Gospodarowanie zasobami pracy na początku XXI wieku

Instytut Pracy i Spraw Socjalnych WyŜsza Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku Gospodarowanie zasobami pracy na początku XXI wieku Aspekty makroekonomiczne i regionalne Redakcja naukowa Ryszard Czesław Horodeński Cecylia Sadowska-Snarska Białystok Warszawa 2009

Spis treści WPROWADZENIE... 17 CZĘŚĆ PIERWSZA SPOŁECZNE, EKONOMICZNE I DEMOGRAFICZNE DETERMINANTY ROZWOJU RYNKU PRACY W SKALI MAKROEKONOMICZNEJ Józef Orczyk ZMIANY NA RYNKU PRACY A STOSUNKI PRACY I POLITYKA SPOŁECZNA... 21 1. Wprowadzenie... 21 2. Wybrane cechy zmian rynku i stosunków pracy w okresie industrializacji i obecnie... 22 3. Kierunki zmian... 24 4. Cechy sytuacji w Polsce... 26 5. Stosunki pracy i polityka społeczna... 28 6. Uwagi końcowe... 32 7. Rekomendacje... 36 Literatura... 37 ElŜbieta Kryńska ZATRUDNIENIE NIEREJESTROWANE W OCZACH PRACODAWCÓW... 39 1. Wprowadzenie... 39 2. Ocena skali zjawiska pracy nierejestrowanej i jej rodzaje... 40 3. Przyczyny zatrudniania pracowników nierejestrowanych... 41 4. Korzyści pracy nierejestrowanej dla pracowników... 42 5. Sposoby zapobiegania zatrudnianiu pracowników nierejestrowanych... 44 6. Wynagrodzenie minimalne a zatrudnienie nierejestrowane... 47 7. Podsumowanie... 50 Literatura... 51 Ryszard Cz. Horodeński PRACUJĄCY W GOSPODARCE NARODOWEJ W POLSCE. REFLEKSJE ZE STUDIÓW NAD POWIĄZANIEM PRACUJĄCYCH Z DOCHODEM NARODOWYM... 53 1. Wstęp... 53 2. Formalny i nieformalny rynek pracy... 54 3. Poziom aktywności zawodowej w Polsce wg GUS... 56 4. Rzeczywisty poziom aktywności zawodowej w Polsce... 57 5. Wnioski... 58 Literatura... 58 Aneksy... 59

6 Spis treści Jarosław Wąsowicz ROLA POZAPŁACOWYCH KOSZTÓW PRACY W RÓWNOWAśENIU SYTUACJI NA RYNKU PRACY DOŚWIADCZENIA POLSKI NA TLE INNYCH KRAJÓW... 65 1. Wstęp... 65 2. Koszty pracy, klin podatkowy podstawowe zagadnienia... 66 3. Kierunki wpływu pozapłacowych kosztów pracy na sytuację na rynku pracy... 68 4. Stopień regulacji rynku pracy i ochrona stosunku pracy... 72 5. Podsumowanie... 77 Literatura... 78 Andrzej F. Bocian GOSPODARKA POLSKI 2008 2010. PRÓBA BILANSU SZANS I ZAGROśEŃ... 79 Literatura... 93 Margarita Ilieva DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU RYNKU PRACY W BUŁGARII... 94 1. Wprowadzenie... 94 2. Zmiany poziomu liczby ludności i zasobów pracy... 95 3. Zmiany struktury ludności i zasobów pracy... 102 4. Konieczne działania na rzecz poprawy sytuacji demograficznej w Bułgarii... 104 Literatura... 109 CZĘŚĆ DRUGA DETERMINANTY ZWIĘKSZENIA AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ I ZATRUDNIENIA Dorota Głogosz PROBLEMY (RE)AKTYWIZACJI KOBIET BIERNYCH ZAWODOWO Z PRZYCZYN RODZINNYCH... 113 1. Wprowadzenie... 113 2. Bierność zawodowa w krajach UE kilka liczb... 114 3. Przyczyny bierności zawodowej kobiet... 117 4. Polska: kobiety bierne zawodowo z przyczyn rodzinych skala, dynamika i struktura zjawiska w latach 2004 2007... 120 5. Propozycje działań na rzecz reaktywizacji zawodowej kobiet biernych z przyczyn rodzinnych... 122 6. Podsumowanie i wnioski... 126 Literatura... 129

Spis treści 7 Cecylia Sadowska-Snarska TWORZENIE WARUNKÓW DO GODZENIA PRACY Z śyciem POZAZAWODOWYM W PRZEDSIĘBIORSTWACH W POLSCE... 130 1. Wstęp... 130 2. Charakterystyka próby badawczej... 131 3. Praca zawodowa a rodzina... 133 4. Stosowanie kompleksowych programów praca-ŝycie w badanych firmach... 135 5. Wsparcie pracowników w godzeniu Ŝycia zawodowego z Ŝyciem osobistym, w tym rodzinnym... 136 5.1. Stosowanie rozwiązań z zakresu elastycznej organizacji pracy w badanych firmach... 136 5.2. Pomoc pracownikom w organizacji opieki nad osobami zaleŝnymi... 140 5.3. Wsparcie pracowników podczas przerw w pracy związanych z rodzicielstwem... 142 5.4. Wsparcie pracowników w utrzymaniu dobrej kondycji fizycznej i umysłowej... 144 5.5. Wsparcie materialne pracowników... 144 6. Efekty stosowanych rozwiązań praca-ŝycie... 147 6.1. Korzyści z punktu widzenia pracodawców... 147 6.2. Korzyści z punktu widzenia pracobiorców... 150 7. Podsumowanie... 151 Literatura... 152 Piotr Szukalski AGEIZM NA POLSKIM RYNKU PRACY... 154 1. Wprowadzenie... 154 2. Wiek jako czynnik stratyfikacji społecznej... 155 3. Istota ageizmu... 156 4. Źródła ageizmu na rynku pracy... 158 5. Czy osoby starsze są szczególnie traktowane w polskim prawie pracy?... 159 6. Przejawy ageizmu w polskich przedsiębiorstwach... 160 7. Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania ageizmu na rynku pracy w Polsce... 163 8. Podsumowanie... 164 Literatura... 166 Dorota KałuŜa, Zofia Lewandowska-Szweda BARIERY AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ OSÓB STARSZYCH W POLSCE... 168 1. Wstęp... 168 2. Dezaktywizacja zawodowa w opinii starszych pracowników i pracodawców... 169 3. Czynniki decydujace o przejściu na emeryturę w opiniach łódzkich seniorów... 174 4. Podsumowanie... 178 Literatura... 179 CZĘŚĆ TRZECIA MIGRACJE A RYNEK PRACY Svietlana Pysarenko INFLUENCE OF WORKING MIGRATION ON SOCIAL-ECONOMIC DEVELOPMENT OF THE REGIONS OF UKRAINE... 183 References... 189

8 Spis treści Bogusław GruŜewski, Alina Grynia, Jarosław Wołkonowski DETERMINANTS OF FREE LABOUR FORCE MOVEMENT IN THE EUROREGION NIEMEN... 190 1. Introduction... 190 2. General charakteristics of the labour market in the border regions... 191 2.1. Labour market in the Lithuanian border region... 191 2.2. Labour market in the Polish border region... 193 2.3. Labour market in the Kaliningrad Oblast border region... 196 3. Perspektives for the movement of labour force in the border region... 199 4. General conclusions and recommendations... 201 References... 203 Eugeniusz Niedzielski MIGRACJE ZAROBKOWE WŚRÓD MŁODZIEśY... 205 1. Wprowadzenie... 205 2. Migracja korzyści i zagroŝenia... 206 3. Zamiary migracyjne badanych osób... 208 4. Wnioski... 209 Literatura... 210 CZĘŚĆ CZWARTA LOKALNE I REGIONALNE RYNKI PRACY KREOWANIE POPYTU NA PRACĘ Zenon Wiśniewski, Kamil Zawadzki INFRASTRUKTURA INSTYTUCJONALNA I POPYT NA PRACĘ NA LOKALNYM RYNKU PRACY... 213 1. Instytucje i podmioty rynku pracy... 213 2. Infrastruktura instytucjonalna lokalnego rynku pracy... 214 2.1. Publiczne słuŝby zatrudnienia... 216 2.2. Pozostałe instytucje lokalnego rynku pracy... 219 2.3. Lokalne instytucje edukacyjne... 221 3. Zapotrzebowanie na informacje wśród podmiotów i instytucji rynku pracy... 223 4. Krótkookresowa prognoza podaŝy i popytu na pracę... 225 5. Zapotrzebowanie na kadry w Toruniu w opinii pracodawców... 230 5.1. Metodologiczne aspekty badania... 230 5.2. Ocena kwalifikacji pracowników... 231 Literatura... 236 Lucyna Machol-Zajda INFORMATYZACJA SZANSĄ ROZWOJU REGIONÓW I LEPSZEGO WYKORZYSTANIA ZASOBÓW PRACY... 237 1. Proces globalizacji a rozwój ICT... 237 2. Informatyzacja w perspektywie europejskiej... 240 3. Informatyzacja Polski i jej regionów... 250 Literatura... 255

Spis treści 9 Marek Bednarski, Łukasz Sienkiewicz SAMOZATRUDNIENIE W WYMIARZE REGIONALNYM... 257 1. Wprowadzenie... 257 2. Samozatrudnienie w województwie mazowieckim... 264 Literatura... 272 Radosław JeŜ ROLA INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH W TWORZENIU MIEJSC PRACY I NIWELOWANIU WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM... 273 1. Wstęp... 273 2. Charakterystyka ekonomiczna województwa śląskiego... 274 3. Czynniki determinujące stan ekonomiczny województwa śląskiego... 277 4. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a tworzenie nowych miejsc pracy... 279 5. Rola inwestycji zagranicznych w niwelowaniu wykluczenia społecznego... 282 6. Prognoza inestycyjna dla województwa śląskiego na lata 2007 2013.... 283 7. Podsumowanie... 284 Literatura... 286 CZĘŚĆ PIĄTA EDUKACJA A RYNEK PRACY Wojciech Jarecki WYNIKI BADAŃ W KWESTII EFEKTÓW KSZTAŁCENIA... 289 1. Wprowadzenie... 289 2. Zadowolenie ze studiowania, z Ŝycia i pracy zawodowej... 290 3. ZaleŜności między średnimi ocenami w okresie studiów a wynagrodzeniem po studiach... 292 4. Badanie czynników determinujących karierę zawodową w Polsce... 293 5. Podsumowanie... 296 Literatura... 297 Andrzej Rączaszek UWARUNKOWANIA DEMOGRAFICZNE SYSTEMU KSZTAŁCENIA A RYNEK PRACY NA PRZYKŁADZIE REGIONU RYBNICKIEGO... 298 1. Wprowadzenie... 298 2. System edukacji i oświaty w Polsce... 299 2.1. Sytuacja demograficzna a oświata... 299 2.2. Falowanie demograficzne a system kształcenia... 300 2.3. Falowanie demograficzne a rynek pracy... 301 3. Zmiany oferty edukacyjnej w polskim systemie kształcenia... 303 3.1. Podstawy formalnoprawne... 305 3.2. Oferta edukacyjna w Rybniku... 306 3.3. Insytucje kształcenia i doskonalenia zawodowego... 308

10 Spis treści 4. Uwarunkowania demograficzne i edukacyjne rynku pracy... 309 4.1. Instytucje edukacyjne i obsługi rynku pracy... 310 4.2. Wnioski z analizy sytuacji w Rybniku... 310 Literatura... 311 Anna Skórska JAKOŚĆ ZASOBÓW PRACY WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO W LATACH 1999 2007... 313 1. Wstęp... 313 2. Jakość zasobów pracy w Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego... 313 3. Uczniowie i absolwenci szkół w województwie śląskim... 315 4. Studenci i absolwenci szkół wyŝszych... 317 5. Bezrobotni według poziomu wykształcenia... 320 6. Podsumowanie... 322 Literatura... 323 CZĘŚĆ SZÓSTA RYNEK PRACY NA OBSZARACH WIEJSKICH Monika Stanny DEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA WIEJSKIEGO RYNKU PRACY... 327 1. Wprowadzenie... 327 2. Specyfika struktury ludności wiejskiej w Polsce według wieku... 328 3. Ubytek potencjalnych zasobów pracy na wsi?... 330 4. Konsekwencje strukturalne czynnika demograficznego... 332 5. Przestrzenne zróŝnicowanie struktur demograficznych... 336 6. Zakończenie... 339 Literatura... 340 Waldemar Gostomczyk WPŁYW UPRAW ROŚLIN ENERGETYCZNYCH NA POPRAWĘ SYTUACJI NA WIEJSKIM RYNKU PRACY... 341 1. Wstęp... 341 2. Szacunki wpływu produkcji biomasy na kreację rynku pracy... 342 3. Uwarunkowania celowości produkcji biomasy na cele energetyczne w województwie zachodniopomorskim... 346 4. Przykład tworzenia miejsc pracy w uprawie roślin energetycznych... 347 5. Wnioski... 353 Literatura... 354

WORK FORCE RESOURCES MANAGEMENT AT THE BEGINNING OF THE XXI CENTURY Contents INTRODUCTION... 17 PART ONE SOCIAL, ECONOMIC AND DEMOGRAPHIC DETERMINANTS OF THE LABOUR MARKET S DEVELOPMENT IN THE MACROECONOMIC SCALE Józef Orczyk CHANGES OF THE LABOUR MARKET IN RELATION TO THE EMPLOYER-EMPLOYEE RELATIONS AND SOCIAL POLICY... 21 1. Introduction... 21 2. Selected characteristics of the labour market's changes and employer-employee relations during the period of industrialisation and now... 22 3. Directions of changes... 24 4. Characteristics of situation in Poland... 26 5. Employer-employee relations and social policy... 28 6. Conclusion... 32 7. Recommendations... 36 Literature... 37 ElŜbieta Kryńska UNREGISTERED EMPLOYMENT AS SEEN BY EMPLOYERS... 39 1. Introduction... 39 2. Scale of the unregistered employment and its types... 40 3. Causes of the unregistered workers' employment... 41 4. Employees profits from the unregistered employment... 42 5. Methods of preventing the unregistered workers' employment... 44 6. Minimal wage and unregistered employment... 47 7. Conclusion... 50 Literature... 51 Ryszard Cz. Horodeński EMPLOYMENT IN NATIONAL ECONOMY IN POLAND. COMMENTS ON RELATIONS BETWEEN EMPLOYEES AND NATIONAL INCOME... 53 1. Introduction... 53 2. Formal and informal labour market... 54 3. Level of labour force activity in Poland according to GUS... 56 4. Actual level of labour force activity in Poland... 57

12 Contents 5. Conclusion... 58 Literature... 58 Appendixes... 59 Jarosław Wąsowicz ROLE OF THE NON-WAGE LABOUR COSTS IN BALANCING THE LABOUR MARKET SITUATION POLISH EXPERIENCE IN COMPARISON WITH OTHER COUNTRIES... 65 1. Introduction... 65 2. Labour costs, tax wedge basic issues... 66 3. Directions of non-wage labour costs' influence on the labour market situation... 68 4. Level of labour market regulation and protection of employer-employee relation... 72 5. Conclusion... 77 Literature... 78 Andrzej F. Bocian POLISH ECONOMY 2008 2010. AN ATTEMPT OF BALANCED ACCOUNT OF OPPORTUNITIES AND THREATS... 79 Literature... 93 Margarita Ilieva DEMOGRAPHIC FACTORS OF THE LABOUR MARKET'S DEVELOPMENT IN BULGARIA... 94 1. Introduction... 94 2. Changes in the size of population and labour force resources... 95 3. Changes in the structure of population and labour force resources... 102 4. Measures necessary to improve demographic situation in Bulgaria... 104 Literature... 109 PART TWO DETERMINANTS OF LABOUR ACTIVITY AND EMPLOYMENT'S AUGMENTATION Dorota Głogosz PROBLEMS OF (RE)ACTIVISATION OF ECONOMICALLY INACTIVE WOMEN ENGAGED IN FAMILY DUTIES... 113 1. Introduction... 113 2. Inactivity rate in EU countries some numbers... 114 3. Causes of women's inactivity... 117 4. Poland: economically inactive women engaged in family duties scale, dynamics and structure of the phenomenon in years 2004 2007... 120 5. Propositions of possible actions for reactivation of economically inactive women engaged in family duties... 122 6. Conclusion and proposals... 126 Literature... 129

Contents 13 Cecylia Sadowska-Snarska CREATION OF CONDITIONS NECESSARY TO RECONCILE WORK AND NON-PROFESSIONAL LIFE IN POLISH COMPANIES... 130 1. Introduction... 130 2. Characteristics of surveyed companies and employees... 131 3. Job and family... 133 4. Execution of complex programmes work-life in surveyed companies... 135 5. Support for the employees' attempts to reconcile work and life... 136 5.1. Flexible working-time and place arrangements in surveyed companies... 136 5.2. Assistance for the employees in providing care for their dependants... 140 5.3. Support for employees during the breaks related to parenthood... 142 5.4. Support for employees aimed to maintain good physical and mental fitness... 144 5.5. Material support for the employees... 144 6. Outcomes of solutions aimed to create a work-life balance... 147 6.1. Advantages for the company... 147 6.2. Advantages for the employees... 150 7. Conclusion... 151 Literature... 152 Piotr Szukalski AGEISM ON THE POLISH LABOUR MARKET... 154 1. Introduction... 154 2. Age as a factor of social stratification... 155 3. Essence of ageism... 156 4. Sources of ageism on the labour market... 158 5. Are the elderly people treated in an extraordinary way by Polish labour law?... 159 6. Expressions of ageism in polish companies... 160 7. Socio-economic conditions of ageism on Polish labour market... 163 8. Conclusion... 164 Literature... 166 Dorota KałuŜa, Zofia Lewandowska-Szweda BARRIERS FOR PROFESSIONAL ACTIVATION OF ELDERLY PEOPLE IN POLAND... 168 1. Introduction... 168 2. Professional deactivation as seen by elderly employees and employers... 169 3. Factors determining retirement as seen by the seniors of Łódź... 174 4. Conclusion... 178 Literature... 179 PART THREE MIGRATIONS AND LABOUR MARKET Svietlana Pysarenko INFLUENCE OF WORKING MIGRATION ON SOCIAL-ECONOMIC DEVELOPMENT OF THE REGIONS OF UKRAINE... 183 References... 189

14 Contents Bogusław GruŜewski, Alina Grynia, Jarosław Wołkonowski DETERMINANTS OF FREE LABOUR FORCE MOVEMENT IN THE EUROREGION NIEMEN... 190 1. Introduction... 190 2. General charakteristics of the labour market in the border regions... 191 2.1. Labour market in the Lithuanian border region... 191 2.2. Labour market in the Polish border region... 193 2.3. Labour market in the Kaliningrad Oblast border region... 196 3. Perspektives for the movement of labour force in the border region... 199 4. General conclusions and recommendations... 201 References... 203 Eugeniusz Niedzielski WORKING MIGRATIONS AMONG THE YOUNG... 205 1. Introduction... 205 2. Migration benefits and threats... 206 3. Migration intentions of the surveyed... 208 4. Proposals... 209 Literature... 210 PART FOUR LOCAL AND REGIONAL LABOUR MARKETS CREATION OF LABOUR DEMAND Zenon Wiśniewski, Kamil Zawadzki INSTITUTIONAL INFRASTRUCTURE AND JOB DEMAND ON LOCAL LABOUR MARKET... 213 1. Institutions and entities of the labour market... 213 2. Institutional infrastructure of the local labour market... 214 2.1. Public employment services... 216 2.2. Other institutions of the local labour market... 219 2.3. Local educational institutions... 221 3. Demand for information among the entities and institutions of the labour market... 223 4. Short-term forecast of the job supply and demand... 225 5. Demand for workforce in Toruń as seen by employers... 230 5.1. Methodological aspects of the research... 230 5.2. Assessment of the workers' qualifications... 231 Literature... 236 Lucyna Machol-Zajda INFORMATISATION AS AN OPPORTUNITY FOR REGIONAL DEVELOPMENT AND BETTER USE OF THE LABOUR FORCE RESOURCES... 237 1. Globalisation and ICT development... 237 2. Informatisation in European perspective... 240 3. Informatisation of Poland and its regions... 250 Literature... 255

Contents 15 Marek Bednarski, Łukasz Sienkiewicz SELF-EMPLOYMENT IN REGIONAL SCALE... 257 1. Introduction... 257 2. Self-employment in Mazowieckie Voivodeship... 264 Literature... 272 Radosław JeŜ ROLE OF THE FOREIGN INVESTMENT IN JOBS CREATION AND REDUCTION OF SOCIAL EXCLUSION IN ŚLĄSKIE VOIEVODESHIP... 273 1. Introduction... 273 2. Economic characteristics of the Śląskie Voivodeship... 274 3. Factors determining Śląkie Voivodeship's economic condition... 277 4. Direct foreign investment and creation of new jobs... 279 5. Role of the foreign investments in reduction of social exclusion... 282 6. Investment forecast for the Śląskie Voivodeship in years 2007 2013... 283 7. Conclusion... 284 Literature... 286 PART FIVE EDUCATION AND LABOUR MARKET Wojciech Jarecki OUTCOMES OF RESEARCH DEALING WITH THE EFFECTS OF TRAINING... 289 1. Introduction... 289 2. Satisfaction with studies, life and job... 290 3. Relation between grade point average during the studies and salary as a graduate... 292 4. Research of the factors determining professional career in Poland... 293 5. Conclusion... 296 Literature... 297 Andrzej Rączaszek DEMOGRAPHIC CONDITIONS IN SYSTEM OF TRAINING AND LABOUR MARKET. CASE STUDY OF THE RYBNIK REGION... 298 1. Introduction... 298 2. Educational system in Poland... 299 2.1. Demographic situation and education... 299 2.2. Demographic wave and system of training... 300 2.3. Demographic wave and labour market... 301 3. Changes in educational offer in Polish system of training... 303 3.1. Legal basis... 305 3.2. Educational offer in Rybnik... 306 3.3. Institutions of vocational education and training... 308

16 Contents 4. Demographic and educational conditions of labour market... 309 4.1. Institutions of education and labour market services... 310 4.2. Outcomes of the analysis of situation in Rybnik... 310 Literature... 311 Anna Skórska QUALITY OF LABOUR FORCE RESOURCES IN THE ŚLĄSKIE VOIVODESHIP IN YEARS 1999 2007... 313 1. Introduction... 313 2. Quality of labour force resources in Development Strategy Śląskie Voivodeship... 313 3. Pupils and school leavers in Śląskie Voivodeship... 315 4. Students and graduates... 317 5. Unemployed by education level... 320 6. Conclusion... 322 Literature... 323 PART SIX LABOUR MARKET OF THE RURAL AREAS Monika Stanny DEMOGRAPHIC CONDITIONS OF THE RURAL AREA LABOUR MARKET... 327 1. Introduction... 327 2. Characteristic of the population of rural areas in Poland by age... 328 3. Loss of the potential work assets in the rural areas?... 330 4. Structural consequences of the demographic factor... 332 5. Spatial differentiation of demographic structures... 336 6. Conclusion... 339 Literature... 340 Waldemar Gostomczyk INFLUENCE OF THE ENERGETIC PLANTS' CULTIVATION ON THE IMPROVEMENT OF THE RURAL AREAS LABOUR MARKET... 341 1. Introduction... 341 2. Estimates of the influence on the labour market by the biomass production... 342 3. Conditions of purposefulness of biomass production for conversion into energy in Zachodniopomorskie Voivodeship... 346 4. Examples of job creation related to the cultivation of energetic plants... 347 5. Proposals... 353 Literature... 354