iedien. nr 1, 1968, s. 3 9. [49] Tuchołka Z., Baluk A., Czekalski A., Kociałkowski Z.: Z a w artość składników m ineralnych w roślinach łąkow ych z niektórych rejonów W ielkopolski. PTPN, Pr. Kom. N auk roi. i leś., t. 18, 1964, z. 2, s. 149 158. [50] Wojtowska R.: M ożliwość podw yższenia koncentracji m anganu i kobaltu w roślinach rajgrasu w łoskiego (Lolium m ultiflorum ). Rocz. WSR Pozn., t. 30. 1965, s. 563 580. Dr Jan W alczyn a IMUZ F alenty p -ta R aszyn, pow. P iaseczno