Streszczenie Publikacja analizuje zakres ochrony gwarantowanej przez prawo międzynarodowe oraz jej adekwatność w stosunku do celu humanizacji i zapewnienia w każdej sytuacji poszanowania godności, nietykalności i wolności człowieka. Celem analizy jest modelowanie standardu ludzkości poprzez generowanie podstawowego katalogu praw jednostkowych. Autor systematyzuje zasady i normy traktatowe prawa praw człowieka i prawa humanitarnego oraz normy zwyczajowe i ogólne zasady prawa międzynarodowego. W wyniku takiej kompilacji źródeł ochrony jednostki stworzony zostaje model funda,mentalnego standardu ludzkiego, który powinien obowiązywać wszystkich członków społeczności międzynarodowej. Wprowadzenie Humanizacja, propagując zainteresowanie człowiekiem oraz poszanowaniem jego praw i wolności, zmodyfikowała zarówno stosunki, jak i prawo międzynarodowe. Podstawowym jej celem odnośnie prawa międzynarodowego jest wprowadzenie do niego pełnych gwarancji poszanowania godności człowieka, jego nietykalności i wolności wyboru oraz zagwarantowanie pomocy w zaspokojeniu jego podstawowych potrzeb, niezbędnych do biologicznego przetrwania, niezależnie od sytuacji, w jakiej znajduje się człowiek i od stanu, w jakim pozostaje państwo, na którego terytorium przebywa. 1 W wyniku humanizacji w prawie międzynarodowym dokonano kodyfikacji norm służących ochronie ludzi, co w konsekwencji zaowocowało utworzeniem międzynarodowego systemu prawnego chroniącego godność oraz prawa i wolności człowieka. W holistycznym ujęciu na system ten składają się normy prawa praw człowieka oraz prawa konfliktów zbrojnych (prawa humanitarnego), pojmowane jako zbiór norm traktatowych i zwyczajowych oraz ogólnych zasad prawa międzynarodowego. 2 Konstrukcja międzynarodowego systemu ochrony nie jest jednak odbiciem ideałów humanizmu (w tym humanitaryzmu), ale wypadkową pomiędzy nimi a polityką i realizacją przez państwa narodowych interesów. Można uznać, że jest efektem odniesienia ideałów "nieokiełznanego humanitaryzmu" do rzeczywistości 3. W związku z niechęcią państw do ograniczania stref zależnych od ich wyłącznych decyzji, międzynarodowy system ochrony praw człowieka przewiduje różne gwarancje dla ludzi, zależnie od stopnia kolizji ideałów humanizmu i humanitaryzmu z zasadą nieingerencji w sprawy wewnętrzne i poszanowaniem suwerenności państw. Prawo humanitarne z tego powodu różnicuje ochronę ofiar konfliktów międzynarodowych i niemiędzynarodowych. Pełna ochrona przewidziana jest tylko dla ofiar konfliktów międzynarodowych, częściowo ograniczona dla ofiar umiędzynarodowionych konfliktów wewnętrznych 4, a silnie ograniczona dla ofiar konfliktów wewnętrznych. Natomiast prawo praw człowieka dopuszcza możliwość uchylenia 1 / 13
gwarancji dla praw jednostek w sytuacji: niebezpieczeństwa, które zagraża istnieniu narodu, konieczności obrony bezpieczeństwa państwowego lub publicznego, porządku, zdrowia i moralności publicznej oraz praw i wolności innych osób 5. W tym kontekście powstaje więc pytanie: czy zakres ochrony gwarantowanej przez prawo międzynarodowe urzeczywistnia cel humanizacji i zapewnia w każdej sytuacji poszanowanie godności, nietykalności i wolności człowieka oraz pomoc w zaspokojeniu jego podstawowych potrzeb biologicznych. Odpowiedź na nie jest tożsama z próbą wykrystalizowania fundamentalnego standardu ludzkości, czyli określenia sposobu traktowania ludności oraz podstawowego katalogu praw jednostkowych, zapewniającego poszanowanie powyższych wartości i zawsze obowiązującego wszystkie państwa (a także strony konfliktów zbrojnych inne niż państwa) odnośnie ludzi, którzy znajdują się. pod ich jurysdykcją lub władzą. Oznaczenie "standardu" polega więc na zebraniu zasad i norm traktatowych obowiązujących na podstawie prawa praw człowieka i prawa humanitarnego - należy jednak spośród nich wziąć pod uwagę tylko normy prawa praw człowieka niepodlegające ograniczeniu bądź zawieszeniu w żadnej sytuacji i normy prawa humanitarnego, które obowiązują we wszystkich konfliktach zbrojnych - oraz połączeniu ich z normami zwyczajowymi i ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego. W wyniku takiej kompilacji źródeł ochrony jednostki, do standardu zaliczone zostaną tylko takie normy i zasady, których poszanowanie obowiązuje wszystkich członków społeczności międzynarodowej. 6 Tak szerokie ujęcie źródeł uzasadnia użycie odnośnie terminu "standard" określenia "ludzkości", ponieważ bardziej popularny zwrot "humanitarny" ogranicza konotacje tylko do prawa humanitarnego 7. Katalog praw na podstawie norm traktatowych Analizując normy traktatowe odnośnie prawa praw człowieka, pod uwagę można wziąć tylko konwencje o globalnym zasięgu. Podstawową jest Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych przyjęty na forum ONZ 16 grudnia 1966 roku, uzupełniany przez szczegółowe traktaty m.in.: Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 9 grudnia 1948 r., Konwencję przeciw torturom z l0 grudnia 1984 roku. Do norm, które nie podlegają żadnej derogacji Pakt mocą art. 4 zalicza: prawo do życia, ale tylko w aspekcie arbitralnego pozbawiania życia, a tym zakazu ludobójstwa 8, wolność od tortur oraz okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania, wolność od niewolnictwa i poddaństwa, łącznie z prawem do osobowości prawnej, wolność od więzienia za długi, wolność od retroaktywnego stosowania prawa karnego, wolność myśli, sumienia i wyznania oraz ogólne zasady równości i 2 / 13
niedyskryminacji. 9 Z powodu niemożności wprowadzenia względem nich zawieszeń i ograniczeń korzystania prawa te są uważane za trzon, twardy rdzeń praw człowieka lub prawa absolutne ("hard core"). Z zakresu prawa humanitarnego pod uwagę można wziąć tylko wspólny dla wszystkich Konwencji genewskich o ochronie ofiar wojny z 12 sierpnia 1949 roku, art. 3. Określa on zalecany sposób postępowania państw wobec ludności podczas niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych, przy czym - zgodnie z doktryną - obowiązuje on już "na bardzo wczesnym etapie konfliktu wewnętrznego" 10, od momentu, kiedy rozwój wydarzeń wykracza poza sytuację nieporządku publicznego. Art. 3. wprowadza nakaz humanitarnego traktowania ludności, która nie bierze udziału w działaniach zbrojnych lub która złożyła broń, zakazuje dyskryminacji oraz: zamachów na życie i nietykalność cielesną, w tym zabójstw, okaleczeń, okrutnego traktowania i tortur; brania zakładników: zamachów na godność osobistą, w szczególności poniżającego i upokarzającego traktowania; skazywania i wykonywania egzekucji bez uprzedniego wyroku, wydanego w wyniku rzetelnego procesu. Sytuacji ludności podczas konfliktów niemiędzynarodowych dotyczy również II Protokól dodatkowy do konwencji genewskich z 10 czerwca 1977 roku, jednak jego norm nie można włączyć do fundamentalnego standardu ludzkości, ponieważ na mocy art. l, protokół obowiązuje nie we wszystkich konfliktach zbrojnych nie mających charakteru międzynarodowego, a jedynie w takich, w których strona konfliktu inna niż państwo sprawuje kontrolę nad częścią terytorium państwa, co umożliwia jej prowadzenie spójnych i ciągłych operacji wojskowych oraz posiada odpowiedni stopień zorganizowania i odpowiedzialne dowództwo. 11 Protokół nie ma więc zastosowania do takich konfliktów, w których strona wojująca inna niż państwo nic ma kontroli nad wymaganą przez protokół ilością terytorium i prowadzi walkę partyzancką. Nie obejmuje również konfliktów, w których walki toczą się pomiędzy różnymi grupami paramilitarnymi i/lub uzbrojonymi cywilami, którzy walczą ze sobą nawzajem i z państwem, a także początkowych faz konfliktu zbrojnego, kiedy strona przeciwna państwu nie osiągnęła jeszcze wymaganego stopnia zorganizowania. 12 Oparcie tylko na normach traktatowych wymusza zawężenie katalogu praw i zasad należących do fundamentalnego standardu ludzkości do art. 3 konwencji genewskich oraz praw zaliczonych do norm iuris cogensis. Obowiązywanie prawa zwyczajowego oraz zasad ogólnych prawa międzynarodowego, interpretowanych przez międzynarodowe sądy, znacznie go jednak rozszerza. Zasada humanitaryzmu a prawo zwyczajowe Na podstawie prawa zwyczajowego można określić zasady traktowania ludzkości oraz katalog chronionych praw człowieka. Zwyczajowo uznanym wzorcem, wyznaczającym kierunek i ducha międzynarodowej ochrony, jest Powszechna deklaracja praw człowieku z 10 grudnia 1948 roku, 3 / 13
natomiast normami zwyczajowymi są wprost wszystkie prawa i zasady zawarte w konwencjach genewskich, w tym art. 3, o czym przesądza niemal powszechna ich ratyfikacja - stronami konwencji jest 189 państw 13. Statusu prawa zwyczajowego nie posiada żaden z Protokołów dodatkowych do konwencji genewskich z 1977 roku 14. Spośród zasad zwyczajowych najważniejszą, z punktu widzenia humanizacji prawa. wydaje się. być zasada humanitaryzmu. Jej odzwierciedleniem jest klauzula sformułowana przez Fiodora Martensa umieszczona po raz pierwszy w IV Konwencji haskiej z 1907 roku, która stanowi, że w trakcie działań zbrojnych we wszystkich sytuacjach nieunormowanych przepisami ludność "pozostaje pod ochroną i władzą zasad prawa międzynarodowego, wypływających z ustalonych zwyczajów, z zasad ludzkości i wymagań społecznego sumienia" 15. Humanitaryzm zwyczajowo jest pojmowany jako: "zakaz zadawania zbędnych cierpień, [...] ochrona niewalczących, zwłaszcza osób cywilnych, rannych i chorych, [...] nakaz niesienia pomocy wszystkim, bez żadnej dyskryminacji, którzy jej potrzebują w związku z działaniami wojennymi" 16. Z zasady humanitaryzmu wprost wynika nakaz ochrony ludności cywilnej podczas trwania konfliktu zbrojnego. Nakaz ten posiada ugruntowaną pozycję w prawic zwyczajowym i został potwierdzony przez szereg deklaracji i traktatów międzynarodowych z. dziedziny prawa wojennego, m.in.: Deklarację petersburską z 1868 roku, Regulamin praw i zwyczajów wojny lądowej (Regulamin haski) z 1907 roku 17, IV Konwencję genewską z 1949 roku, I Protokół dodatkowy do Konwencji genewskiej z 1977 roku. Obejmuje on zakaz atakowania ludności cywilnej oraz nakaz objęcia opieką całej ludności cywilnej, która znajdzie się we władzy strony konfliktu, bez dyskryminacji narodowej lu jakiejkolwiek innej. Istotna dla określenia standardu ludzkości jest również treść zasad ogólnych prawa międzynarodowego 18. W oparciu o wyrok Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze zaliczyć do nich można postanowienia IV Konwencji haskiej z 1907 roku i załączonego do niej regulaminu, a zgodnie z orzecznictwem Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości: opinią doradczą z 1951 r. w sprawie zastrzeżeń do konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa oraz wyrokiem w sprawie Barcelona Traction, Light and Power Company z 1970 roku 19 oraz doktryna międzynarodową do bezwzględnie obowiązujących i wiążących wszystkich członków społeczności międzynarodowej - norm iuris cogensis - można zaliczyć wszystkie prawa, zgodnie z prawem praw człowieka, niederogowalne. Normą bezwzględnie obowiązującą, tzn. na podstawie uregulowań Karty NZ, jest również sama zasada poszanowania oraz przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności. 4 / 13
W wyniku połączenia powyższych źródeł można uzyskać katalog praw jednostki i zasad obowiązujących odnośnie jej traktowania. Jest on większy niż wynikający wprost z powyższych norm, ponieważ w następstwie kompilacji dochodzi do synergii. Wynikiem związków, które tworzą się pomiędzy normami pochodzącymi z różnych źródeł, są dodatkowe gwarancje dla człowieka i jego praw. 20 De lege ferenda W doktrynie powszechny i uzasadniony jest jednak pogląd o braku klarowności oraz przejrzystości tak wyprowadzonego fundamentalnego standardu ludzkości. 21 Używane jest wręcz określenie "szara strefa" 22. Liczne są więc, będące wyrazem zaawansowanego procesu humanizacji, postulaty, by w drodze przyjęcia międzynarodowej deklaracji lub konwencji uporządkować ten obszar prawa międzynarodowego 23. Postulaty te znalazły odbicie najpierw w postaci dokumentów o stosowalności ograniczonej tylko do stanów pomiędzy klasyczną wojną międzynarodową a pokojem, przykładem może być Oświadczenie z Oslo na temat norm i procedur w czasie stanu wyjątkowego lub przemocy wewnętrznej 24 z 1987 roku, przyjęte jako wynik konferencji w Norweskim Instytucie Praw Człowieka; a następnie w postaci dokumentów przedstawiających fundamentalny standard ludzkości, którego stosowalność nie jest w żaden sposób ograniczona. Najważniejszym spośród tych ostatnich jest Deklaracja w sprawie minimalnych standardów humanitarnych 2 5, opracowana przez międzynarodowy zespół ekspertów na sympozjum w Instytucie Praw Człowieka Abo Academy University w Turku, w Finlandii 2 grudnia 1990 roku, ponieważ stała się ona podstawą dalszych prac nad uporządkowaniem tego obszaru prawa. W 1994 roku Podkomisja ds. Ochrony i Promocji Praw Człowieka skierowała deklarację z Turku do Komisji Praw Człowieka, która rezolucją nr 29/1995 zdecydowała o zainicjowaniu negocjacji w celu przyjęcia deklaracji jako dokumentu ONZ. (W toku prac Komisji dokonano zmiany nazwy z minimalnego standardu humanitarnego na fundamentalny standard ludzkości). W ramach międzynarodowej debaty sprawozdania na temat minimalnych standardów przygotowało Biuro Wysokiego Komisarza NZ ds. Praw Człowieka, które przedstawił Sekretarz.Generalny ONZ w latach: 2000, 2001, 2002, 2004 i 2006 26. Sprawozdania te, jak i wielu organizacji międzynarodowych, a także Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża 27 5 / 13
potwierdzają obowiązywanie norm umieszczonych w deklaracji z Turku, wskazując jednakże często na inne normy powszechnie obowiązujące, a nic ujęte w tym dokumencie. Potwierdzeniem międzynarodowego uznania Deklaracji w sprawie minimalnych standardów humanitarnych nie jest wyczerpujący z Turku jest również powołanie się na nią przez Międzynarodowy Trybunał Karny ds. byłej Jugosławii (ICTY) 28. Izba Odwoławcza ICTY, rozpatrując legalność użycia środków i metod walki w konflikcie wewnętrznym, w decyzji z 2 października 1995 roku powołała się na art. 5 deklaracji, potwierdzający w każdej sytuacji całkowity zakaz stosowania środków i metod walki, które są zakazane przez prawo międzynarodowe. Argumentem użytym przez ICTY było stwierdzenie, że to, co "jest nieludzkie, a w konsekwencji zakazane, w wojnach międzynarodowych nie może nie być nieludzkie i niedopuszczalne w okresach niepokojów wewnętrznych" 29. Orzeczenie to nie tylko potwierdza wagę deklaracji z Turku. Co ważniejsze, można z niego wyprowadzić wniosek, że uprawomocnione jest, zgodne z logiką oraz humanitaryzmem. interpretowanie treści praw jednostek i zasad prowadzenia działań zbrojnych w taki sam sposób we wszystkich sytuacjach. 30 W deklaracji z Turku zawarte zostały normy obowiązujące na podstawie prawa praw człowieka i prawa humanitarnego, należy je jednak ujmować, zgodnie z duchem humanitaryzmu, maksymalnie szeroko. W dokumencie tym potwierdzono prawa i zasady wynikające z traktatów, jak i prawa zwyczajowego oraz zasad ogólnych rządzących stosunkami międzynarodowymi. Zestawiono w niej tylko te normy, które w żadnej sytuacji nie podlegają ograniczeniu bądź zawieszeniu, mają więc zastosowanie zarówno w czasie pokoju, jak i konfliktu zbrojnego, "we wszystkich sytuacjach, włączając w to sytuacje wewnętrznych aktów przemocy, zamieszek, napięć i stanów wyjątkowych" (art. 1). Obowiązek ich stosowania spoczywa na wszystkich: jednostkach. grupach i władzach, niezależnie od posiadanego przez nie statusu prawnego, co jest zgodne z ideą praw człowieka i stanowiącą normę ius cogens zasadą poszanowania i przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności. 31 Model fundamentalnego standardu ludzkiego Na podstawie deklaracji zturku, stosując zasadą jednolitego interpretowania treści praw i zasad, we wszystkich sytuacjach można stwierdzić, że na fundamentalny standard ludzki składają się: 1. Zasady wynikające z międzynarodowego prawa humanitarnego (art. 5, 6. 12. 13. 14 i 15 6 / 13
deklaracji): - zakaz ataków na nie-kombatantów, - zakaz rozmyślnego pozbawiania wody, jedzenia i lekarstw, - zakaz, terroryzowania ludności, - zakaz używania zdelegalizowanych przez prawo międzynarodowe środków i metod walki, - nakaz proporcjonalnego używania siły, - nakaz poszukiwania, zbierania i leczenia chorych, rannych i zaginionych, - nakaz poszanowania zmarłych, - zakaz ataków na personel medyczny i duchowny, nakaz udzielenia mu pomocy w wykonywaniu obowiązków, - zagwarantowanie swobodnego dostępu organizacji humanitarnych do potrze-bujących pomocy. - Prawa i zasady wynikające z międzynarodowego prawa praw człowieka, których obowiązywanie /ostało wzmocnione przez międzynarodowe prawo humanitarne (art. 3, 4, 7, S, 9. 10, 11 i 16 deklaracji): 1. prawa i zasady gwarantowane każdemu człowiekowi: - nakaz pos/anowania osoby ludzkiej, jej godności i praw, - prawo do życia, traktowane jako wolność od arbitralnych zamachów na życie, w tym zakaz ludobójstwa; ograniczenia względem kary śmierci: orzekanie tylko za najcięższe przestępstwa, niewykonywanie na ciężarnych kobietach, matkach małych dzieci oraz nieletnich, wykonywanie nie wcześniej niż przed upływem sześciu miesięcy od wyroku, - wolność od zamachów na godność osobistą oraz wolność od tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania, w tym: wolność od zamachów na zdrowie (wraz z wolnością od bycia poddawanym eksperymentom medycznym) na równowagę fizyczna i psychiczną, wolność od kar cielesnych i okaleczeń, wolność od gwałtów, wymuszonych ciąż i wymuszonej prostytucji, - uznanie podmiotowości prawnej jednostki, łącznie z wolnością od dyskryminacji, wolnością od niewolnictwa i poddaństwa, wolnością od bycia zakładnikiem, - wolność myśli, sumienia i wyznania, wolność od kar zbiorowych, - prawo własności, tylko w aspekcie zakazu grabieży, - prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, chronione w zakresie całkowitego zakazu praktykowania, zezwalania i tolerowania mimowolnych zaginięć, oraz poprzez gwarancje w sytuacji zatrzymania (także w areszcie domowym) i internowania: przetrzymywanie w uznanym miejscu zatrzymań, humanitarne traktowanie, poinformowanie rodziny o fakcie zatrzymania, uznanie prawa osoby zatrzymanej do kontaktów zewnętrznych, prawo do oceny faktu zatrzymania przez sąd i ewentualnego zwolnienia; wyznaczenia miejsca zamieszkania, internowania bądź zatrzymania można dokonać jedynie z ważnych powodów bezpieczeństwa, - prawo do rzetelnego procesu, w tym m.in.: prawo do informacji o przyczynie oskarżenia, prawo do osądzenia w rozsądnym terminie, poszanowanie gwarancji procesowych, zakaz karania bez podstawy prawnej oraz prawo do odwołania się od wyroku, - wolność przemieszczania się, w aspekcie wolności od przymusowego wysiedlania i deportacji, z wyjątkiem sytuacji, gdy wymagają jego względy bezpieczeństwa ludności oraz 7 / 13
bezpieczeństwa państwa, przy czym w miejscu przesiedlenia muszą panować satysfakcjonujące warunki dla zamieszkania, higieny. zdrowia, bezpieczeństwa i wyżywienia; oraz w aspekcie wolności od zmuszania do opuszczenia terytorium państwa; - dodatkowa opieka nad osobami należącymi do grup szczególnie wrażliwych: - dziećmi, którym zawsze należy się szczególne traktowanie, zgodne z wymogami ich wieku; obowiązuje zakaz wcielania do wojska lub grup militarnych oraz zmuszania do uczestniczenia w aktach przemocy dzieci poniżej 15 roku życia, - osobami należącymi do mniejszości 32. Katalog praw i zasad zawartych w Deklaracji w sprawie minimalnych standardów humanitarnych nie jest wyczerpujący 33. Nie obejmuje m.in. zwyczajowego nakazu objęcia opieką całej ludności cywilnej, która znajdzie się we władzy strony konfliktu ani prawa ludności cywilnej do opuszczenia terenu działań wojennych, włącznie z prawem wyjazdu cudzoziemców 34, nie gwarantuje zwyczajowej zasady non-refoulement, traktowanej łącznie z prawem wejścia na terytorium państwa w sytuacji prześladowania w państwie dotychczasowego pobytu 35, a także prawa powrotu ludności do własnego państwa. Wszystkie te prawa i zasady należy włączyć do fundamentalnego standardu ludzkości. Podsumowanie Proces humanizacji prawa międzynarodowego wymuszajasne określenie praw jednostek i zasad traktowania ludności w każdej sytuacji. Potwierdzenie ich w jednym międzynarodowym dokumencie byłoby wyrazem znacznego zaawansowania tego procesu. Proponowany powyżej katalog zapewnia poszanowanie godności, nietykalności. podstawowej wolności i biologicznego przetrwania ludności. Mimo swego minimalizmu realizuje cel humanizacji prawa międzynarodowego. 8 / 13
Określenie fundamentalnego standardu ludzkości jest jednak dopiero pierwszym krokiem na drodze zapewnienia rzeczywistej ochrony ludności cywilnej w każdej sytuacji. Mimo, że rosnąca aprobata dla humanizmu (i humanitaryzmu) coraz bardziej ogranicza legitymizowane przez społeczność międzynarodową metody i środki realizacji interesów państw i rządów, wiele z nich dopuszcza się na ludności cywilnej, w tym na własnych obywatelach, zbrodni, które "wstrząsają sumieniem ludzkości" 36. Społeczność międzynarodowa musi więc wypracować skuteczne środki wymuszające respektowanie praw jednostek i uznanych zasad traktowania ludności. Przypisy: 1 Więcej: Materiał Edukacyjny Międzynarodowego Prawa Humanitarnego, Serwis Internetowy Polskiego Czerwonego Krzyża: www.pck.org.pl/index.php 2 Szyjko C., Ochrona danych osobowych w europejskim systemie podstawowych praw i wolności. Commentationes, Zeszty Naukowy WSMW Nr 1 2005. 3 Jean Pictet odnośnie przyjęcia Konwencji genewskich o ochronie ofiar wojny z 1949 r. Tenże, The formation of International humanitarian law, "International Review of the Red Cross" 1994, nr 11-12, s. 528. 4 Zob. R. Bierzanek, Ochrona kombatantów i ludności cywilnej w umiędzynarodowionych konfliktach zbrojnych, "Sprawy Międzynarodowe" 1989, nr 12, s. 89-100. 5 Możliwość wprowadzania ograniczeń przewiduje Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych z l6 grudnia l966 r. oraz traktaty regionalne: Europejska konwcneja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 4.11.1950 r. oraz Amerykańska konwencja praw człowieka z 22. l 1.1969 r. Nie przewiduje jej Afrykańska karta praw człlowieka i ludów z 26.06.1981 r. Postulowane bywa czasem poszerzenie katalogu powodów ograniczeń o możliwość wprowadzania ich ze względu na zapewnienie zrównoważonego rozwoju państwa. Zob. J. Menkes, Uniwersalny system ochrony praw człowieka. Kilka uwag. "Sprawy Międzynarodowe" 1998, nr.3. s. 86. 6 Więcej: Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża http://www.redcross.int/ 9 / 13
7 Sformułowania "fundamentalny standard ludzkości" używa Komisja Praw Człowieka ONZ. 8 Prawa do życia nie można uznać w całości za niederogowalne i w konsekwencji w całości za normę ius cogens. Mimo. że czyni tak Cezary Mik, zob. C. Mik, Powszechne a imperatywne normy praw człowieka. "Państwo i Prawo" 1989, nr 9, s.59, to jednak Pakt praw obywatelskich i politycznych, mimo, że zalicza prawo do życia do katalogu praw, wobec których niedopuszczalna jest ingerencja państwa (art. 4), to sam w treści (art. 6) dopuszcza derogacją prawa do życia w postaci kary śmierci, nakazując jednak stosowanie się do Konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa. 9 W. Czapliński, Interwencja w Iraku z punktu widzenia prawa międzynarodowego, "Państwo i Prawo" 2004, nr 1, s. 18-34. 10 M. Gąska, A. Ciupiński, Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych, Warszawa 2001. s. 32. 11 Więcej: AMNESTY INTERNATIONAL POLSKA http://www.amnesty.org.pl/index.php 12 C.Szyjko, Perspektywy demilitaryzacji i neutralizacji przestrzeni wokółziemskiej, "Region, Kraj, Świat." - Studia ofiarowane Prof Olejnikowi. Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie 2005, str. 78-92. 13 Spośród członków ONZ i stron Statutu MTS nie są nimi tyłku Wyspy Marshalla i Nauru. 14 Stronami I Protokołu jest 159 państw, a II 152. 15 Zasada potwierdzona w I Protokole dodatkowym do konwencji genewskich z 1977 roku. art. l p.2., cytat z protokołu; tekst: Międzynarodowe prawo wojenne. Zbiór dokumentów, oprac. M. 10 / 13
Flemming, Warszawa 1978, s. 214-285. 16 M. Flemming, Międzynarodowe prawo zwyczajowe, "Wojskowy Przegląd Prawniczy" 1995. nr 3-4, s. 14. 17 Stanowiącym aneks do IV Konwencji haskiej z 1907 roku. 18 Pojęcie "zasady ogólne prawa międzynarodowego" nic ma jednoznacznej definicji. Przez wielu autorów są one uznawane za część prawa zwyczajowego. Zob. M. Flemming, op. cit., s. 10. Stosowalność zasad ogólnych prawa i zasad międzynarodowo ujednoliconych (prawa zwyczajowego i norm iuris cogensis) wykracza poza prawo międzynarodowe, rozciągając się na wewnętrzny porządek prawny państw. J. Gilas, Systemy normatywne w stosunkach międzynarodowych, Warszawa-Poznań-Toruń 1981, s. 88. 19 Wcześniejsze sprawy przed MTS dotyczące interpretacji treści zasad ogólnych w kontekście praw człowieka: sprawa Nottehohm (Lichtenstein kontra Gwatemala) z 1955 roku i sprawa Afryki poludniowo-zachodniej (Etiopia i Liberia przeciwko Afryce Południowej) z 1966 roku nie przyniosły rozstrzygających rozwiązań. Zob. A. Rubin, Are human rights legal?, w: The Protection of Minorities and Human Rights, red. Y. Dinstein, M. Tabory, Dordrecht-Boston-London 1993. 20 Więcej: Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca http://www.ifrc.org/ 21 G. Solis, Ostre światło w szarej strefie, Rozm. Marcin Gadziński, "Gazeta Wyborcza" 2004, nr 108, s. 10. 22 K. Drzewiecki, Koncepcja minimalnych standardów humanitarnych, "Sprawy Międzynarodowe" 1999, nr 3, s. 67. 11 / 13
23 Zob. A. Rosas, International Monitoring Mechanisms in Situations of Armed Conflict, w: Monito ring Human Rights in Europe. Comparing International Procedures and Mechanisms, red. A. Bloed. L. Leicht, M. Nowak, A. Rosas, Dordrecht 1993, s. 243 244; T. Meron, The protection of human person under human rights law and humanitarian law, "Biulletin of human Rights 1991", 1992, nr l, s. 42 45. 24 Zob. Oslo Statement on Norms and Procedures in Times of Public Emergency or Internal Violence, UN docs. E/CN.4/Sub.2/1987/3l; wcześniejsze propozycje, o mniejszym jednak poparciu społeczności międzynarodowej to m.in. Paris Minimum Standards of Human Rights Norms in a State Emergency z 1984 roku, tekst: "American Journal of International Law" 1985, vol. 79, s. 1072-1081; Siracusa Principles on the Limitation and Derogation Provisions in the International Convenent on Civiv and Political Rights z l984 roku, tekst: "Human Rights Quarterly" 1985, nr 7, s. 3 14. 25 Tekst: "International Review of the Red Cross" 1991, nr 5-6. s. 330-336. 26 Teksty: UN Doc. E/CN.4/2000/87, E/CN.4/2002/92, E/CN.4/2004/94, E/CN.4/2006/91 i E/CN.4/2006/103. 27 Więcej: Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża http://www.icrc.org/ 28 http://www.un.org/icty/cases-e/index-e.htm 29 Cyt. za: K. Drzewiecki, op. cit., s. 64. 30 A. Lewis, Etyka czasu wojny, Przeł. Piotr Amsterdamski, "Gazeta Wyborcza Świąteczna" 2004, nr 125, s. 21-22. 31 Więcej: Biuletyn Informacyjny ATR w Bydgoszczy. Humanitaryzm we współczesnym międzynarodowym prawie konfliktów zbrojnych http://ksik2.atr.bydgoszcz.pl 12 / 13
32 Por. nieco inną kwalifikację praw i zasad: J. D. Vigny, C. Thompson, Fundamental Standards of Humanity: What Future?, "Netherlands Quarterly of Human Rights" 2002, Nr 2, s.188-189. 33 Sami autorzy stwierdzają, że jest to propozycja do dalszych negocjacji. K. Drzewiecki. op. cit. s.68. 34 Więcej: Serwis Internetowy Polskiego Czerwonego Krzyża - MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE KONFLIKTÓW ZBROJNYCH www.pck.org.pl 35 Ten element zasady non-refoulement mimo, że nie gwarantuje go Konwencja dotycząca statusu uchodźców z 28 lipca 1951 r., należy uznać za obowiązujący zwyczajowo, zob. B. Wierzbicki, Uchodźcy w prawie międzynarodowym, Warszawa 1993. s. 75-81, 92. 36 J. Zajadło, Legalność i legitymizacja humanitarnej interwencji, "Państwo i Prawo" 2004, nr 1, s. 3-17. 13 / 13