SZARA STREFA I STREFA WYŁUDZEŃ W POLSCE UJĘCIE SEKTOROWE 105 Branża spirytusowa Branża spirytusowa, ze względu na wysokie obciążenie podatkiem akcyzowym jest szczególnie narażona na naruszanie jej interesów przez przestępców suma danin publicznych wynosi 75% wartości produktu finalnego. BAROMETR ZMIAN 40% + Pakiet transportowy Powolne zmiany Pakiet spirytusowy 100% Istnieją dwa główne źródła nielegalnych wyrobów spirytusowych na polskim rynku. Pierwszym z nich są produkty na bazie odkażanego alkoholu przemysłowego, natomiast drugie źródło to wyroby spirytusowe przemycane zza wschodniej granicy. Główne rekomendacje zawarte w raporcie z 2016 roku dotyczyły zarówno sposobów walki z odkażaniem spirytusu, jak i również walki z przemytem wyrobów alkoholowych. Dodatkowo istotną kwestią poruszaną w poprzednim raporcie był brak świadomości konsumentów, nieprecyzyjne przepisy z zakresu prawa własności intelektualnej oraz brak rozwiązań horyzontalnych. WALKA Z ODKAŻANIEM ALKOHOLU NIEPRZEZNACZONEGO DO SPOŻYCIA Walka z odkażaniem alkoholu wymaga zarówno weryfikacji i zmiany przepisów dotyczących alkoholu skażonego całkowicie, jak i częściowo. Istnieją dwie metody skażanie skażanie częściowe oraz całkowite. Oba typy skażenia skutkują koniecznością zwolnienia danego produktu z podatku akcyzowego zwolnienie to jest uregulowane zarówno na poziomie wspólno-
106 GLOBAL COMPACT PRZECIWDZIAŁANIE SZAREJ STREFIE W POLSCE towym (w dyrektywie 92/83/EWG oraz rozporządzeniu (WE) nr 3199/93) jak i krajowym, w art. 30 ust. 9 pkt 1 oraz art. 32 ust. 4 pkt 2 ustawy o podatku akcyzowym (Dz.U.2017.0.43 t.j). O ile w przypadku obu typów skażeń obowiązuje zwolnienie z podatku akcyzowego, to jednak obostrzenia dotyczące transportu obu rodzajów alkoholu są inne w przypadku alkoholu skażonego całkowicie, transport jest całościowo monitorowany od wejścia w życie ustawy z dnia 9 marca 2017 r. o systemie monitorowania drogowego przewozu towarów (Dz.U. 2017 poz. 708). Jeśli chodzi o alkohol skażony częściowo to nadal istnieje możliwość omijania przepisów pakietu transportowego nie wszystkie produkty składające się z alkoholu częściowo skażonego są objęte monitoringiem. Mniejsza restrykcyjność w przypadku przewozu alkoholu częściowo skażonego może doprowadzić do przerzucenia się przestępców na ten typ alkoholu. Co ciekawe, liczba podmiotów mogących skażać częściowo alkohol uległa powiększeniu w 2017 roku o producentów wyrobów biobójczych i środków medycznych. Branże te nabyły możliwość częściowego skażania w dniu 28 stycznia 2017 r. na podstawie rozporządzenia Ministra Rozwoju i Finansów z dnia 11 stycznia 2017 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie dokumentu dostawy, warunków i sposobu zwrotu wyrobów akcyzowych objętych zwolnieniem od akcyzy ze względu na ich przeznaczenie oraz środków skażających alkohol etylowy (Dz. U. 2017 poz. 91). Istnieje szansa, że tzw. pakiet spirytusowy istotnie zmniejszy skalę problemu odkażanego alkoholu, jednak nie zlikwiduje całkowicie nielegalnych wytwórni pierwszym powodem jest wskazany wyżej problem alkoholu skażonego częściowo, natomiast drugim jest nieujęcie w pakiecie transportowym przewozu małych ilości alkoholu skażonego całkowicie. Problemem pozostaną wytwórcy o mniejszej skali, których zapotrzebowanie na nielegalny spirytus można zaspokoić poprzez nabywanie rozpuszczalników/płynu do dezynfekcji w opakowaniach mniejszych niż 500 litrów. Nielegalny producent alkoholu może dokonać zakupu takiego alkoholu w formie środka biobójczego nie podając swoich danych poprzez sprzedaż detaliczną, na paragon. Taki preparat po odkażeniu można łatwo rozlać do butelek w warunkach domowych. Kapslownice oraz nakrętarki są ogólnodostępne i nawet po odkryciu przez policję nielegalnego punktu produkcyjnego można szybko i małym kosztem odtworzyć warsztat produkcyjny. Istotną w tej sytuacji rekomendacją jest uszczelnianie przepisów, aby uniemożliwić zwolniony z akcyzy, niezarejestrowany zakup paragonowych produktów, takich jak płyn do dezynfekcji, płyny do spryskiwaczy czy też alkohol przemysłowy. 2013 2014 2015 2016 2 857 166 785,10 3 698 168 825,90 3 623 112 174,00 4 051 130 267,80 1 593 38 507,60 2 857 166 785 3 698 168 826 3 623 112 174 4 051 130 268 29,4% 1,2% 11,8% 16,1% W przypadku alkoholu całkowicie skażonego udało się rozwiązać nie tylko problem związany z brakiem kontroli nad transportem, ale również nieprawidłowości związane z alkoholem skażonym tzw. metodą węgierską. Alkohol ten był łatwiejszy w odkażaniu niż alkohol skażany na terenie Polski. Podmioty dokonujące przywozu skażonego spirytusu nie były objęte żadną regulacją wwóz i sprzedaż alkoholu odbywały się bez nadzoru i rejestracji odbiorców towaru, jedynie na podstawie dokumentu dostawy. Duże ilości alkoholu węgierskiego importowane do Polski w celu odkażenia go zmusiły prawodawcę do wdrożenia przepisów zarówno umożliwiających nadzór transportu, jak i unifikujących metodę skażania. Tę drugą funkcję pełni opisany w raporcie tzw. pakiet spirytuowy, czyli nowelizacja ustawy o podatku akcyzowym (Dz.U 2017 r. poz. 937) z 7 kwietnia 2017 r. uniemożliwiająca import do Polski alkoholu skażonego metodami krajowymi. Dalsze regulacje mające na celu utrudnienie przestępcom wykorzystywanie alkoholu częściowo skażonego mogą pomóc w ograniczeniu procederu odkażania alkoholu przemysłowego na terenie Polski i sprzedaży go jako produktu spożywczego. ALKOHOL PRODUKOWANY W POLSCE Rozpowszechniona w Polsce tradycja domowej produkcji alkoholu powoduje, iż w Polsce panuje społeczne przyzwolenie na obrót towarem uznawanym formalnie za nielegalny. Korzystają na tym nielegalni wytwórcy szkodliwych produktów wytwarzanych z odkażonego alkoholu. Nieakcyzowane wyroby spirytusowe są często postrzegane jako wyrób lokalny, wytwarzany zgodnie z tradycją. O ile skala produkcji domowej jest drobna i nie stanowi dużego zagrożenia dla Skarbu Państwa, to jednak samo jej istnienie wpływa ne-
SZARA STREFA I STREFA WYŁUDZEŃ W POLSCE UJĘCIE SEKTOROWE 107 gatywnie na nastawienie konsumentów. Poza samodzielnymi producentami destylatu istnieją również mali lokalni wytwórcy produkujący nalewki na bazie legalnie kupionego spirytusu. Konsument, wiedząc że istnieje pewna ilość małych producentów nierejestrujących swojej działalności zgodnie z ustawą z dnia 2 marca 2001 r. o wyrobie alkoholu etylowego oraz wytwarzaniu wyrobów tytoniowych, nabywa świadomość istnienia pewnej ilości wyrobów niepochodzących z odkażanego alkoholu. Świadomość ta może dawać konsumentom złudne uczucie, że skala samodzielnie destylowanego alkoholu w Polsce jest większa niż faktycznie. Konsument taki kupuje alkohol odkażany sądząc, że nabył on lokalny, tradycyjny produkt. Nieuczciwa konkurencja ze strony przestępców, którzy podszywają się pod producentów wyrobów regionalnych, jest szczególnie dotkliwa dla legalnie działających przedsiębiorstw rodzinnych. Ustawa z dnia 2 marca 2001 r. o wyrobie alkoholu etylowego oraz wytwarzaniu wyrobów tytoniowych na równi penalizuje wytwórców alkoholu etylowego oraz osoby trudniące się odkażaniem bez zezwolenia, jednak motywacja obu grup jest odmienna: mali wytwórcy alkoholu często chcą kontynuować lokalną tradycję, jednak ilość wymogów, jakie muszą spełnić, jest zbyt duża. Aby rozwiązać problem małych, niezarejestrowanych producentów alkoholu, należałoby umożliwić im uproszczoną legalizację. Zmian w tym wypadku wymagają głównie przepisy, które zmniejszyłyby obciążenia finansowe dla legalnie działających producentów o małej skali produkcji oraz znoszące bariery biurokratyczne i formalne. Branża spirytusowa jest branżą przeregulowaną, często wsparcie doradców podatkowych lub prawników jest konieczne, aby móc legalnie prowadzić działalność. Aby konsumenci zaczęli kojarzyć alkohol bez banderoli z niebezpiecznym dla zdrowia odkażanym produktem o przeznaczeniu przemysłowym, konieczna jest edukacja na ten temat. Mała jest świadomość na temat niebezpieczeństw płynących ze spożycia nielegalnego alkoholu. BRAK DANYCH NA TEMAT SKALI ZJAWISKA Istotnym warunkiem przeprowadzenia skutecznej walki z nielegalnymi wyrobami spirytusowymi zarówno z punktu widzenia legislacji, jak i działań operacyjnych, jest określenie wielkości czarnego rynku oraz modus operandi uczestników nielegalnego obrotu. Zarówno tzw. szara, jak i czarna strefa, są niezwykle trudne do oszacowania przestępcy nie raportują wielkości produkcji. Także badania konsumenckie dotyczące spożycia i zakupu nielegalnego alkoholu nie są wiarygodne ankietowani nie lubią chwalić się łamaniem prawa lub nie mają tej świadomości. Źródłem trudności w estymacji wielkości nielegalnego rynku alkoholi jest również brak koordynacji danych aby dokonać precyzyjnych szacunków, dane powinny spływać z wielu miejsc jednocześnie, tj. zarówno od służb skarbowych, jak i celnych. Dotychczasowo były to dwie oddzielne instytucje, jednak w wyniku powstania KAS istnieje możliwość lepszego koordynowania spływających danych o szarej strefie. Niemniej oszacowanie samej szarej i czarnej strefy w obrocie napojami spirytusowymi wciąż będzie wyzwaniem. Wynika to z opisywanego wcześniej przykładu dotyczącego wprowadzania spirytusu legalnego, ale do celów przemysłowych i zamienianiu go poprzez oczyszczenie na spirytus spożywczy. Tylko ujawnieni uczestnicy takiego procederu mogą stanowić źródło informacji ilościowej o wielkości rynku. Nie tylko obecny, ale i historyczny rozmiar zjawiska jest trudny do oszacowania nie ma dokładnych, ogólnodostępnych dla branży spirytusowej danych dotyczących importu skażonego alkoholu w poprzednich latach ani skoordynowanej bazy danych zebranych od wszystkich służb o wykrytych dotychczasowo przypadkach odkrycia odkażalni spirytusu, składów nielegalnego alkoholu czy też wprowadzania go do obrotu. NIK szacuje rozmiar szarej strefy na poniżej 10% 1. BRAK EDUKACJI KONSUMENTÓW Niewyedukowany konsument jest potencjalnym, nieświadomym nabywcą nielegalnych wyrobów spirytusowych. Braki edukacyjne konsumentów można podzielić na dwa obszary związany ze szkodliwością picia odkażonego alkoholu oraz z pochodzeniem rzekomo destylowanych metodą domową tradycyjnych nalewek. Drugi problem jest omawiany szerzej w podrozdziale poświęconym alkoholowi produkowanemu w Polsce. Pierwszy z problemów wynika z faktu, iż brakuje kampanii uświadamiających konsumentów o skutkach picia skażonego alkoholu. Skażalniki, takie jak izopropanol, są szkodliwe dla zdrowia, jednak dla małych producentów nielegalnego alkoholu wytrącenie tych składników jest mniej istotne niż pozbycie się gorzkiego Bitrexu z roztworu. 2 Oznacza to, że konsument kupuje alkohol, który nie został w całości odkażony, natomiast smakuje jak etanol. Produkt taki często nawet nie próbuje udawać legalnego alkoholu sprzedawany jest w plastikowych butelkach w pojemności od 1 do 5 litrów, bez etykiet. Typowy konsument alkoholu sprzedawanego w takiej formie wie, że nie pochodzi on z legalnego źródła, jednak nie zdaje sobie sprawy z tego, że nie jest on do końca odkażony bądź z powodu celowego zaniedbania producenta, bądź też w wyniku niedoskonałości procesu technologicznego. Oprócz konsumentów nastawionych na zakup nielegalnego alkoholu
108 GLOBAL COMPACT PRZECIWDZIAŁANIE SZAREJ STREFIE W POLSCE istnieje również grupa, która kupuje go w sposób nieświadomy. Są to konsumenci, którzy kupują produkt m.in. na lokalnym targu produktów regionalnych i nie zwracają uwagi na to, że zamiast banderoli jest przyklejona imitująca ją naklejka bez znaku akcyzy. Po czym taki konsument może poznać, że kupuje autentyczny produkt? Najlepiej jest rozpoznać oryginał po banderoli oraz po nadruku na butelce wymuszonym przez unijne przepisy prawa żywnościowego. Zdaniem branży spirytusowej fałszerze oryginalnych opakowań nie przykładają starań do nanoszenia nadruku laserowego z numerem seryjnym na szyjce butelki. Dla konsumenta, który chce mieć pewność zakupu bezpiecznego, legalnego alkoholu, istotną wskazówką może być informacja, że nie można trafić na odkażany alkohol w dużych sieciach handlowych z kontrolowanym łańcuchem dostaw. OCHRONA ZNAKÓW TOWAROWYCH Istotnym problemem jest podrabianie znaków towarowych przez producentów nielegalnych wyrobów spirytusowych. Ze względu na duży stopień profesjonalizacji większych grup przestępczych, pewna część alkoholu może trafiać do sieci detalicznych bądź gastronomii. Były przypadki, zgłoszone przez branżę spirytusową, kiedy nielegalny producent zamawiał serię butelek identycznych z butelkami legalnego producenta w hucie szkła problem ten dotyczy jednak tylko mniejszych sklepów, ponieważ duzi detaliści posiadają podpisane umowy sprzedażowe bezpośrednio z producentami czy też dystrybutorami. PAKIET SPIRYTUSOWY Pakiet spirytusowy to potoczna nazwa ustawy zmieniającej ustawę o podatku akcyzowym (Dz.U 2017 r. poz. 937) z 7 kwietnia 2017 r. Pakiet, wchodząc w życie w dniu 27 maja ujednolicił zasady dotyczące dopuszczalnych typów alkoholu skażonego całkowicie obecnie dzięki tej nowelizacji nie ma możliwości importowania do Polski na zasadach handlu wewnątrzwspólnotowego alkoholu skażanego tzw. metodą węgierską. Import tego produktu do Polski, spirytusu niezwykle łatwego do odkażenia, był zjawiskiem o znacznej skali. Import alkoholu niespożywczego z Węgier do Polski w latach 2014-2015 wyniósł ok. 8,8 mln litrów. 3 Był on zwolniony z akcyzy na podstawie rozporządzenia Komisji Europejskiej z 2013 r. dotyczącego wzajemnego uznawania procedur całkowitego skażenia alkoholu etylowego. Po wejściu w życie wyżej wymienionej ustawy dopuszczonymi do zwolnienia z akcyzy metodami skażania alkoholu w Polsce pozostały: euroskażalnik (normę dla euroskażalnika wyznacza rozporządzenie Komisji nr 3199/93 z dnia 22 listopada 1993 w sprawie wzajemnego uznawania procedur całkowitego skażenia alkoholu etylowego do celów zwolnienia z podatku akcyzowego) metody dozwolone przez polskiego fiskusa. Dodatkowo pakiet spirytusowy nałożył na firmy sprowadzające do Polski skażony alkohol obowiązek rejestrowania się jako podatnicy akcyzy oraz powiadamiania urzędu celno-skarbowego o planowanym nabyciu wewnątrzwspólnotowym. Przed wejściem w życie pakietu zdarzało się, że transport deklarowany jako przeznaczony na potrzeby przemysłu kosmetycznego, nigdy nie trafiał do odbiorców działających legalnie w całości był odkażany. Kolejnym obowiązkiem nałożonym na importerów jest prowadzenie rejestru transakcji dane te są przekazywane do właściwego naczelnika urzędu skarbowego, który monitoruje przestrzeganie przepisów przez podmioty sprowadzające alkohol. Dane przekazywane do naczelników pozwolą na dokładne zwymiarowanie ilości alkoholu skażonego, który jest wwożony do kraju oraz jego źródeł. Dotychczasowe efekty pakietu spirytusowego są trudne do oszacowania zapewne dopiero dane zebrane z całego roku pozwolą na ocenienie jego skuteczności i wdrożenie kolejnych kroków. Pomimo wprowadzenia jednej istotnej zmiany należy ocenić wprowadzenie Pakietu jako wysoki. Wprowadzenie standardu dopuszczalnych w Polsce skażalników, które trudno jest odkazić, zawęża mocno wprowadzenie na rynek spirytusu odkażonego. Nie rozwiązuje to całości problemu, jednak trudniej będzie w świetle prawa wprowadzić na rynek spirytus o zastosowaniu przemysłowym skażony ustalonym, dopuszczalnym typem skażalnika, odkazić i wprowadzić na rynek jako spirytus do konsumpcji za dużo wyższą cenę. Na efekty działania zmian należy poczekać oraz monitorować statystykę wprowadzania na rynek innego rodzaju produktów. 3
SZARA STREFA I STREFA WYŁUDZEŃ W POLSCE UJĘCIE SEKTOROWE 109 LESZEK WIWAŁA Prezes Zarządu Związek Pracodawców Polski Przemysł Spirytusowy Uszczelnianie przepisów i lepiej sprofilowane kontrole sprawiają, że rosną wpływy budżetowe i nie ma potrzeby podnoszenia podatków. Dotyczy to również alkoholu. Wprowadzono nowy mechanizm powiązania formuł skażania z konkretnym wykorzystaniem. Innymi słowy do produkcji kosmetyków stosuje się lekkie skażalniki, a do rozpuszczalników czy płynów do spryskiwaczy trzeba wykorzystać formuły trudne do usunięcia. Substancje zawierające alkohol skażony zostały objęte systemem monitorowania transportu (SENT). Wprowadzono rejestr podmiotów sprowadzających alkohol skażony z zagranicy oraz rejestr podmiotów kupujących alkohol całkowicie skażony lub wyroby przemysłowe z dużym stężeniem alkoholu (powyżej 50%). Do niedawna jednym z głównych źródeł zaopatrywania nielegalnego rynku był spirytus skażony z Węgier. Dzięki zaangażowaniu polskiego rządu udało się uporządkować na poziomie UE metody całkowitego skażania alkoholu. W efekcie od 1 sierpnia br. przestały wjeżdżać do Polski miliony litrów łatwego do oczyszczenia alkoholu. Jednak dziś za wcześnie, by ogłosić zwycięstwo. Przestępcy, którzy zaopatrywali się na Węgrzech szybko znaleźli inne źródła. Jednym z nich są substancje dezynfekujące, które korzystają z tym samych lekkich skażalników, co wyroby kosmetyczne. Skażony alkohol po odpowiedniej obróbce jest nadal sprzedawany jako: bimber, nalewki, czy śliwowice itp. Na litr spirytusu śliwkowego trzeba 15 kg śliwek. Zbiory tych owoców w tym roku były wyjątkowo małe, więc szansa na prawdziwą nielegalną łącką jest znikoma. Niebanderolowane regionalne wyroby był licznie ujawniane przez Służbę Celna Skarbową na festynach i targach. Chociaż liczba kontroli w tym zakresie spadła o połowę (z 248 w 2016 r. do 112 w 2017 r.), to były one bardziej skuteczne. Każde zgłoszenie na telefon interwencyjny KAS jest sprawdzane. Ponadto medialne zainteresowanie kontrolą przeprowadzoną na Festiwalu Smaku w Grucznie (19-20 sierpnia) dało też efekty edukacyjne. Od września na imprezach plenerowych znacznie poprawił się poziom legalnej sprzedaż, z czego skorzystali mali polscy producenci.
110 GLOBAL COMPACT PRZECIWDZIAŁANIE SZAREJ STREFIE W POLSCE Firmy rodzinne liczą, że KAS będzie coraz skuteczniej ścigał wystawców podszywających się pod producentów regionalnych. Przestępcy ci nie tylko nie płacą akcyzy, VAT, ani opłaty za zezwolenia, ale też sprzedają towar niskiej jakości. Większość z badanych próbek nielegalnego alkoholu zawiera rakotwórczy chloroform, efekt wytrącenia jednego ze skażalników. Według Narodowego Funduszu Zdrowia, w 2016 roku alkoholem metylowym zatruły się w Polsce 152 osoby, a 37 zmarło. Z kolei glikolem zatruły się 192 osoby, a 24 zmarły. Dane te obejmują jedynie osoby hospitalizowane. Liczba osób zatrutych alkoholem skażonym może być znacznie większa i sięgać kilku tysięcy. Nielegalny alkohol to nie tylko straty dla budżetu i legalnych przedsiębiorstw, lecz również poważne zagrożenia dla zdrowia konsumentów.