Nowości Wydawnicze CAW Społeczeństwo i Wojsko Polskie wobec zagrożenia wojennego 1939. Polska i jej armia 1935 1939, red. nauk. A. Wesołowski, A. Cz. Żak, Warszawa 2009 Książka przedstawia rozpoczęte w 1935 r. i kontynuowane aż do wybuchu II wojny światowej wysiłki państwa polskiego i kierownictwa jego sił zbrojnych zmierzające do rozwoju i modernizacji Wojska Polskiego, podjęte wobec błyskawicznie rosnącej dysproporcji pomiędzy naszym wojskiem a armiami sąsiadów Niemiec i Rosji. W publikacji, za pośrednictwem dokumentów, fotografii i muzealiów, pokazano jak zmieniało się Wojsko Polskie w latach 1935 1939, a także jakie było jego miejsce w systemie politycznym państwa i życiu codziennym II Rzeczypospolitej. Publikując wybrane archiwalia niektóre wykorzystywane w literaturze już wielokrotnie, inne, być może nie tak spektakularne, ale równie ważne, zaprezentowane po raz pierwszy chcielibyśmy skorygować obiegową opinię o skali zniszczeń wojennych w polskim zasobie archiwalno-muzealnym. W rzeczywistości bowiem zawieruchę wojenną i powojenną przetrwało znacznie więcej zabytków niż się powszechnie uważa. Z tych względów książka ma również w atrakcyjnej formie dokumentować faktyczny stan posiadania instytucji i muzealnych. Publikacja jest pierwszą częścią serii Pamiętamy. Rok 1939 w wojskowych materiałach, która powstaje dzięki współpracy czterech instytucji: Centralnego Archiwum Wojskowego, Archiwum Akt Nowych, Instytutu Polskiego i Muzeum gen. Sikorskiego i Muzeum Wojska Polskiego. Żołnierze Września 1939, red. A. Wesołowski, A. Cz. Żak, Warszawa 2009 Przesłaniem publikacji jest ukazanie sylwetek wybranych żołnierzy Wojska Polskiego, którzy dzięki swojej postawie zapisali się na kartach historii II wojny światowej, a zwłaszcza Kampanii Wrześniowej. Celem wydawców było przypomnienie współczesnemu pokoleniu mniej znanych nazwisk i faktów, będących częścią historii Polski i jej wojska. Przez 319
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW współczesnych Wrzesień 1939 r. jest kojarzony przede wszystkim z symbolami, takimi jak Westerplatte, Hel czy Poczta Gdańska oraz postaciami najbardziej znanych dowódców. Często zapomina się, że walki II wojny światowej to całokształt działań wojennych, nie tylko pojedyncze bitwy, to wysiłek całego wojska, nie tylko jednostek. Autorzy starali się uwzględnić żołnierzy wszystkich szczebli, od generała do szeregowego, a także pokazać, że obok Polaka ramię w ramię stanął żołnierz narodowości żydowskiej, ukraińskiej, białoruskiej i wielu innych. Publikacja przedstawia sylwetki kilkudziesięciu żołnierzy Wojska Polskiego. Ich postawy i zachowania w czasie II wojny światowej omówiono m.in. z perspektywy doświadczeń w walkach o niepodległość w latach 1914 1920. Biogramy poszczególnych postaci uzupełnione są fragmentami relacji, dokumentami i wnioskami odznaczeniowymi. Przy wyborze starano się dawać pierwszeństwo materiałom wytworzonym wkrótce po Kampanii Wrześniowej, wychodząc z założenia, że najpełniej oddają one niepowtarzalny, dramatyczny klimat tamtych wydarzeń. Elementem opisu postaci są fragmenty akt osobowych, prezentowane w formie skanów. Obok archiwaliów należących do zasobu CAW wykorzystano także materiały przechowywane w innych instytucjach, m.in. w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego w Londynie, Archiwum Akt Nowych i Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. 320 Żołnierze Września. Polegli i pomordowani na Wschodzie red. A. Wesołowski, Kamil Stepan, Warszawa 2010 Książka, nawiązująca formą do swojej poprzedniczki Żołnierzy Września 1939 przedstawia sylwetki kilkudziesięciu oficerów Wojska Polskiego, którzy ponieśli śmierć w walkach II wojny światowej toczonych na wschodzie lub w zostali zamordowani w Katyniu, Charkowie i Miednoje. Ich żołnierskie losy pokazano w perspektywie Września 1939 r. walki najpierw z agresją niemiecką, a po 17 września z ZSRR. W książce pokazano, że oficerowie ci, nim stali się jeńcami niewypowiedzianej wojny, usiłowali jak najlepiej wypełnić swój obowiązek obrony Ojczyzny. Sylwetki wybranych oficerów starano się przedstawić możliwie najpełniej, sięgając do ich żołnierskiego rodowodu, często mającego korzenie w pracy niepodległościowej prowadzonej przed 1914 r., znaczonego bojami w szeregach Legionów Polskich i innych formacjach walczących na frontach I wojny światowej, a następnie udziałem w wojnie polsko-bolszewickiej. Zasadniczy zrąb prezentowanych w publikacji materiałów źródłowych stanowią zachowane akta personalne, wzbogacone o dokumenty, rozkazy, fotografie i inne archiwalia. Odrębną grupę stanowią dokumenty agresji
Nowości wydawnicze z września 1939 r. z archiwów rosyjskich, których kopiami dysponuje CAW. Uzupełniają je relacje, pamiętniki i wspomnienia pochodzące z różnych źródeł, których autorami są towarzysze walki i niedoli obozowej opisanych w publikacji oficerów ci nieliczni, którzy przeżyli. W książce zaprezentowano również świadectwa materialne zbrodni, fragmenty dokumentacji odnalezionej przy zamordowanych oficerach, pochodzące ze zbiorów Muzeum Katyńskiego oddziału Muzeum Wojska Polskiego oraz Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego w Krakowie. Tomasz Kośmider, Toruński Inspektorat Armii w systemie obronnym państwa polskiego w latach 1921 1939 Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2009 W opracowaniu, na szerokim tle uwarunkowań polityczno-strategicznych II Rzeczypospolitej zarysowano osadzoną w złożonych realiach przygotowań wojennych Wojska Polskiego, organizację i funkcjonowanie toruńskiego Inspektoratu Armii, jako jednego z zawiązków Kwater Głównych Armii. Autor prezentuje usytuowanie inspektora armii w strukturze wojska, zaś od strony zadań istotnych z punktu widzenia sprawowania dowództwa w polu omawia szczegółowo zakres jego kompetencji i odpowiedzialności operacyjnej, obejmujący m.in.: opracowanie planów operacyjnych i studiów terenowych, inspekcjonowanie wojsk i służb (przyszłych armii polowych), prowadzenie gier wojennych i ćwiczeń międzydywizyjnych, organizowanie podróży taktycznych. Analizuje wojskowe aspekty rewindykacji Zaolzia, nie bez podkreślenia roli odegranej przez gen. Władysława Bortnowskiego jako dowódcy Samodzielnej Grupy Operacyjnej Śląsk (toruńskiego inspektora armii od połowy marca 1939 r.). Wiele miejsca poświęca działalności Inspektoratu w okresie bezpośrednio poprzedzającym wybuch II wojny światowej (m.in. przygotowaniom do wojny z Niemcami w marcu sierpniu 1939 r.). Przedstawia również ocenę działań Armii Pomorze w kampanii wrześniowej. Uzupełnienie publikacji stanowi bibliografia i zestawienie źródeł. Załączone skany materiałów aktowych (w tym rozkazów, kwestionariuszy osobowych, kart ewidencyjnych i szkiców sytuacyjnych) pochodzą ze zbiorów Centralnego Archiwum Wojskowego oraz Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce. Ryszard Rybka, Kamil Stepan, Najlepsza Broń. Plan mobilizacyjny W i jego ewolucja Oficyna Wydawnicza Adiutor, Warszawa 2010 Oparta głównie na materiałach aktowych prezentacja tabel mobilizacyjnych zawierających informacje o jednostkach mobilizowanych objętych Planem W, będącym podstawą mobilizacji Wojska Polskiego w 1939 r. 321
ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW (z uwzględnieniem wszystkich poprawek, z których ostatnie wprowadzone zostały w sierpniu tego roku). Poprzedzona obszernym esejem, przybliżającym w ujęciu chronologicznym założenia, plany i projekty mobilizacyjne z lat 1921 1937, w tym najszerzej Plan mobilizacyjny W i jego uzupełnienia związane z planami rozwoju armii polskiej w latach 1939 1942 (plany: W 2, W 3, W 4). Autorzy zdają się podzielać opinię, iż pomimo nadzwyczaj trudnych warunków w jakich powstawały polskie plany mobilizacyjne, m.in. z powodu słabości przemysłu wojennego oraz mankamentów techniki mobilizacji, Plan W okazał się najlepszą bronią jaką dysponował w 1939 r. Generalny Inspektor Sił Zbrojnych. Załącznikami do opracowania są wykazy oddziałów utworzonych w ramach pokojowej rozbudowy WP po wejściu w życie Planu mobilizacyjnego W 2, nieuwzględnionych w tablicach mobilizacyjnych, oddziałów nieistniejących na stopie pokojowej i nieumieszczonych w Planie mobilizacyjnym W 2, siatka rejonów uzupełniania mobilizacyjnego według jednostek mobilizujących, organizacje wojenne jednostek przewidzianych w Planie mobilizacyjnym W oraz indeks oddziałów WP tworzonych zgodnie z planami mobilizacyjnymi. 322 Krzysztof Szczypiorski, Ułani lubelscy Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna ADAM, Warszawa 2010 Album monograficzny złożony z kilkuset fotografii ilustrujących historię 7 pułku ułanów lubelskich im. Kazimierza Sosnkowskiego w wyborze dokonanym przez autora założyciela i kustosza Muzeum tej jednostki kawaleryjskiej w Mińsku Mazowieckim. Materiał ikonograficzny, pochodzący przede wszystkim ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego i Centralnego Archiwum Wojskowego, obejmuje zasadniczo lata 1918 1939 (w tym m.in. wojnę polsko-sowiecką oraz kampanię wrześniową). Autor nie pozostawia jednak bez omówienia stopniowego procesu odtworzenia pułku w warunkach konspiracji, udziału jego żołnierzy w akcjach odwetowych Armii Krajowej i w powstaniu warszawskim, ani też dalszych losów pułku w Związku Sowieckim oraz we Włoszech. Opracowanie zawiera ponadto zarys dziejów 1 pułku ułanów Legionów Polskich, którego żołnierze współtworzyli w 90% kadrę 7 pułku ułanów Legionów Polskich oraz 7 pułku lansjerów nadwiślańskich, do tradycji których odwoływali się ułani lubelscy. Album uzupełniają m.in. biogramy dowódców, mapy, tablice barwne, zestawienie źródeł, bibliografia oraz indeks nazwisk. Janusz Cisek, Konrad Paduszek, Tadeusz Rawski, Wojna polsko-sowiecka 1919 1921 Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2010 Wojna ujęta w dwóch rozdziałach kampaniach: roku 1919 (pióra Konrada Paduszka) oraz 1920 (autorstwa Tadeusza Rawskiego). Od zarysowania się linii frontu polsko-sowieckiego w lutym 1919 r., od Prypeci po Skidel koło
Nowości wydawnicze Grodna, do jego ustalenia nad Dźwiną i zajęcia przez oddziały polskie rubieży na Podolu i Wołyniu. Rok 1920 został przedstawiony jako walka o niepodległość Ukrainy (wyprawa kijowska), po niej w obronie zagrożonej Rzeczypospolitej, skuteczna dzięki zwycięstwu Wojska Polskiego w bitwie walnej (bitwa warszawska), a zwieńczona powrotem żołnierza polskiego na Kresy Wschodnie (bitwa niemeńska i wołyńsko-podolska). W podsumowaniu Janusz Cisek przybliżył aspekty polityczne wojny polsko-sowieckiej (projekt federacji Litwy, Białorusi i Polski, sojusz z Ukraińską Republiką Ludową, negocjacje z Rosją (Sowiecką, białą i demokratyczną), mediacje poprzedzające bitwę warszawską, rokowania pokojowe w Rydze). Zamieszczone zdjęcia pochodzą m.in. ze zbiorów Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce, Muzeum Wojska Polskiego, Centralnego Archiwum Wojskowego, Centralnej Biblioteki Wojskowej, Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie. Autorzy wykorzystali także mapy opracowane przez zespół WIH AON w latach 2000 2001 w ramach projektu Atlas historyczno-wojskowy. Wojna polsko-bolszewicka 1919 1920. Artyleria Polska. Historia teraźniejszość przyszłość (myśl wojskowa, szkolnictwo artyleryjskie, technika i uzbrojenie), Materiały pokonferencyjne, III konferencja naukowa, Toruń, 11 maja 2009, Sympozjum naukowe, Toruń, 4 grudnia 2009 Organizacja i wykorzystanie artylerii litewskiej i polskiej w XVII i XVIII w., przełom jaki w rozwoju artylerii stanowił okres wojen napoleońskich, zwalczanie broni pancernej oraz współdziałanie artylerii z piechotą w podstawowych rodzajach działań taktycznych w Wojsku Polskim (w latach 1921 1939) to tylko niektóre z zagadnień z zakresu szeroko rozumianej myśli wojskowej, poruszonych przez uczestników konferencji i sympozjum. Barwny akcent (i to całkiem dosłownie) stanowi praca poświęcona mundurowi broni uczonej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Roli artylerii polskiej w działaniach bojowych poświęcone są referaty dotyczące 16 pułku piechoty Ziemi Tarnowskiej w latach 1918 1921, Grupy Operacyjnej Polesie, artylerii konnej i 16 pułku artylerii lekkiej w czasie wojny obronnej Polski w 1939 r. oraz 1 Samodzielnej Brygady Moździerzy w 1944 r. Technikę wojskową reprezentują opracowania, których przedmiotem są działa przeciwpancerne państw europejskich i ich użycie w ostatniej wojnie oraz nowoczesny przenośny zestaw przeciwpancerny 9K111 Fagot. Historia polskiego szkolnictwa artyleryjskiego w okresie międzywojennym znalazła swoje odzwierciedlenie w losach Szkoły Młodszych Oficerów Artylerii. Przyczynkiem do dziejów służby uzbrojenia w tym okresie jest przypomnienie polsko-czechosłowackiej umowy w sprawie zakupu 100 mm haubicy wz. 14/19 (Škoda).