Raport z badania dotyczącego zamówień publicznych z zastosowaniem klauzul społecznych realizowanych przez gminy / miasta / powiaty województwa mazowieckiego w roku 2015 i 2016 Warszawa, 11.2017 1
Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej ul. Nowogrodzka 62A 02-002 Warszawa [22] 622 42 32 mcps@mcps.com.pl www.mcps.com.pl www.es.mcps-efs.pl facebook.com/ekonomiaspolecznanamazowszu/ Jednostka Organizacyjna Samorządu Województwa Mazowieckiego Redakcja i opracowanie merytoryczne: Wydział ds. Ekonomii Społecznej i Projektów Zewnętrznych Nadzór merytoryczny: Barbara Kucharska / Elżbieta Bogucka Z-ca Dyrektora Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej Opracowanie: Iwona Pasichnyk, Krzysztof Pilecki 2
Spis treści 1. Podstawy prawne i definicje związane z zamówieniami publicznymi społecznie odpowiedzialnymi 5 1.1. Akty prawne 5 1.2. Społecznie odpowiedzialne zamówienia publiczne oraz klauzule społeczne 5 2. Metodologia badania 11 3. Wyniki badania 13 3.1. Informacje dotyczące uchwał / regulaminów / zarządzeń w zakresie stosowania klauzul społecznych 13 3.2. Klauzule społeczne w 2015 r. 15 3.3. Klauzule społeczne w 2016 r. 17 3.4. Porównanie klauzul społecznych w latach 2015-2016 20 3.5. Bariery i potrzeby w zakresie stosowania klauzul społecznych w jst 22 4. Wnioski i rekomendacje 25 5. Załączniki 27 Pismo przewodnie 27 Ankieta za lata 2015-2015 28 3
4
1. Podstawy prawne i definicje związane z zamówieniami publicznymi społecznie odpowiedzialnymi 1.1. Akty prawne W trakcie badanego zakresu lat 2015-2016 zmianie uległy przepisy dotyczące zamówień publicznych. Podstawowy akt prawny systemu zamówień publicznych w Polsce to ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych, wraz z aktami wykonawczymi do tej ustawy. W dniu 28 lipca 2016 r. weszły w życie przepisy ustawy z dnia 22 czerwca 2016 r. o zmianie ustawy Prawo zamówień publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2016 r. poz. 1020), włączając do polskiego porządku prawnego regulacje dyrektyw unijnych dotyczących tego obszaru. Tekst jednolity Ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych opublikowano w Dz. U. 2017 r. poz. 1579. Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (tekst jednolity: Dz.U. 2017 r. poz. 1579) 1.2. Społecznie odpowiedzialne zamówienia publiczne oraz klauzule społeczne Społecznie Odpowiedzialne Zamówienia Publiczne odnoszą się do etapów zamówień publicznych, które uwzględniają jeden lub kilka następujących aspektów: promocja godnej pracy, poszanowanie praw człowieka i prawa pracy, wsparcie społecznego włączenia (w tym osób niepełnosprawnych) ekonomia społeczna i MSP, promocja równych szans oraz zasady,,dostępny i przeznaczony dla wszystkich, włączenie zrównoważonych kryteriów wraz z uwzględnieniem kwestii uczciwego i etycznego handlu przy poszanowaniu zasad traktatowych i dyrektyw w sprawie zamówień publicznych. 1 Klauzule społeczne w szerokim znaczeniu oznaczają rozwiązania umożliwiające uwzględnianie istotnych aspektów społecznych przy realizacji zamówienia publicznego. Jak z tego wynika pojęcie społecznie odpowiedzialnych zamówień publicznych jest szersze niż pojęcie klauzul społecznych. Klauzule są bardzo istotnym instrumentem umożliwiającym wprowadzenia w życie aspektów społecznych w zamówieniach publicznych Sposób uwzględnienia aspektów społecznych w praktyce może różnić się w zależności od rodzaju zamówienia. Obowiązujące przepisy pozwalają na określenie wymagań dotyczących warunków realizacji zamówienia w sposób, który umożliwia odniesienie się do kwestii społecznych. Co do zasady zastosowanie tego przepisu będzie jednak łatwiejsze w przypadku zamówień na roboty budowlane oraz usługi ze względu na ich charakter. Zamawiający mogą też zdecydować się na zakup usług i dóbr, 1 https://www.uzp.gov.pl/baza-wiedzy/zrownowazone-zamowienia-publiczne/spolecznezamowienia/podstawowe-informacje [dostęp 15.09.2017 r.] 5
które zaspokajają konkretne potrzeby określonych grup społecznych (np. osób pokrzywdzonych i dotkniętych społecznym wykluczeniem, osób niepełnosprawnych). Komunikat Komisji KOM (2001) 566 dot. ustawodawstwa Wspólnoty w dziedzinie zamówień publicznych oraz możliwości zintegrowanego społecznego podejścia do zamówień. 2 Zrównoważone zamówienia publiczne to najogólniej mówiąc taki sposób organizacji postępowań o udzielenie zamówienia publicznego, który uwzględnia aspekty środowiskowe i/lub społeczne, co przekłada się na charakter udzielanego zamówienia, przy jednoczesnym zapewnieniu celowego, racjonalnego i oszczędnego wydatkowania środków publicznych. W definicji tej mieszczą się więc zarówno tzw. zielone zamówienia publiczne jak również społeczne bądź inaczej - społecznie odpowiedzialne zamówienia publiczne. 3 W zamówieniach publicznych rekomenduje się stosowanie klauzul społecznych, które dają możliwość preferowania podmiotów działających w obszarze ekonomii społecznej. Zamawiający może określić w opisie przedmiotu zamówienia wymagania związane z realizacją zamówienia dotyczące stosowania klauzul społecznych wynikające z Prawa zamówień publicznych. W polskim pawie zamówień publicznych znajdują się zapisy umożliwiające uwzględnianie kwestii społecznych. Poniżej dokonano prezentacji klauzul społecznych zawartych w ustawie Prawo zamówień publicznych przed i po nowelizacji : PRZED NOWELIZACJĄ (przed 28 lipca 2016 r.) Klauzula zastrzeżona art. 22 ust. 2 i 2a ustawy Prawo zamówień publicznych 1 Zamawiający może zastrzec w ogłoszeniu o zamówieniu, że o udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wyłącznie zakłady pracy chronionej oraz inni wykonawcy, których działalność, lub działalność ich wyodrębnionych organizacyjnie jednostek, które będą realizowały zamówienie, obejmuje społeczną i zawodową integrację osób będących członkami grup społecznie marginalizowanych, w szczególności: 1) osób niepełnosprawnych w rozumieniu ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 2 ; 2) bezrobotnych w rozumieniu ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy3; 3) osób pozbawionych wolności lub zwalnianych z zakładów karnych, o których mowa w ustawie karny wykonawczy 4, mających trudności w integracji ze środowiskiem; 4) osób z zaburzeniami psychicznymi w rozumieniu ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2016 r. poz. 546); 5) osób bezdomnych w rozumieniu ustawy o pomocy społecznej 5 ; 6) osób, które uzyskały w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, o których mowa w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. 6 ; 7) osób do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, posiadających status osoby poszukującej pracy, bez zatrudnienia; 2 Tamże. 3 Tamże. 6
8) osób będących członkami mniejszości znajdującej się w niekorzystnej sytuacji, w szczególności będących członkami mniejszości narodowych i etnicznych w rozumieniu ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym 7 ; 2a. Zamawiający określa minimalny procentowy wskaźnik zatrudnienia osób należących do jednej lub więcej kategorii, o których mowa w ust. 2, nie mniejszy niż 30%, osób zatrudnionych przez zakłady pracy chronionej lub wykonawców albo ich jednostki, o których mowa w ust. 2. Przypisy: 1 Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 roku Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz. U. z 2015 roku poz. 2164 z późn. zm.) dalej: ustawa Pzp lub PZP 2 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2011 r. poz. 721, z późn. zm.) 3 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2016 r. poz. 645, 691 i 868) 4 Ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. poz. 557, z późn. zm.) 5 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2015 r. poz. 163, z późn. zm.) 6 Ustawia z dnia 13 czerwca 2003 r o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2012 r. poz. 680, z 2013 r. poz. 1650, z 2014 r. poz. 1004, z 2015 r. poz. 1607 oraz z 2016 r. poz. 783) 7 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz. U. z 2015 r.poz. 573 oraz z 2016 r. poz. 749). Klauzula społeczna obejmująca aspekty gospodarcze, środowiskowe, społeczne, związane z innowacyjnością lub zatrudnieniem art. 29 ust. 4, 5 i 6 ustawy Prawo zamówień publicznych Zamawiający może określić w opisie przedmiotu zamówienia wymagania związane z realizacją zamówienia, które mogą obejmować aspekty gospodarcze, środowiskowe, społeczne, związane z innowacyjnością lub zatrudnieniem, w szczególności dotyczące zatrudnienia: 1) bezrobotnych w rozumieniu ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; 2) młodocianych, o których mowa w przepisach prawa pracy, w celu przygotowania zawodowego; 3) osób niepełnosprawnych w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych; 4) innych osób niż określone w pkt 1, 2 lub 3, o których mowa w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. z 2011 r. poz. 225 i 1211 oraz z 2015 r. poz. 1220 i 1567) lub we właściwych przepisach państw członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego. 5) W przypadku zamówień przeznaczonych do użytku osób fizycznych, w tym pracowników zamawiającego, opis przedmiotu zamówienia sporządza się z uwzględnieniem wymagań w zakresie dostępności dla osób niepełnosprawnych lub projektowania z przeznaczeniem dla wszystkich użytkowników. 6) W przypadku gdy wymagania, o których mowa w ust. 5, wynikają z aktu prawa Unii Europejskiej, przedmiot zamówienia, w zakresie projektowania z przeznaczeniem dla wszystkich użytkowników, opisuje się przez odesłanie do tego aktu. PO NOWELIZACJI (po 28 lipca 2016 r.) Klauzula zastrzeżona Art. 22 ust. 2 umożliwia zamawiającemu zastrzeżenie w ogłoszeniu o zamówieniu, że o udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wyłącznie zakłady pracy chronionej oraz inni wykonawcy, których działalność, lub działalność ich wyodrębnionych organizacyjnie jednostek, które będą realizowały zamówienie, obejmuje społeczną i zawodową integrację osób będących członkami grup społecznie 7
marginalizowanych, w szczególności: 1. osób niepełnosprawnych w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2011 r. poz. 721, z późn. zm.) 2. bezrobotnych w rozumieniu ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2016 r. poz. 645, 691 i 868); 3. osób pozbawionych wolności lub zwalnianych z zakładów karnych, o których mowa w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. poz. 557, z późn. zm.)), mających trudności w integracji ze środowiskiem; 4. osób z zaburzeniami psychicznymi w rozumieniu ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 2016 r. poz. 546); 5. osób bezdomnych w rozumieniu ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2015 r. poz. 163, z późn. zm.) 6. osób, które uzyskały w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, o których mowa w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2012 r. poz. 680, z 2013 r. poz. 1650, z 2014 r. poz. 1004, z 2015 r. poz. 1607 oraz z 2016 r. poz. 783); 7. osób do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, posiadających status osoby poszukującej pracy, bez zatrudnienia; 8. osób będących członkami mniejszości znajdującej się w niekorzystnej sytuacji, w szczególności będących członkami mniejszości narodowych i etnicznych w rozumieniu ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz. U. z 2015 r. poz. 573 oraz z 2016 r. poz. 749). Zgodnie z art. 22 ust. 2a ustawy, który jest przepisem komplementarnym w stosunku do przepisu art. 22 ust. 2 ustawy zamawiający określa minimalny procentowy wskaźnik zatrudnienia osób należących do jednej lub więcej kategorii, o których mowa w ust. 2, nie mniejszy niż 30%, osób zatrudnionych przez zakłady pracy chronionej lub wykonawców albo ich jednostki, o których mowa w ust. 2. Klauzula zatrudnieniowa Art. 29 ust. 3a zobowiązuje zamawiającego do określenia w opisie przedmiotu zamówienia na usługi lub roboty budowlane wymagania zatrudnienia przez wykonawcę lub podwykonawcę na podstawie umowy o pracę osób wykonujących wskazane przez zamawiającego czynności w zakresie realizacji zamówienia, jeżeli wykonanie tych czynności polega na wykonywaniu pracy w sposób określony w art. 22 1 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. Art. 29 ust. 4 umożliwia zamawiającemu zawarcie w opisie przedmiotu zamówienia wymagań związanych z realizacją zamówienia, które mogą obejmować aspekty gospodarcze, środowiskowe, społeczne, związane z innowacyjnością lub zatrudnieniem, w szczególności dotyczące zatrudnienia: 1. bezrobotnych w rozumieniu ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; 2. młodocianych, o których mowa w przepisach prawa pracy, w celu przygotowania zawodowego; 3. osób niepełnosprawnych w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych; 4. innych osób niż określone w pkt 1, 2 lub 3, o których mowa w ustawie z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. z 2011 r. poz. 225 i 1211 oraz z 2015 r. poz. 1220 8
i 1567) lub we właściwych przepisach państw członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Art. 29 ust. 5 oraz 6 stanowią, że w przypadku zamówień przeznaczonych do użytku osób fizycznych, w tym pracowników zamawiającego, zobowiązuje się zamawiającego do opisu przedmiotu zamówienia z uwzględnieniem wymagań w zakresie dostępności dla osób niepełnosprawnych lub projektowania z przeznaczeniem dla wszystkich użytkowników. W przypadku gdy przedmiotowe wymagania wynikają z aktu prawa Unii Europejskiej, przedmiot zamówienia, w zakresie projektowania z przeznaczeniem dla wszystkich użytkowników, opisuje się przez odesłanie do tego aktu. Art. 91 ust. 1 wskazuje, że zamawiający wybiera ofertę najkorzystniejszą na podstawie kryteriów oceny ofert określonych w specyfikacji istotnych warunków zamówienia. Kryteriami oceny ofert są cena lub koszt albo cena lub koszt i inne kryteria odnoszące się do przedmiotu zamówienia, wśród których mogą znaleźć się aspekty społeczne, w tym integracja zawodowa i społeczna osób, o których mowa w art. 22 ust. 2, dostępność dla osób niepełnosprawnych lub uwzględnianie potrzeb użytkowników. Zamówienia na usługi społeczne i inne szczególne usługi Art. 138p stanowi, że w przypadku specjalnego reżimu zamówień na usługi społeczne i inne szczególne usługi zamawiający może zastrzec w ogłoszeniu o zamówieniu, że o udzielenie zamówienia na usługi zdrowotne, społeczne oraz kulturalne objęte kodami CPV 75121000-0, 75122000-7, 75123000-4, 79622000-0, 79624000-4, 79625000-1, 80110000-8, 80300000-7, 80420000-4, 80430000-7, 80511000-9, 80520000-5, 80590000-6, od 85000000-9 do 85323000-9, 92500000-6, 92600000-7, 98133000-4, 98133110-8, określonymi we Wspólnym Słowniku Zamówień, mogą ubiegać się wyłącznie wykonawcy, którzy spełniają łącznie następujące warunki: 1. celem ich działalności jest realizacja zadań w zakresie użyteczności publicznej związanej ze świadczeniem tych usług oraz społeczna i zawodowa integracja osób, o których mowa w art. 22 ust. 2; 2. nie działają w celu osiągnięcia zysku, przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników; 3. struktura zarządzania nimi lub ich struktura własnościowa opiera się na współzarządzaniu w przypadku spółdzielni, akcjonariacie pracowniczym lub zasadach partycypacji pracowników, co wykonawca określa w swoim statucie; 4. w ciągu ostatnich 3 lat poprzedzających dzień wszczęcia postępowania o udzielenie zamówienia na usługi społeczne nie udzielono im zamówienia na podstawie tego przepisu przez tego samego zamawiającego. W przypadku udzielenia zamówienia na wskazane powyżej usługi społeczne, kulturalne i zdrowotne podmiotowi realizującemu cel społeczny, umowa w sprawie zamówienia publicznego nie może zostać zawarta na okres dłuższy niż 3 lata. W prawie zamówień publicznych aspekty społeczne można również uwzględnić: w opisie przedmiotu zamówienia, jako odpowiedź na potrzeby osób będących odbiorcami robót, dostaw lub usług będących przedmiotem zamówienia (art. 289 oraz art. 30 PZP) 9
w opisie przedmiotu zamówienia, jako warunek zapewnienia przez wykonawców przestrzegania bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony zdrowia na etapie realizacji zamówienia (art. 29 oraz art. 31 Pzp) w ramach formułowania podmiotowych warunków udziału w postępowaniu (art.22 ust.1 pkt. 2 i 3 Pzp) w ramach poza cenowych kryteriów oceny ofert, jako kryteria udzielenia zamówienia o charakterze społecznym (art. 19 ust. 2 oraz art. 5 ust. 1 Pzp w przypadku usług nie priorytetowych) jako jeden z elementów wykorzystywanych do badania oferty pod kątem rażąco niskiej ceny (art. 90 Pzp) 4 Ważnym narzędziem promowania podmiotów ekonomii społecznej w ubieganiu się o realizację zamówień publicznych są także następujące zapisy: art. 15a ustawy o spółdzielniach socjalnych5. Mówi on, że jednostka sektora finansów publicznych udzielając zamówienia, które nie podlega ze względu na jego wartość ustawie z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (Dz. U. z 2013 r. poz. 907, z późn. zm.8)), może zastrzec, że o udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wyłącznie spółdzielnie socjalne, działające na podstawie ustawy lub właściwych przepisów państw członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego, z uwzględnieniem przepisów art. 44 ust. 3 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. Wymagane jest zgodnie z nim aby informacja o zastrzeżeniu, znalazła się we wniosku o uruchomienie procedury udzielenia zamówienia publicznego oraz w odpowiednich dokumentach postępowania o udzielenie zamówienia publicznego. art. 67, ust. 1, pkt. 12, 13, 14 ustawy prawo zamówień publicznych tzw. in house. 4 Podręcznik stosowania klauzul społecznych w zamówieniach publicznych:, Tomasz Schimanek, Barbara Kunysz-Syrytczyk, Wyd. Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2014. 5 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych Dz. U. 10
2. Metodologia badania Ankieta została przekazana wraz z pismem przewodnim do wszystkich urzędów gmin, miast oraz starostw powiatowych województwa mazowieckiego. Odpowiedzi otrzymano głównie drogą poczty tradycyjnej oraz poprzez pocztę elektroniczną. Przeprowadzono także przypomnienie mailowe o konieczności wypełnienia ankiety, a także kontaktowano się telefonicznie z samorządami, które nie przesłały dane. W trakcie trwania badania udzielano także wyjaśnień telefonicznych. Termin badania 27.04. 31.05.2017 r. Zwrot ankiet z: gmin 71,2% powiatów 91,9% miast na prawach powiatu 100% Łączny zwrot ankiet 79,8% Ankieta wraz z pismem przewodnim znajdują się w załączeniu. 11
12
3. Wyniki badania 3.1. Informacje dotyczące uchwał / regulaminów / zarządzeń w zakresie stosowania klauzul społecznych Pierwsza część ankiety dotyczyła weryfikacji czy dana jednostka samorządu terytorialnego posiada w swoich dokumentach wewnętrznych zapisy dotyczące klauzul społecznych. Respondenci poproszeni zostali o przeanalizowanie uchwał samorządu, a także regulaminów zamówień publicznych poniżej i powyżej 30 tys, euro w zakresie stosowania klauzul społecznych. Uchwałę samorządu w zakresie stosowania klauzul społecznych posiadał 1 samorząd m. st. Warszawa. Zapis dotyczący stosowania klauzul społecznych w Regulaminie zamówień publicznych o wartości nie przekraczającej kwoty 30 000 Euro posiadało 5 samorządów, a zapisy w regulaminie przekraczającym kwotę 30 000 Euro zawarł o 7 samorządów. Tab. 1 Zestawienie informacji dotyczące uchwał / regulaminów w zakresie stosowania klauzul społecznych w podziale na gminy, powiaty i miasta na prawach powiatu. Uchwała samorządu w zakresie stosowania klauzul społecznych - Zapis dotyczący stosowania klauzul społecznych w Regulaminie zamówień publicznych o wartości nie przekraczającej kwoty 30 000 Euro Zapis dotyczący stosowania klauzul społecznych w Regulaminie zamówień publicznych o wartości przekraczającej kwotę 30 000 Euro Liczba i procent gmin Liczba i procent powiatów Liczba i procent miast na prawach powiatu * 0 0 1 (20%) 2 (1%) 1 (3%) 2 (40%) 5 (2%) 0 2 (40%) Źródło: opracowanie własne MCPS. * Do miast na prawach powiatu zalicza się Ostrołękę, Płock, Radom, Siedlce, Warszawę. Tab. 2 Zestawienie samorządów, które posiadają zapisy dotyczące klauzul społecznych w uchwale samorządu oraz regulaminach zamówień publicznych. Uchwała Regulamin < 30 tys. euro Regulamin > 30 tys. euro 1. Warszawa 1. Kazanów (pow. zwoleński) 1. Kazanów (pow. zwoleński) Źródło: opracowanie własne MCPS. 2. Łąck (pow. płocki) 2. Łąck (pow. płocki) 3. Radom (pow. radomski) 3. Radom (pow. radomski) 4. Powiat makowski 4. Stanisławów (miński) 5. Warszawa 5. Legionowo (legionowski) 6. Łomianki (warszawski zach.) 7. Warszawa 13
Mapa nr 1 - Uchwała samorządu w zakresie stosowania klauzul społecznych Mapa nr 2 - Zapis dotyczący stosowania klauzul społecznych w Regulaminie zamówień publicznych o wartości nie przekraczającej kwoty 30 000 Euro Mapa nr 3 - Zapis dotyczący stosowania klauzul społecznych w Regulaminie zamówień publicznych o wartości nie przekraczającej kwoty 30 000 Euro Źródło: opracowanie własne MCPS. Źródło: opracowanie własne MCPS. Źródło: opracowanie własne MCPS. 14
3.2. Klauzule społeczne w 2015 r. Druga część ankiety dotyczyła badania zastosowania klauzul społecznych w zamówieniach publicznych prowadzonych w 2015 r. Jednostki samorządu terytorialnego zostały poproszone o podanie liczby postępowań, w których zastosowano: klauzulę zastrzeżeniową zgodnie z art. 22 ust. 2 i 2a ustawy obowiązującej w 2015 r. klauzulę zatrudnieniową zgodnie z art. 29 ust. 4, 5 i 6 Ustawy obowiązującej w 2015 r. dodatkową punktację premiującą społeczne kryteria podczas wyboru oferty klauzulę zawartą w ustawie o spółdzielniach socjalnych. W 2015 r. przeprowadzono: 2 zamówienia z zastosowaniem klauzuli zastrzeżeniowej 9 zamówień publicznych z zastosowaniem klauzuli zatrudnieniowej. Łącznie 11 postępowań z klauzulami społecznymi przeprowadzono w 4 samorządach. 1 zamówienie publiczne zrealizowała organizacja pozarządowa, 1 zamówienie publiczne zrealizował także zakład aktywności zawodowej (ZAZ). Tab. 3 Liczba zamówień publicznych z zastosowaniem klauzul społecznych w podziale na gminy, powiaty i miasta na prawach powiatu. Rodzaj zastosowanej klauzuli Ilość postępowań w gminach Ilość postępowań w powiatach Ilość postępowań w miastach na pr. pow. klauzula zastrzeżeniowa 0 0 2 2 klauzula zatrudnieniowa 3 0 6 9 dodatkowa punktacja uwzględniająca społ. kryterium oceny 0 0 0 0 art. 15a ust. o sp. socj. 0 0 0 0 Źródło: opracowanie własne MCPS. Tab. 4 Zestawienie samorządów, które zrealizowały zamówienia publiczne z zastosowaniem klauzuli społecznej w 2015 r. klauzula zastrzeżeniowa Gmina Powiat Ilość postępowań [2] Warszawa Warszawa 2 klauzula zatrudnieniowa Gmina Powiat Ilość postępowań [9] Baboszewo płoński 1 15
Borowe garwoliński 1 Słupno płocki 1 Warszawa Warszawa 6 Źródło: opracowanie własne MCPS. Dziedziny realizacji zamówień: Odbiór odpadów komunalnych. Przebudowa drogi. Utrzymanie czystości i porządku na terenie gminy Słupno. Mapa nr 4 Samorządy woj. mazowieckiego, które zastosowały klauzule społeczne w 2015 r. Źródło: opracowanie własne MCPS. 16
3.3. Klauzule społeczne w 2016 r. W drugiej części ankiety zawarto również badanie zastosowania klauzul społecznych w zamówieniach publicznych prowadzonych w 2016 r. Należy podkreślić, że w dniu 28 lipca 2016 r. weszły w życie przepisy ustawy z dnia 22 czerwca 2016 r. o zmianie ustawy Prawo zamówień publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1020, z późn. zm.). Modyfikacji uległy między innymi zapisy dotyczące stosowania klauzul społecznych dotychczasowa klauzula zatrudnieniowa stała się obligatoryjnym zapisem zamówień publicznych. Jednostki samorządu terytorialnego zostały poproszone o podanie liczby postępowań, w których zastosowano: klauzulę zastrzeżeniową zgodnie z art. 22 ust. 2 i 2a ustawy obowiązującej w 2016 r. klauzulę zatrudnieniową zgodnie z art. 29 ust. 4, 5 i 6 Ustawy obowiązującej w 2016 r. dodatkową punktację premiującą społeczne kryteria podczas wyboru oferty klauzulę zawartą w ustawie o spółdzielniach socjalnych. W dniu 28 lipca 2016 r. weszły w życie przepisy ustawy z dnia 22 czerwca 2016 r. o zmianie ustawy Prawo zamówień publicznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1020, z późn. zm.). W 2016 r. przeprowadzono: 5 zamówień publicznych z zastosowaniem klauzuli zastrzeżeniowej 80 zamówień publicznych z zastosowaniem klauzuli zatrudniowej 20 zamówień publicznych z zastosowaniem dodatkowej punktacji, uwzględniającą aspekty społeczne. Łącznie 105 postępowań z klauzulami społecznymi przeprowadzono w 16 samorządach. 4 zamówienia publiczne zrealizowały organizacje pozarządowe, 2 zamówienia publiczne zrealizowały także spółdzielnie socjalne. Tab. 5 Liczba zamówień publicznych z zastosowaniem klauzul społecznych w podziale na gminy, powiaty i miasta na prawach powiatu. Rodzaj zastosowanej klauzuli Ilość postępowań w gminach Ilość postępowań w powiatach Ilość postępowań w miastach na pr. pow. klauzula zastrzeżeniowa 3 0 2 5 klauzula zatrudnieniowa 19 0 61 80 dodatkowa punktacja uwzględniająca społ. kryterium oceny 19 0 1 20 art. 15a ust. o sp. socj. 0 0 0 0 Źródło: opracowanie własne MCPS. 17
Tab. 6 Zestawienie samorządów, które zrealizowały zamówienia publiczne z zastosowaniem klauzuli społecznej w 2016 r. klauzula zastrzeżeniowa Gmina Powiat Ilość postępowań [5] 1. Kluczbork żuromiński 1 2. Stara Biała płocki 2 3. Warszawa Warszawa 2 klauzula zatrudnieniowa Gmina Powiat Ilość postępowań [80] 1. Dobre miński 2 2. Kluczbork żuromiński 1 3. Miastków Kościelny garwoliński 1 4. Mochowo sierpecki 8 5. Nadarzyn pruszkowski 1 6. Potworów przysuski 1 7. Prażmów piaseczyński 3 8. Rzekuń ostrołęcki 2 9. Warszawa Warszawa 61 dodatkowa punktacja uwzględniająca społ. kryterium oceny Gmina Powiat Ilość postępowań [20] 1. Solec n. Wisłą lipski 1 2. Zakrzew radomski 2 3. Ciechanów ciechanowski 13 4. Pruszków pruszkowski 2 5. Radom radomski 1 6. Żuromin żuromiński 1 Źródło: opracowanie własne MCPS. 18
Mapa nr 5 Samorządy woj. mazowieckiego, które zastosowały klauzule społeczne w 2016 r. Źródło: opracowanie własne MCPS. Dziedziny realizacji zamówień: Usługi budowlane i remontowe. Usługi komunalne, głównie w obszarze odpadów komunalnych. Dostawa oleju opałowego. Usługi szkoleniowe. Usługi transportowe (dowóz dzieci do szkół). 19
3.4. Porównanie klauzul społecznych w latach 2015-2016 Porównanie zamówień publicznych w latach 2015-2016 nie może być jednoznaczne ze względu na zmiany w Prawie zamówień publicznych, które miały miejsce w 2016 r. Wśród działań propagujących klauzule społeczne należy podkreślić opracowanie zaleceń oraz uchwał przez administrację publiczną. Poniżej przytoczono 3 dokumenty promujące stosowanie zamówień publicznych odpowiedzialnych społecznie. Uchwały dot. klauzul społecznych: Zalecenia Rady Ministrów w sprawie stosowania przez administrację rządową klauzul społecznych w zamówieniach publicznych, przyjęte przez Radę Ministrów 28.07.2015 r. - Rekomendacje Ministra Pracy i Polityki Społecznej standardy współpracy jednostek samorządu terytorialnego ze spółdzielniami socjalnymi w zakresie realizacji usług społecznych użyteczności publicznej (w interesie ogólnym), z dnia 05.08.2015 r. Uchwała Nr 1473/92/15 Zarządu Województwa Mazowieckiego z dnia 10 listopada 2015 r. w sprawie Polityki stosowania klauzul społecznych w zamówieniach publicznych udzielanych przez Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w Warszawie i wojewódzkie samorządowe jednostki organizacyjne. Zarządzenie Nr 1243/2015 r. Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 1 września 2015 r. w sprawie stosowania klauzul społecznych w postępowaniach o udzielenie zamówienia publicznego w Urzędzie m.st. Warszawy i wybranych jednostkach organizacyjnych m.st. Warszawy. Jednocześnie należy podkreślić, że zalecenia oraz uchwały dotyczące stosowanie klauzul społecznych są datowane na II połowę 2015 r. Tym samym miały mniejsze przełożenie na wyniki w 2015 r., a teoretycznie większe w kolejnym roku. Poniżej zaprezentowano porównanie wyników z badania za 2015 i 2016 r. Zanotowano wzrost liczby samorządów stosujących klauzule społeczne. Bez zmian, na zerowym poziomie, pozostał mechanizm preferowania w zamówieniach spółdzielni socjalnych, wynikający z ustawy o spółdzielniach socjalnych. Tab. 6 Liczba samorządów stosujących klauzule społeczne w 2015 i 2016 r. wraz ze wskazaniem skali zmian. Rodzaj zastosowanej klauzuli 2015 2016 Zmiana klauzula zastrzeżeniowa 1 3 300% klauzula zatrudnieniowa 4 9 125% dodatkowa punktacja uwzględniająca społ. kryterium oceny 0 6 600% art. 15a ust. o sp. socj. 0 0 0% Źródło: opracowanie własne MCPS. W 2015 r. 4 samorządy zastosowały klauzule społeczne, w 2016 4 razy więcej 16 samorządów. Poniżej porównanie map z samorządami, które zastosowały klauzule społeczne w 2015 i 2016 r. 20
Mapa nr 6 Samorządy woj. mazowieckiego, które zastosowały klauzule społeczne w 2015 r. Mapa nr 7 Samorządy woj. mazowieckiego, które zastosowały klauzule społeczne w 2016 r. Źródło: opracowanie własne MCPS. Źródło: opracowanie własne MCPS. 21
3.5. Bariery i potrzeby w zakresie stosowania klauzul społecznych w jst Ostatnia część ankiety dotyczyła wskazania czynników, które przyczyniłyby się do powszechnego stosowania przez samorządy klauzul społecznych w zamówieniach publicznych. Wśród głównych postulatów znalazły się: 1. Zwiększenie wiedzy na temat stosowania klauzul społecznych poprzez możliwość udziału w spotkaniach z ekspertami, szkoleniach, seminariach. 2. Możliwość korzystania z porad prawnych, konsultacji, interpretacji prawnych na temat klauzul społecznych przygotowywanych przez wyspecjalizowaną jednostkę. 3. Uproszczenie procedur związanych ze stosowaniem klauzul społecznych. 4. Dostępność do katalogu usług i produktów oferowanych przez podmioty ekonomii społecznej. Poniżej zaprezentowane jest pełne zestawienie danych zebranych w ramach ankiety. Respondenci mogli zaznaczyć dowolną liczbą odpowiedzi. Tab. 7 Zestawienie odpowiedzi nt. czynników wpływających na stosowanie klauzul społecznych, w podziale na gminy, powiaty i miasta na prawach powiatu w woj. mazowieckim. Co przyczyniłoby się do powszechnego stosowania przez samorządy klauzul społecznych w zamówieniach publicznych? 1. zwiększenie wiedzy na temat stosowania klauzul społecznych poprzez możliwość udziału w spotkaniach z ekspertami, szkoleniach, seminariach. 2. możliwość korzystania z porad prawnych, konsultacji, interpretacji prawnych na temat klauzul społecznych przygotowywanych przez wyspecjalizowaną jednostkę. 3. uproszczenie procedur związanych ze stosowaniem klauzul społecznych. 4. dostępność do katalogu usług i produktów oferowanych przez podmioty ekonomii społecznej. 5. wypracowanie uregulowań dotyczących stosowania klauzul społecznych w wewnętrznych regulaminach i procedurach samorządu. 6. większa aktywność i zaangażowanie PES w zdobywanie zleceń poprzez udział w procedurach, w których są stosowane klauzule społeczne. 7. przyjęcie uchwały zobowiązujące samorząd i jego jednostki do stosowania klauzul i uwzględniania aspektów społecznych w zamówieniach publicznych. Odpowiedzi gmin Odpowiedzi powiatów Odpowiedzi miast na pr. powiatu 175 22 4 201 116 14 4 134 106 16 3 125 66 6 3 75 61 6 1 68 28 1 2 31 24 4 1 29 22
Co przyczyniłoby się do powszechnego stosowania przez samorządy klauzul społecznych w zamówieniach publicznych? Odpowiedzi gmin Odpowiedzi powiatów Odpowiedzi miast na pr. powiatu 8. inne, jakie? 4 0 0 4 Nowelizacja ustawy Pzp, wprowadzająca zapisy dot. klauzul społ. (art.29 ust.3a, art. 29 ust.4, art. 22 ust.2). Rozszerzenie katalogu klauzul społecznych o klauzule umożliwiające zatrudnianie wykonawców lokalnych. Zbyt mało wykonawców spełniałoby warunki dla klauzul społecznych określonych w art.. 29 ust. 4 ustawy Pzp, zastosowanie klauzul społecznych ograniczyłoby rynek wykonawców w wyniku czego ceny ofertowe byłyby znacznie wyższe. Nowelizacja przepisów w zakresie zwiększenia możliwości kontroli zamawiającego (możliwość przetwarzania i gromadzenia wrażliwych danych osobowych osób wskazanych w ramach aspektów społecznych). Źródło: opracowanie własne MCPS. 23
24
4. Wnioski i rekomendacje 4.1. Wnioski 1. Zestawienie informacji dotyczące uchwał / regulaminów w zakresie stosowania klauzul społecznych w podziale na gminy, powiaty i miasta na prawach powiat pokazuje, że znikomy odsetek samorządów zawarł takie zapisy w dokumentach wewnętrznych, lokalnych. 2. Porównanie zamówień publicznych w latach 2015-2016 nie może być jednoznaczne ze względu na zmiany w Prawie zamówień publicznych, które miały miejsce w 2016 r. 3. Zanotowano wzrost liczby samorządów stosujących klauzule społeczne w latach 2015-2016: a. klauzula zastrzeżeniowa [wzrost o 300%] b. klauzula zatrudnieniowa [wzrost o 125%] c. dodatkowa punktacja uwzględniająca społ. kryterium oceny [wzrost o 600%] W 2015 r. 4 samorządy zastosowały klauzule społeczne, w 2016 4 razy więcej 16 samorządów. 4. Bez zmian, na zerowym poziomie, pozostał mechanizm preferowania w zamówieniach spółdzielni socjalnych, wynikający z ustawy o spółdzielniach socjalnych. 4.2. Rekomendacje Rekomendacje wynikają z powyższych wniosków oraz przede wszystkim z omówienia barier i potrzeb w zakresie stosowania klauzul społecznych. Opis czynników wpływających na stosowanie klauzul społecznych zawarto w ramach analizy odpowiedzi udzielanych na ankiety. Poniżej zaprezentowano czynniki przeformułowane na rekomendacje. Główne rekomendacje 1. Zwiększenie wiedzy na temat stosowania klauzul społecznych poprzez organizację tematycznych spotkań z ekspertami, szkolenia i seminaria. 2. Zapewnieni dostępności do porad prawnych, konsultacji, interpretacji prawnych na temat klauzul społecznych przygotowywanych przez wyspecjalizowaną jednostkę. 3. Zapewnienie dostępności do katalogu usług i produktów oferowanych przez podmioty ekonomii społecznej. 4. Wypracowanie uregulowań dotyczących stosowania klauzul społecznych w wewnętrznych regulaminach i procedurach samorządu. 5. Większa aktywność i zaangażowanie PES w zdobywanie zleceń poprzez udział w procedurach, w których są stosowane klauzule społeczne. 6. Zachęcanie od przyjęcia uchwały zobowiązujące samorząd i jego jednostki do stosowania klauzul społecznych i uwzględniania aspektów społecznych w zamówieniach publicznych. 7. Zachęcanie od opracowania regulaminów zamówień publicznych, zobowiązujących samorząd i jego jednostki do stosowania klauzul społecznych i uwzględniania aspektów społecznych w zamówieniach publicznych. Rekomendacje, na które Samorząd Województwa Mazowieckiego nie ma bezpośredniego wpływu: 1. Uproszczenie procedur związanych ze stosowaniem klauzul społecznych. Nowelizacja ustawy Pzp, wprowadzająca zapisy dot. klauzul społ. (art.29 ust.3a, art. 29 ust.4, art. 22 ust.2). 2. Rozszerzenie katalogu klauzul społecznych o klauzule umożliwiające zatrudnianie wykonawców lokalnych. 25
26
5. Załączniki: 1. Pismo przewodnie 2. Ankieta za lata 2015-2015 Załącznik nr 1 - Pismo przewodnie 27
28
Załącznik nr 2 - Ankieta za lata 2015-2015 Ankieta dotycząca zamówień z zastosowaniem klauzul społecznych realizowanych przez gminę/miasto, powiat w latach 2015 i 2016 Ankieta opracowana w ramach realizacji zadania ustawowego koordynacja ekonomii społecznej na Mazowszu. Realizator: Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej, ul. Nowogrodzka 62a, 02-002 Warszawa, tel. 22 622 42 32 w.46 I. Wypełniający ankietę Samorząd: gmina/miasto, powiat: nazwa wraz z danymi kontaktowymi: adres, tel., fax, e-mail, (ewentualnie pieczęć) II. Informacje dotyczące uchwał / regulaminów / zarządzeń w zakresie stosowania klauzul społecznych Uchwała samorządu w zakresie stosowania klauzul społecznych Zapis dotyczący stosowania klauzul społecznych w Regulaminie zamówień publicznych o wartości nie przekraczającej kwoty 30 000 Euro Zapis dotyczący stosowania klauzul społecznych w Regulaminie zamówień publicznych o wartości przekraczającej kwotę 30 000 Euro 29
Tak Nie Tak Nie Tak Nie Proszę podać rok ustanowienia uchwały: III. Informacje dotyczące zamówień z zastosowaniem klauzul społecznych w gminie/mieście, powiecie Przedmiot zamówienia Informacje za rok 2015 Rodzaj zastosowanej klauzuli Rodzaj procedury, w wyniku której udzielono zamówienia Lp. kod CPV (klasa) krótki opis przedmiotu zamówienia klauzula zastrzeżeniowa (art. 22 ust. 2 ustawy PZP) klauzula zatrudnieniowa (art.29.ust.4 ustawy PZP) Zastosowana dodatkowa punktacja uwzględniająca społeczne kryterium oceny art. 15a ustawy o spółdzielniach socjalnych 6 postępowanie przetargowe w oparciu o ustawę PZP 7 zamówienie poniżej progu zgodnie z art.4 ust.8 ustawy PZP (pon. 30000 euro) tzw. in house 8 Jeśli zamówienie udzielono podmiotowi ekonomii społecznej proszę o wpisanie właściwego symbolu PES 9 1 2 3 4 6 art. 15a Ustawy o spółdzielniach socjalnych mówi, że o udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wyłącznie spółdzielnie socjalne. 7 Proszę wpisać odpowiedni skrót: PN przetarg nieograniczony, PO przetarg ograniczony, NzO negocjacje z ogłoszeniem, NbO negocjacje bez ogłoszenia, DK dialog konkurencyjny, ZWR zamówienie z wolnej ręki z wyłączeniem art. 67 ust 1, pkt 12,13,14 ustawy prawo zamówień publicznych, ZOC zapytanie o cenę, PI- partnerstwo innowacyjne, LE licytacja elektroniczna 8 Zgodnie z art. 67, ust. 1, pkt 12, 13, 14 ustawy prawo zamówień publicznych. 9 Proszę wpisać odpowiedni skrót: Sp.S. spółdzielnia socjalna, ZAZ zakład aktywności zawodowej, CIS centrum integracji społecznej, SNP -sp. non-profit, NGO organizacja pozarządowa (stowarzyszenie lub fundacja) 30
5 6 7 8 9 10 Proszę wpisać X w odpowiedniej kolumnie Przedmiot zamówienia Informacje za rok 2016 Rodzaj zastosowanej klauzuli Rodzaj procedury, w wyniku której udzielono zamówienia Lp. kod CPV (klasa) krótki opis przedmiotu zamówienia klauzula zastrzeżeniowa (art. 22 ust. 2 ustawy PZP) klauzula zatrudnieniowa (art.29.ust.4 ustawy PZP) Zastosowana dodatkowa punktacja uwzględniająca społeczne kryterium oceny art. 15a ustawy o spółdzielniach socjalnych 10 postępowanie przetargowe w oparciu o ustawę PZP 11 zamówienie poniżej progu zgodnie z art.4 ust.8 ustawy PZP (pon. 30000 euro) tzw. in house 12 procedura na usługi społeczne 13 Jeśli zamówienie udzielono podmiotowi ekonomii społecznej proszę o wpisanie właściwego symbolu PES 14 1 2 10 art. 15a Ustawy o spółdzielniach socjalnych mówi, że o udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wyłącznie spółdzielnie socjalne. 11 Proszę wpisać odpowiedni skrót: PN przetarg nieograniczony, PO przetarg ograniczony, NzO negocjacje z ogłoszeniem, NbO negocjacje bez ogłoszenia, DK dialog konkurencyjny, ZWR zamówienie z wolnej ręki z wyłączeniem art. 67 ust 1, pkt 12,13,14 ustawy prawo zamówień publicznych, ZOC zapytanie o cenę, PI- partnerstwo innowacyjne, LE licytacja elektroniczna 12 Zgodnie z art. 67, ust. 1, pkt 12, 13, 14 ustawy prawo zamówień publicznych. 13 Zgodnie z art. 138g do art. 138r ustawy prawo zamówień publicznych. 14 Proszę wpisać odpowiedni skrót: Sp.S. spółdzielnia socjalna, ZAZ zakład aktywności zawodowej, CIS centrum integracji społecznej, SNP -sp. non-profit, NGO organizacja pozarządowa (stowarzyszenie lub fundacja) 31
3 4 5 6 7 8 9 10 Proszę wpisać X w odpowiedniej kolumnie VI. Co Państwa zdaniem przyczyniłoby się do powszechnego stosowania przez samorządy klauzul społecznych w zamówieniach publicznych? 1. zwiększenie wiedzy na temat stosowania klauzul społecznych poprzez możliwość udziału w spotkaniach z ekspertami, szkoleniach, seminariach, 2. większa aktywność i zaangażowanie PES w zdobywanie zleceń poprzez udział w procedurach, w których są stosowane klauzule społeczne, 3. dostępność do katalogu usług i produktów oferowanych przez podmioty ekonomii społecznej, 4. uproszczenie procedur związanych ze stosowaniem klauzul społecznych, 5. wypracowanie uregulowań dotyczących stosowania klauzul społecznych w wewnętrznych regulaminach i procedurach samorządu, 6. możliwość korzystania z porad prawnych, konsultacji, interpretacji prawnych na temat klauzul społecznych przygotowywanych przez wyspecjalizowaną jednostkę, 32
7. przyjęcie uchwały zobowiązujące samorząd i jego jednostki do stosowania klauzul i uwzględniania aspektów społecznych w zamówieniach publicznych 8. inne, jakie? (osoba wypełniająca ankietę: Imię, Nazwisko, Nazwa Urzędu, Funkcja, telefon, mail). Data 33
Dane techniczne Kolory numery RGB 0 153 62 204 225 185 203 203 203 Ramka uwag, podsumowań 114 112 111 34