ROCZNIK 2014 II TURA BADANIA PANELOWEGO

ROCZNIK 2014 II TURA BADANIA PANELOWEGO RAPORT SKRÓCONY I TURA Rok po studiach II TURA 3 lata po studiach III TURA 5 lat po studiach Łódź, wrzesień 2017

Spis treści Wstęp... 4 Metodologia badania... 6 Cel badania... 6 Próba badawcza i techniki zdobywania danych... 6 Charakterystyka badanej grupy... 7 Płeć... 7 Miejsce zamieszkania... 8 Wiek... 10 Ukończone Studia... 12 Wydział Uniwersytetu Łódzkiego... 12 Tryb i rodzaj studiów... 13 Rok obrony pracy dyplomowej... 13 Drugi kierunek studiów... 14 Aktywności podejmowane podczas studiów... 16 Dodatkowe aktywności studentów... 16 Praca zarobkowa studentów... 17 Firmy zatrudniające studentów... 18 Forma zatrudnienia studentów... 19 Aktualne zatrudnienie absolwentów... 20 Status zatrudnienia absolwentów... 20 Liczba miejsc pracy absolwentów... 24 Forma zatrudnienia absolwentów... 25 Stanowiska pracy absolwentów według branż... 27 Przedział zarobków brutto absolwentów... 27 Dokładne zarobki brutto absolwentów... 30 Stopień dopasowania wykształcenia do wykonywanej pracy... 34 Czas znalezienia pracy... 36 Sposób znalezienia pracy... 38 Sytuacja niepracujących absolwentów... 39 Prace podejmowane od zakończenia studiów... 39 Rejestracja niepracujących absolwentów w Urzędzie Pracy... 39 Poszukiwanie pracy... 40 Czas poszukiwania pracy... 41 Absolwenci niezatrudnieni w chwili badania... 42 Absolwenci niezatrudnieni od ukończenia studiów... 43 Plany zawodowe i edukacyjne... 44 2

Plany zawodowe absolwentów... 44 Dodatkowe kształcenie się absolwentów... 45 Miejsce i forma dodatkowego kształcenia się... 46 Profil dodatkowego kształcenia się... 47 Ocena studiów na Uniwersytecie Łódzkim... 48 Trafność wyboru uczelni i kierunku studiów... 48 Stopień zaspokojenia oczekiwań edukacyjnych absolwentów... 50 Ocena kluczowych kompetencji absolwentów... 53 Wynik badania postaw, umiejętności i wiedzy absolwentów... 53 Wpływ studiów na postawy, umiejętności i wiedzę absolwentów... 56 Wnioski i rekomendacje... 58 Wnioski i rekomendacje przeznaczone są wyłącznie do użytku wewnętrznego... 58 Aneks techniki analityczne... 59 Ocena reprezentatywności próby... 59 Opracowanie panelu tabela czteropolowa... 59 Testy statystyczne porównujące I i II turę badania... 59 Spis wykresów... 60 Spis tabel... 62 3

WSTĘP Uniwersytet Łódzki za pośrednictwem zespołu Biura Karier od 2013 r. prowadzi cyklicznie monitorowanie karier zawodowych swoich absolwentów w celu dostosowania kierunków studiów i programów kształcenia do aktualnych potrzeb rynku pracy. Jest ono realizowane metodą panelową, która poprzez badanie tej samej grupy na przestrzeni kilku lat pozwala na uchwycenie dynamiki zmian w przebiegu losów osób kończących studia. Badanie odbywa się w trzech turach: 1. po roku, 2. po trzech latach 3. i po pięciu latach od ukończenia studiów. Podstawę prawną monitorowania karier zawodowych absolwentów Uniwersytetu Łódzkiego stanowią następujące akty: zewnętrzne o artykuł 13b ust. 2 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. po. 1842 z późn. zm.); o paragraf 1. ust. 5 rozporządzenia MNiSW z dnia 22 września 2016 r.; o paragraf 6. ust. 1 rozporządzenia MNiSW z dnia 3 października 2014 r. wewnętrzne o Zarządzenie Rektora UŁ nr 40 z 2002 r.; o Zarządzenie Rektora UŁ nr 73 z 2012 r.; o Zarządzenie Rektora UŁ nr 122 z 2013 r.; o Zarządzenie Rektora UŁ nr 133 z 2013 r. Za moment zakończenia edukacji uznaje się tutaj rok akademicki, w którym złożono ostatni egzamin przed obroną pracy dyplomowej. Zawarte w raporcie zestawienia pochodzą z badania absolwentów, którzy ukończyli studia na Uniwersytecie Łódzkim w roku akademickim 2013/2014. Jest to druga tura badania panelowego tej grupy, tzn. omawiane tu badanie zostało przeprowadzone w trzy lata od zakończenia studiów. 4

Poniżej przedstawiamy zestawienie badań realizowanych w latach 2013 2018. Niniejszy raport odnosi się do rocznika absolwentów, opisanego w trzecim wierszu tabeli. Tabela 1. Realizacja monitorowania karier zawodowych absolwentów Rocznik absolwentów Tura badania 1 rok po studiach 3 lata po studiach 5 lat po studiach Status Realizacja badania Status Realizacja badania Status Realizacja badania 2012 Zrealizowano 2013 Zrealizowano 2015 Zrealizowano 2017 2013 Zrealizowano 2014 Zrealizowano 2016 Planowane 2018 2014 Zrealizowano 2015 Zrealizowano 2017 Planowane 2019 2015 Zrealizowano 2016 Planowane 2018 Planowane 2020 2016 Zrealizowano 2017 Planowane 2019 Planowane 2021 2017 Planowane 2018 Planowane 2020 Planowane 2022 5

METODOLOGIA BADANIA Cel badania Głównym celem Monitorowania karier zawodowych absolwentów jest przedstawienie losów zawodowych i dalszego rozwoju osób kończących studia na Uniwersytecie Łódzkim. Tegoroczna edycja badania objęła absolwentów wszystkich dwunastu Wydziałów uczelni, filii i ośrodka zamiejscowego, wszystkich trybów (studia stacjonarne i niestacjonarne) oraz wszystkich rodzajów studiów (licencjackie, uzupełniające magisterskie i jednolite magisterskie), kończących studia w roku akademickim 2013/2014. W opracowaniu zawarto informacje dotyczące następujących zagadnień: 1. charakterystyki społeczno-demograficznej badanych, 2. rodzaju, trybu, wydziału i kierunku ukończonych studiów, 3. dodatkowej aktywności podejmowanej w trakcie zdobywania wyższego wykształcenia, 4. aktualnego zatrudnienia absolwentów, 5. sytuacji absolwentów niepracujących, 6. dalszych planów zawodowych i edukacyjnych absolwentów, 7. oceny studiów na Uniwersytecie Łódzkimi. Struktura raportu jest zgodna z kolejnością zaprezentowanych powyżej obszarów i odzwierciedla układ ankiety adresowanej do respondentów. Próba badawcza i techniki zdobywania danych Pierwszą turą badania absolwentów rocznika 2013/2014 objęto całą populację absolwentów Uniwersytetu Łódzkiego kończących studia pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolite magisterskie w danym roku akademickim. Jako studenci ostatniego roku byli oni poproszeni o wyrażenie zgody na udział w badaniu na karcie obiegowej składanej w dziekanacie przed obroną pracy dyplomowej. W ten sposób uzyskano zgodę od 3 396 osób. Zbieranie odpowiedzi respondentów trwało w okresie od 4.03. do 3.05. 2015 roku. W pierwszej turze badania uzyskano 1 023 odpowiedzi, a zatem zwrotność (response rate) na poziomie 30,1%. Ogółem zatem w badaniu (I tura) wzięło udział 10,6% 1 populacji absolwentów omawianego rocznika. Druga tura badania, którą omawiamy w niniejszym dokumencie, przeprowadzona została zgodnie z założeniami badania panelowego panelu statycznego, tzn. do udziału w II turze zaproszono wyłącznie te osoby, które wzięły udział w I turze, czyli zaproszenie wysyłano do 1 023 absolwentów. Uzyskano 414 odpowiedzi, a zatem response rate na poziomie 40,5%. W tym znalazło się siedemnaście odpowiedzi niekompletnych które włączono do analiz, o ile było to możliwe. Ogółem w badaniu (II tura) wzięło udział około 4,4% populacji absolwentów rocznika 2013/2014. W celu otrzymania materiałów zastosowano ankietę internetową CAWI (ang. Computer Assisted Web Interviewing), zaimplementowaną w serwisie Lime Survey. W dniu 15 maja 2017 roku do 1 023 absolwentów, którzy wzięli udział w pierwszej turze Monitorowania w 2015 r. wysłano e-mail ze spersonalizowanym zaproszeniem do udziału w ankiecie zamieszczonej na stronie www. Zbieranie 1 1 023 odpowiedzi z populacji 9 631 absolwentów 6

danych trwało do 7 lipca 2017 roku. W tym czasie wysłano zaproszenie oraz trzy przypomnienia podkreślające wagę badania i zachęcające do udziału w nim osoby, które jeszcze tego nie zrobiły. Na potrzeby omawianych tu analiz połączono 2 dane uzyskane w I i II turze badania. Dzięki połączeniu odpowiedzi uzyskanych dla każdego konkretnego respondenta możliwe było analizowanie zmian w czasie metodą panelową. Na przykładzie zatrudnienia uzyskano nie tylko informacje o odsetku pracujących/niepracujących w roku 2015 i w 2017. Wiemy również, którzy absolwenci: pracowali w I i II turze, pracowali w I i nie pracowali w II turze, nie pracowali w I i pracowali w II turze, nie pracowali w I i II turze. W niniejszym raporcie prezentujemy więc nie tylko analizę trendu (rozkład zmiennej w jednym i drugim momencie badania), co nazywane jest zmianą netto 3, ale też zmianę wewnętrzną przepływy, widoczne dzięki skrzyżowaniu wyników z dwóch pomiarów (każdy respondent opisany jest przez oba wymiary tę samą zmienną w dwóch różnych momentach badania). CHARAKTERYSTYKA BADANEJ GRUPY Płeć W badaniu wzięły udział 284 kobiety i 113 mężczyzn, co stanowi odpowiednio 71,5% i 28,5% respondentów. Rozkład płci w badanej próbie jest zbliżony do rozkładu tej cechy w populacji absolwentów rocznika 2013/2014. Porównanie zgodności rozkładu wybranych charakterystyk w przebadanej próbie i całej populacji absolwentów zaprezentowano w podrozdziale Reprezentatywność próby badawczej. Łącznie odpowiedzi udzieliło około 4% wszystkich absolwentek. Było to niecałe 3% absolwentek I stopnia, prawie 5% II stopnia i około 9% absolwentek studiów jednolitych magisterskich (JSM). Tabela 2 Absolwenci według płci - kobiety Kobiety populacja Kobiety próba N 4 % z populacji N % z próby % z populacji I stopnia 3 270 47,1% 93 32,7% 2,8% II stopnia 3 328 47,9% 161 56,7% 4,8% JSM 5 348 5,0% 30 10,6% 8,6% Ogółem 6 946 100% 284 100% 4,1% Ogółem w badaniu wzięło udział około 4,4% całej populacji absolwentów mężczyzn. 2 Wykonano złączenie typu left inner join 3 Mayntz R., Holm K., Hübner P., (1985) Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, PWN, Warszawa, s. 171. 4 Liczba bezwzględna 5 Jednolite studia magisterskie 7

W podziale na rodzaj ukończonych studiów w próbie znalazło się relatywnie najmniej spośród kończących studia I stopnia (nieco ponad 3%), nieco większy był udział absolwentów studiów II stopnia (5%), zaś największy odsetek przebadanej populacji zanotowano dla kończących JSM (9%). Tabela 3 Absolwenci według płci - mężczyźni Mężczyźni populacja Mężczyźni próba N % z populacji N % z próby % z populacji I stopnia 1 324 51,2% 42 37,2% 3,2% II stopnia 1 123 43,4% 58 51,3% 5,2% JSM 141 5,4% 13 11,5% 9,2% Ogółem 2 588 100% 113 100% 4,4% Miejsce zamieszkania Dokładnie 92,3% badanych mieszkało w Polsce. Wśród pozostałych respondentów pięć osób wskazywało Niemcy, zaś dwie USA jako kraj obecnego zamieszkania. Wśród pozostałych pojedynczych odpowiedzi wymieniono następujące kraje: Holandia, Francja, Republika Czeska, Szwajcaria, Szwecja, USA, Wielka Brytania, Włochy, Zjednoczone Emiraty Arabskie. Łącznie połowa absolwentów w chwili badania mieszkała w mieście powyżej 500 000 mieszkańców. Odsetek ten był niższy wśród absolwentów studiów niestacjonarnych (około 37%). Ta grupa absolwentów zauważalnie częściej niż kończący studia stacjonarne deklarowała zamieszkanie na wsi. Tabela 4 Absolwenci według miejsca zamieszkania i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem wieś 40 13,4% 28 33,7% 68 17,8% miasto do 10 tys. mieszkańców 6 2,0% 3 3,6% 9 2,4% miasto od 10 do 100 tys. mieszkańców 59 19,7% 16 19,3% 75 19,6% miasto od 100 do 500 tys. mieszkańców 21 7,0% 5 6,0% 26 6,8% miasto powyżej 500 tys. mieszkańców 173 57,9% 31 37,3% 204 53,4% Ogółem 299 100% 83 100% 382 100% W grupie kończących JSM odsetek mieszkających w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców był zdecydowanie wyższy niż dla pozostałych rodzajów studiów. Rozkład odpowiedzi dla kończących studia I i II stopnia był zbliżony jedynie wskazanie miasto od 100 do 500 tys. mieszkańców absolwenci studiów II stopnia wybierali niemal trzy razy częściej niż kończący studia I stopnia. 8

Tabela 5 Absolwenci według miejsca zamieszkania i rodzaju studiów I stopnia II stopnia JSM wieś 24 18,5% 43 20,5% 1 2,4% miasto do 10 tys. mieszkańców 4 3,1% 3 1,4% 2 4,8% miasto od 10 do 100 tys. mieszkańców 28 21,5% 39 18,6% 8 19,0% miasto od 100 do 500 tys. mieszkańców 4 3,1% 17 8,1% 5 11,9% miasto powyżej 500 tys. mieszkańców 70 53,8% 108 51,4% 26 61,9% Ogółem 130 100% 210 100% 42 100% Zdecydowanie najczęściej wskazywano miejsce zamieszkania w województwie łódzkim ogółem było to ponad 82% wskazań. Drugim wyborem było województwo mazowieckie (nieco ponad 9%), zaś trzecim województwa wielkopolskie i śląskie (po niecałe 2% zamieszkałych absolwentów). Nie było respondentów deklarujących zamieszkanie w województwach: warmińsko-mazurskim, małopolskim i podkarpackim. Rozkład zamieszkania absolwentów zwizualizowano poniżej. Wykres 1. Województwo zamieszkania absolwentów Uwaga: wykres wykonano w GNU R 3.4.0 6 6 R Core Team (2017). R: A language and environment for statistical computing. R Foundation for Statistical Computing, Vienna, Austria. https://www.r-project.org/ 9

Wiek Większość badanych urodziła się w roku 1990 lub 1992, przy czym starsi z wymienionych to najczęściej absolwenci z tytułem magistra, a młodsi licencjusze. Oznacza to, że zazwyczaj studenci rozpoczynają pierwszy rok studiów w wieku lat 19 i kończą studia zgodnie z przewidzianym tokiem nauki. Najmłodszy z badanych urodził się w 1993, najstarszy w 1965 r. Rozkład badanych według wieku oraz różnicę w liczebności kobiet i mężczyzn zaprezentowano na poniższym wykresie. Dla obu płci rozkład wieku jest zbliżony. Na osi X (poziomej) przedstawiono liczebność bezwzględną respondentów, na osi Y (pionowej) rok urodzenia. Wykres 2. Absolwenci ogółem według roku urodzenia w podziale na płeć 10

Jak wspomniano powyżej, absolwenci studiów I stopnia to zazwyczaj osoby urodzone w 1992 r. (ewentualnie rok wcześniej) prawie 64%, zaś kończący studia II stopnia i JSM to urodzeni w 1990 i 1989 r. odpowiednio 69% i 72%. Tabela 6 Porównanie zgodności rozkładu płci I stopnia II stopnia JSM Ogółem N % 1992 i później 86 63,7% 3 1,4% - - 89 22,4% 1991 24 17,8% 7 3,2% - - 31 7,8% 1990 8 5,9% 96 43,8% 21 48,8% 125 31,5% 1989 4 3,0% 55 25,1% 10 23,3% 69 17,4% 1988 4 3,0% 19 8,7% 3 7,0% 26 6,5% 1987 1 0,7% 11 5,0% 3 7,0% 15 3,8% 1986 3 2,2% 5 2,3% 2 4,7% 10 2,5% 1985 2 1,5% 6 2,7% 1 2,3% 9 2,3% 1984 - - 2 0,9% - - 2 0,5% 1983 i wcześniej 3 2,2% 15 6,8% 3 7,0% 21 5,3% Ogółem 135 100% 219 100% 43 100% 397 100% 11

UKOŃCZONE STUDIA Respondentów poproszono o podanie Wydziału oraz kierunku, na którym studiowali. Uwzględniono podział na tryb i rodzaj studiów. Pozyskano informacje o roku obrony pracy dyplomowej oraz studiowaniu równolegle na drugim kierunku. Wydział Uniwersytetu Łódzkiego Podobnie jak w badaniach z roku 2016 oraz w pierwszej turze badania absolwentów rocznika 2015/2016 w 2017 r., tu również zdecydowanie najliczniejszą podgrupę badanych stanowili absolwenci Wydziału Zarządzania i Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego (odpowiednio 31% i 20,3%). Przy tym odsetek badanych był najwyższy także dla Wydziału Zarządzania (9,8%), a następnie dla WNG (8,3%) Dla tych Wydziałów udział respondentów w zrealizowanej próbie jest wyższy, niż udział absolwentów w populacji całym roczniku Wydziały te są nadreprezentowane. Dla Wydziału Matematyki i Informatyki odsetek jest zbliżony, zaś dla pozostałych udział w próbie jest niższy niż w populacji, są zatem niedoreprezentowane. Najniższy odsetek badanych absolwentów zanotowano dla Wydziałów: Filozoficzno-Historycznego (0,7%) Studiów Międzynarodowych i Politologicznych (0,6%); w próbie brak absolwentów Filii UŁ w Tomaszowie Mazowieckim. Tabela 7 Absolwenci według ukończonego wydziału studiów Próba Populacja Badani N % N % Próba / Populacja Wydział Biologii i Ochrony Środowiska 20 4,8% 481 5,0% 4,2% Wydział Chemii 5 1,2% 150 1,6% 3,3% Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny 84 20,3% 2290 24,0% 3,7% Wydział Filologiczny 33 8,0% 1204 12,6% 2,7% Wydział Filozoficzno-Historyczny 2 0,5% 307 3,2% 0,7% Wydział Fizyki i Informatyki Stosowanej 3 0,7% 80 0,8% 3,8% Wydział Matematyki i Informatyki 12 2,9% 260 2,7% 4,6% Wydział Nauk Geograficznych 44 10,6% 527 5,5% 8,3% Wydział Nauk o Wychowaniu 48 11,6% 1327 13,9% 3,6% Wydział Prawa i Administracji 33 8,0% 1115 11,7% 3,0% Wydział Studiów Międzynarodowych 2 0,5% 319 3,3% 0,6% i Politologicznych Wydział Zarządzania 128 30,9% 1311 13,8% 9,8% Filia w Tomaszowie Maz. 0 0,0% 163 1,7% 0,0% Ogółem 414 100% 9534 100% 4,3% 12

Tryb i rodzaj studiów Jak wspomniano przy okazji charakterystyki osób badanych, zdecydowana większość respondentów ukończyła studia stacjonarne stosunek absolwentów studiów stacjonarnych do niestacjonarnych to ponad 3 do 1. W podziale na rodzaj studiów studia II stopnia ukończyła ponad połowa badanych (55%). Odsetek osób posiadających tytuł magistra był wyższy wśród absolwentów studiów niestacjonarnych niż stacjonarnych odpowiednio 58,7% do 54%. Tabela 8 Absolwenci według rodzaju i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem I stopnia 118 36,6% 24 26,1% 142 34,3% II stopnia 174 54,0% 54 58,7% 228 55,1% JSM 30 9,3% 14 15,2% 44 10,6% Ogółem 322 100% 92 100% 414 100% Rok obrony pracy dyplomowej Około 94% absolwentów obroniło pracę dyplomową w roku zakończenia studiów. Absolwenci studiów stacjonarnych nieco częściej przekładali obrony na rok kolejny. Tylko w tej grupie znalazły się osoby, które w chwili badania (maj czerwiec 2017) deklarowały, że są wciąż przed obroną egzaminu dyplomowego. Tabela 9 Absolwenci według roku obrony pracy dyplomowej i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem 2014 283 93,7% 83 96,5% 366 94,3% 2015 17 5,6% 3 3,5% 20 5,2% Jeszcze nie obroniłem (obroniłam) egzaminu dyplomowego 2 0,7% - - 2 0,5% Ogółem 302 100% 86 100% 388 100% 13

W podziale na rodzaj ukończonych studiów relatywnie najrzadziej obrony przekładali kończący JSM. Widoczne jest, że osoby pozostające jeszcze przed obroną to kończący studia II stopnia. Tabela 10 Absolwenci według roku obrony pracy dyplomowej i rodzaju studiów I stopnia II stopnia JSM 2014 132 95,0% 197 93,4% 37 97,4% 2015 7 5,0% 12 5,7% 1 2,6% Jeszcze nie obroniłem (obroniłam) egzaminu dyplomowego - - 2 0,9% - - Ogółem 139 100% 211 100% 38 100% Drugi kierunek studiów Ogółem studiowanie drugiego kierunku wskazało około 40% badanych. Ponad 1/3 z nich nie ukończyła drugiego kierunku w chwili badania. Częściej drugi kierunek studiowali absolwenci studiów stacjonarnych niż niestacjonarnych było to odpowiednio około 44% i 26% respondentów. Tabela 11 Absolwenci według studiowania drugiego kierunku i trybu studiów na kierunku podstawowym Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Tak, ukończyłem(am) go 92 28,6% 21 22,8% 113 27,3% Tak, ale nie ukończyłem(am) go 48 14,9% 3 3,3% 51 12,3% Nie 182 56,5% 68 73,9% 250 60,4% Ogółem 322 100% 92 100% 414 100% W podziale na rodzaj studiów największy odsetek wskazań na studiowanie drugiego kierunku odnotowano w grupie kończących studia I stopnia (prawie 49%), mniejszy wśród absolwentów II stopnia (ponad 36%), a najmniejszy w grupie kończących JSM (nieco ponad 27%). Tabela 12 Absolwenci według studiowania drugiego kierunku i rodzaju studiów na kierunku podstawowym I stopnia II stopnia JSM Tak, ukończyłem(am) go 50 35,2% 54 23,7% 9 20,5% Tak, ale nie ukończyłem(am) go 19 13,4% 29 12,7% 3 6,8% Nie 73 51,4% 145 63,6% 32 72,7% Ogółem 142 100% 228 100% 44 100% 14

Wśród 164 osób deklarujących podejmowanie studiów na drugim kierunku ogółem zdecydowana większość wybrała Uniwersytet Łódzki ponad 71%. UŁ wybierano raczej wtedy, gdy drugi kierunek studiów był pokrewny z kierunkiem podstawowym (ponad 77% wskazań), niż gdy wybierano kierunek studiów odmienny od podstawowego (około 63%). Ogółem częściej wskazywano na wybór kierunku pokrewnego z podstawowym kierunkiem studiów (96 wskazań około 58,5%). Tabela 13 Absolwenci dwóch kierunków według uczelni oraz profilu drugiego kierunku Pokrewny z kierunkiem podstawowym Odmienny od kierunku podstawowego Ogółem Na Uniwersytecie 74 77,1% 43 63,2% 117 71,3% Łódzkim Na innej uczelni 22 22,9% 25 36,8% 47 28,7% Ogółem 96 100% 68 100% 164 100% Ogółem zdecydowanie częściej wybierano studiowanie drugiego kierunku w trybie stacjonarnym 127 wskazań (około 77%). Na wynik ma jednak wpływ zdecydowanie większa grupa studiujących pierwszy kierunek w trybie stacjonarnym. W podziale na tryb studiowania pierwszego kierunku studia stacjonarne na kierunku drugim wybrało odpowiednio około 81% (stacjonarny pierwszy kierunek) i nieco ponad ½ (niestacjonarny pierwszy kierunek) Tabela 14 Absolwenci dwóch kierunków według trybów obu kierunków Stacjonarnym (2. kierunek) Niestacjonarnym (2. kierunek) Ogółem Stacjonarnym 114 89,8% 26 70,3% 140 85,4% Niestacjonarnym 13 10,2% 11 29,7% 24 14,6% Ogółem 127 100% 37 100% 164 100% Ogółem jako drugi kierunek najchętniej wybierano studia II stopnia. W podziale na rodzaj studiów absolwenci studiów I stopnia częściej wybierali właśnie II stopnień (53 z 69 osób; około 77%), ale absolwenci II stopnia I stopień (40 z 83 osób; 48%). Dla kończących JSM trudno mówić o tendencji z uwagi na niską liczebność grupy. Tabela 15 Absolwenci dwóch kierunków według rodzajów obu kierunków I stopnia (2. kierunek) II stopnia (2. kierunek) JSM (2. kierunek) Ogółem N % I stopnia 11 20,4% 53 57,6% 5 27,8% 69 42,1% II stopnia 40 74,1% 35 38,0% 8 44,4% 83 50,6% JSM 3 5,6% 4 4,3% 5 27,8% 12 7,3% Ogółem 54 100% 92 100% 18 100% 164 100% 15

AKTYWNOŚCI PODEJMOWANE PODCZAS STUDIÓW W Monitorowaniu karier zawodowych absolwentów Uniwersytetu Łódzkiego z rocznika 2013/2014 druga tura - poruszane były zagadnienia dodatkowych aktywności podejmowanych przez badanych jeszcze podczas studiowania. Dodatkowe aktywności studentów 7 Łącznie około 44% badanych nie podejmowało podczas studiów dodatkowych aktywności. W podziale na tryb studiów widoczna jest wyraźna różnica. Wśród studentów studiów stacjonarnych dodatkowe aktywności podejmowało około 62% badanych, przy około 34% studiujących niestacjonarnie. Studiujący stacjonarnie najczęściej wybierali praktyki nieobligatoryjne (30%), staże (prawie 24% tej grupy) i działalność w kołach naukowych (około 20%). W tej grupie najmniej popularne było korzystanie z wymian studenckich. Wśród studentów studiów niestacjonarnych wskazywano podobne same aktywności, ale rozkład odpowiedzi był inny: zdecydowanie najpopularniejsze były staże (18,5% grupy), a praktyki nieobligatoryjnej otrzymały około 11% wskazań. Trzecim w skali popularności wskazaniem był w tej grupie wolontariat. Działalność w kołach naukowych deklarowano znacznie rzadziej. Również najrzadziej wskazywano na udział w wymianach studenckich żaden z respondentów nie uczestniczył w takich aktywnościach. Tabela 16. Absolwenci według aktywności podejmowane w trakcie studiów i ich trybu Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Praktyki nieobligatoryjne 97 30,1% 10 10,9% 107 25,8% Staż 76 23,6% 17 18,5% 93 22,5% Wolontariat 60 18,6% 7 7,6% 67 16,2% Działalność w organizacjach studenckich 41 12,7% 3 3,3% 44 10,6% Działalność w kołach naukowych 64 19,9% 3 3,3% 67 16,2% Studia, praktyki w ramach różnych programów wymiany studenckiej 29 9,0% - - 29 7,0% Nie podejmowałem/łam dodatkowych zajęć 122 37,9% 61 66,3% 183 44,2% podczas studiów Ogółem 322 100% 92 100% 414 100% 7 Podrozdział opracowany na podstawie wyników pytania wielokrotnego wyboru. 16

W podziale na rodzaj ukończonych studiów zdecydowanie najbardziej aktywną grupę stanowili kończący JSM przynajmniej jeden rodzaj aktywności dodatkowych wskazało około 84% (37 z 44) badanych. Skala podejmowania aktywności i rozkład odpowiedzi był raczej zbliżony dla kończących studia I i II stopnia. Różnica widoczna jest głównie w podejmowaniu wolontariatu. Wskazało go około 10% kończących studia licencjackie przy prawie 16% absolwentów studiów II stopnia. Przy tym dla kończących JSM wolontariat wskazało aż 38,6%. Tabela 17 Absolwenci według aktywności w trakcie studiów i ich rodzaju I stopnia II stopnia JSM Praktyki nieobligatoryjne 28 19,7% 60 26,3% 19 43,2% Staż 35 24,6% 46 20,2% 12 27,3% Wolontariat 14 9,9% 36 15,8% 17 38,6% Działalność w organizacjach studenckich 15 10,6% 22 9,6% 7 15,9% Działalność w kołach naukowych 18 12,7% 40 17,5% 9 20,5% Studia, praktyki w ramach różnych programów 9 6,3% 15 6,6% 5 11,4% wymiany studenckiej Nie podejmowałem/łam dodatkowych zajęć podczas studiów 70 49,3% 106 46,5% 7 15,9% Ogółem 142 100% 228 100% 44 100% Praca zarobkowa studentów Ogółem pracę zarobkową w czasie studiów deklarowało ponad 70% badanych, Podczas studiów pracowało ponad 91% absolwentów studiów niestacjonarnych i 65% absolwentów studiów stacjonarnych. Tabela 18 Absolwenci według pracy zarobkowej podczas studiów i ich trybu Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Pracował 209 64,9% 84 91,3% 293 70,8% Nie pracował 113 35,1% 8 8,7% 121 29,2% Ogółem 322 100% 92 100% 414 100% W podziale na rodzaj ukończonych studiów rozkład odpowiedzi jest zbliżony dla oby rodzajów studiów kończących się uzyskaniem dyplomu magistra, przy czym pracę podczas studiów nieco częściej wskazywali kończący studia uzupełniające (76%) niż jednolite (70,5%). Skala pracy podczas studiów była wyraźnie niższa dla słuchaczy studiów I stopnia około 62%. Tabela 19 Absolwenci według pracy zarobkowej podczas studiów i ich rodzaju I stopnia II stopnia JSM Pracował 88 62,0% 174 76,3% 31 70,5% Nie pracował 54 38,0% 54 23,7% 13 29,5% Ogółem 142 100% 228 100% 44 100% 17

Firmy zatrudniające studentów 8 Zdecydowanie najczęściej studenci pracowali w firmach prywatnych. Było to prawie 89% studentów studiów stacjonarnych i około 68% studiujących niestacjonarnie. Wśród tych drugich znacznie częściej występowało zatrudnienie w instytucji państwowej (prawie 28% w porównaniu do 7% w grupie studiujących stacjonarnie). Tabela 20 Absolwenci według firmy zatrudniającej ich w trakcie nauki i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Własna działalność gospodarcza 9 4,5% 4 5,1% 13 4,7% W prywatnej firmie 177 88,9% 54 68,4% 231 83,1% W instytucji państwowej 14 7,0% 22 27,8% 36 12,9% W instytucji tzw. trzeciego sektora (fundacje, 15 7,5% 6 7,6% 21 7,6% stowarzyszenia etc.) Ogółem 199 100% 79 100% 278 100% W podziale na rodzaj studiów różnica widoczna jest w skali zatrudnienia w trzecim sektorze. Pracę podczas studiów w takiej firmie najczęściej deklarowali kończący JSM (5 z 28 ośmiu osób; ponad 1/6), rzadziej absolwenci II stopnia (mniej niż 1/10 8,5%), a najrzadziej studenci studiów licencjackich (niewiele ponad 2% - mniej niż 1 na 40 osób). Tabela 21 Absolwenci według firmy zatrudniającej ich w trakcie nauki i rodzaju studiów I stopnia II stopnia JSM Własna działalność gospodarcza 3 3,5% 8 4,9% 2 7,1% W prywatnej firmie 75 87,2% 133 81,1% 23 82,1% W instytucji państwowej 11 12,8% 23 14,0% 2 7,1% W instytucji tzw. trzeciego sektora (fundacje, 2 2,3% 14 8,5% 5 17,9% stowarzyszenia etc.) Ogółem 86 100% 164 100% 28 100% 8 Podrozdział opracowany na podstawie wyników pytania wielokrotnego wyboru. 18

Forma zatrudnienia studentów 9 Ogółem w badanej grupie najbardziej popularną formą zatrudnienia podczas studiów była umowa zlecenia (ponad 58% wskazań), jednak w podziale na tryb studiów widoczna jest zdecydowana różnica w strukturze form zatrudnienia. Na umowę zlecenia pracowało prawie 74% studiujących na studiach stacjonarnych, a wśród studiujących niestacjonarnie było to zaledwie około 20,5%. Prawie 70% drugich z wymienionych pracowało w czasie studiów na pełen etat. W przypadku studiujących stacjonarnie taką formę zatrudnienia w czasie studiów wskazało zaledwie 10%. Tabela 22 Absolwenci według formy zatrudnienia podczas nauki i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Własna działalność gospodarcza 5 2,4% 4 4,8% 9 3,1% Umowa o pracę w pełnym wymiarze czasu 21 10,1% 58 69,9% 79 27,1% pracy Umowę o pracę w niepełnym wymiarze czasu 29 13,9% 10 12,0% 39 13,4% pracy Umowa zlecenia 153 73,6% 17 20,5% 170 58,4% Umowa o dzieło 46 22,1% 4 4,8% 50 17,2% Pracowałem(am) bez umowy 20 9,6% 3 3,6% 23 7,9% Ogółem 208 100% 83 100% 291 100% Różnice w formie zatrudnienia studentów są widoczne w podziale na rodzaj studiów. Co prawda dla każdej z grup najczęściej wskazywano pracę na umowę zlecenia, lecz częściej wskazywali ją kończący I stopnień (65,5%), nieco rzadziej II stopnień (prawie 57%), a najrzadziej JSM (nieco ponad 48%). Dla grupy absolwentów JSM tendencje należy traktować bardzo ostrożnie z uwagi na niewielką liczebność, ale grupę tę wyróżniają częstsze niż w innych rodzajach studiów wskazania na prowadzenie własnej działalności gospodarczej i pracy na część etatu. Tabela 23 Absolwenci według formy zatrudnienia podczas nauki i rodzaju studiów I stopnia II stopnia JSM Własna działalność gospodarcza 1 1,1% 6 3,5% 2 6,5% Umowa o pracę w pełnym wymiarze czasu pracy 18 20,7% 55 31,8% 6 19,4% Umowę o pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy 7 8,0% 24 13,9% 8 25,8% Umowa zlecenia 57 65,5% 98 56,6% 15 48,4% Umowa o dzieło 13 14,9% 34 19,7% 3 9,7% Pracowałem(am) bez umowy 8 9,2% 11 6,4% 4 12,9% Ogółem 87 100% 173 100% 31 100% 9 Podrozdział opracowany na podstawie wyników pytania wielokrotnego wyboru. 19

AKTUALNE ZATRUDNIENIE ABSOLWENTÓW Status zatrudnienia absolwentów W chwili badania 91,5% badanych absolwentów odpowiedziało twierdząco na pytanie czy aktualnie Pan(i) pracuje?. Wśród absolwentów studiów stacjonarnych jako pracujących określiło się około 91%, a niestacjonarnych 95%. Tabela 24 Absolwenci według statusu zatrudnienia podczas badania i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Pracuję 292 90,7% 87 94,6% 379 91,5% Nie pracuję 30 9,3% 5 5,4% 35 8,5% Ogółem 322 100% 92 100% 414 100% Skala zatrudnienia jest zbliżona w grupach wyróżnionych ze względu na rodzaj ukończonych studiów. Tabela 25 Absolwenci według statusu zatrudnienia podczas badania i rodzaju studiów I stopnia II stopnia JSM Pracuję 132 93,0% 207 90,8% 40 90,9% Nie pracuję 10 7,0% 21 9,2% 4 9,1% Ogółem 142 100% 228 100% 44 100% Jak wspomniano w rozdziale pierwszym, na potrzeby omawianych tu analiz połączono dane uzyskane w I i II turze badania. Dzięki połączeniu odpowiedzi uzyskanych dla każdego konkretnego respondenta możliwe było analizowanie zmian w czasie metodą panelową. Na przykładzie zatrudnienia uzyskaliśmy zatem nie tylko informacje o odsetku pracujących/niepracujących w roku 2015 i w 2017. Wiemy również, którzy absolwenci: pracowali w I i II turze, nie pracowali w I i pracowali w II turze, pracowali w I i nie pracowali w II turze, nie pracowali w I i II turze. W niniejszym raporcie prezentujemy więc nie tylko analizę trendu (rozkład zmiennej w jednym i drugim momencie badania), co nazywane jest zmianą netto, ale też zmianę wewnętrzną przepływy, widoczne dzięki skrzyżowaniu wyników z dwóch pomiarów (każdy respondent opisany jest przez oba wymiary tę samą zmienną w dwóch różnych momentach badania). Te przepływy przedstawiamy w poniższej tabeli, oraz (w inny sposób) na wykresie 13. W poniższej tabeli panelowej skrzyżowano odpowiedzi respondentów dotyczące statusu zatrudnienia, udzielone w pierwszej turze badania (2015 r.) i turze drugiej (rok 2017). Ponieważ mowa o dwóch turach badania i dwóch wartościach statusu zatrudnienia, łącznie istnieją cztery możliwości. Kolumna % to zgodnie z zapisem w całym raporcie odsetek odpowiedzi w kolumnie. W przypadku tabeli panelowej jest to odsetek osób o określonej wartości cechy w I turze. Znaczy to, że w tej kolumnie grupy pracujących/niepracujących w I turze traktujemy jako oddzielne całości i tak dzielimy na pracujących/niepracujących w turze II. Zatem dla osób, które pracowały w pierwszej 20

turze: Badany pracował w I turze i pracował w II około 96% pracujących pracowało dwa lata później, Pracował w I turze i nie pracował w II nieco ponad 4% pracujących nie było nigdzie zatrudnionych po dwóch latach, Dla respondentów, którzy nie pracowali w pierwszej turze: Nie pracował w I turze i pracował w II prawie 82% niepracujących po dwóch latach pracowało, Nie pracował w I turze i nie pracował w II około 18% nie pracujących podczas badania pierwszego, nie pracowało także podczas drugiego badania. Ta prezentacja daje w kolumnie ogółem (kolumna % ) rozkład pracujących/niepracujących dla II tury badania (91,5% do 8,5%). W kolejnej kolumnie zaprezentowano odsetek odpowiedzi w wierszu, co w przypadku tabeli panelowej oznacza odsetek respondentów o określonej wartości cechy w II turze. Znaczy to, że grupy pracujących/niepracujących w II turze traktujemy jako oddzielne całości i tak dzielimy na pracujących/niepracujących w turze I. Zatem dla osób, które pracowały w drugiej turze: Pracował w II turze i pracował w I około 74% pracujących w 2017 stanowili pracujący w 2015 r., Pracował w II i nie pracował w I około 26% pracujących w 2017 stanowili absolwenci nie pracujący w 2015, Dla badanych, którzy w drugiej turze nie pracowali: Nie pracował w II turze i pracował w I 37% badanych, Nie pracował w II turze i nie pracował w I około 63%. 21

Ta prezentacja daje w wierszu ogółem (kolumna % (w.) ) rozkład pracujących/niepracujących dla I tury (71% do 29%). Tabela 26 Absolwenci według statusu zatrudnienia podczas badania i tury badania Pracuję (I tura)) Nie pracuję (I tura) Ogółem N % % z N w wierszu N % % z N w wierszu N % % z N w wierszu Pracuję 281 95,6% 74,1% 98 81,7% 25,9% 379 91,5% 100% Nie 13 4,4% 37,1% 22 18,3% 62,9% 35 8,5% 100% pracuję Ogółem 294 100% 71,0% 120 100% 29,0% 414 100% 100% Jeszcze innym sposobem prezentacji, nie ujętym w powyższej tabeli, jest traktowanie liczby badanych w każdej z czterech możliwych kombinacji jako odsetka całości. Tym samym jeżeli respondent: 1. Pracował w I turze i pracował w II 68% ogółu ( tak, brak zmiany), 2. Nie pracował w I turze i pracował w II około 24% ogółu (zmiana z nie na tak ), 3. Pracował w I turze i nie pracował w II około 3% ogółu (zmiana z tak na nie ), 4. Nie pracował w I turze i nie pracował w II nieco ponad 5% ogółu ( nie, brak zmiany). Pierwsze dwie możliwości to razem około 91,5% badanych w II turze, zatem odsetek pracujących łącznie, a dwie ostatnie to łącznie wszyscy niepracujący w II turze, czyli 8,5%. Brak zmiany statusu zatrudnienia wystąpił dla około 73% badanych (możliwość 1. plus 4.); status zatrudnienia zmieniło zaś około 27% respondentów (możliwość 2. plus 3.). To 27% to zmiana wewnętrzna przepływ. Patrząc na przepływ w kategoriach prawdopodobieństwa, korzystamy z tzw. indeksu zmiany T 10. Dla analizowanej tabeli 41. wynosi on T = 0,86. Wartość T dla tabeli czteropolowej a z taką mamy tu do czynienia może występować w przedziale od 0 do 2. Prawdopodobieństwo łatwiej interpretować dla przedziału od 0 (zdarzenie na pewno nie wystąpi) do 1 (zdarzenie na pewno wystąpi), więc wartość indeksu T odniesiemy do liczby kategorii badanej cech dwóch (pracujący/niepracujący). Tym samym prawdopodobieństwo zmiany statusu zatrudnienia dla badanej grupy wynosi 0,43. Zwracamy uwagę, że nie można tego interpretować w kategorii prawdopodobieństwa na zyskanie czy utratę pracy, ponieważ rozpatrywać należy je w odniesieniu do osób już (czyli w pierwszej turze) pracujących/niepracujących. Zauważmy, że wartości te są po prostu podwojonymi wartościami podanymi powyżej. 10 Mayntz R., Holm K., Hübner P., (1985) Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, PWN, Warszawa, s. 176; dokładna prezentacja obliczeń w: Opracowanie panelu tabela czteropolowa 22

Podsumowując: Dla pracujących w I turze: o prawdopodobieństwo trwania w zatrudnieniu (badany pracował w I turze i pracował w II) około 95,6%, o prawdopodobieństwo utraty zatrudnienia (pracował w I turze i nie pracował w II) niecałe 4,4%. Dla respondentów, którzy nie pracowali w pierwszej turze: o prawdopodobieństwo zdobycia zatrudnienia (nie pracował w I turze i pracował w II) około 81,7%, o prawdopodobieństwo trwania bez zatrudnienia (nie pracował w I turze i nie pracował w II) 18,3%. Należy pamiętać, że jest do daleko posunięte uproszczenie. Odnosimy się wyłącznie do dwóch momentów badania, nie wiedząc co działo się w innych momentach. Dlatego właściwie nie wiemy, czy respondent np. trwa w zatrudnieniu, bo nie mamy żadnej wiedzy o tym, jaka była jego historia zatrudnienia w ciągu dwóch lat pomiędzy badaniami I i II tury monitorowania karier zawodowych absolwentów. W przypadku utrzymania zatrudnienia zastrzeżenie jest też takie, że wcale nie musi być to to samo miejsce pracy. Pomimo tych ograniczeń, w kolejnych porównaniach panelowych prezentujemy przepływy właśnie w przedstawiony w powyższym podsumowaniu sposób. Indeks zmiany T przedstawiono wyłącznie dla statusu zatrudnienia, ponieważ jest to szczególnie ważna cecha w monitorowaniu karier zawodowych absolwentów. Na znajdującym się poniżej wykresie prezentujemy analizę trendu (rozkład zmiennej w jednym i drugim momencie badania). Różnica w udziale absolwentów pracujących/niepracujących jest bardzo wyraźna. Zmiana netto wynosi 20,5 punktu procentowego. Odsetek pracujących w badanej grupie jest znacznie wyższy w trzy lata po ukończeniu studiów, niż było to rok po studiach. Różnica w odsetku zatrudnionych w I oraz II turze badania jest istotna statystycznie, wielkość efektu między małą a średnią. Dokładne informacje o zastosowanych tu (i w podobnych porównaniach) testach statystycznych i ich wynikach znajdują się w podrozdziale: Testy statystyczne porównujące I i II turę badania. Wykres 3. Porównanie statusu zatrudnienia absolwentów podczas badania według tury badania 23

Na kolejnym wykresie zwizualizowano najważniejsze informacje, prezentowane w tabeli 41. jako %, czyli odsetek w kolumnie. Jak widać, odnosimy się do zmiany statusu zatrudnienia badanych z I do II tury. Widoczne jest, że wśród pracujących w I turze 4,4% nie pracowało w chwili badania w turze II (co nazwaliśmy szansą utraty zatrudnienia ), a spośród nie pracujących w I turze w chwili drugiego badania pracowało aż 81,7% badanych. Wykres 4. Zmiana statusu zatrudnienia absolwentów według tury badania Za pomocą tak skonstruowanych wykresów prezentujemy porównania panelowe w dalszej części raportu. Liczba miejsc pracy absolwentów Pracujących absolwentów zapytano o liczbę miejsc pracy od ukończenia studiów. Prawie 61% badanych absolwentów w tym czasie zmieniło pracę przynajmniej raz. W podziale na tryb ukończonych studiów odsetek zmieniających pracę był bardzo zbliżony. Tabela 27. Pracujący absolwenci według liczby miejsc pracy od ukończenia studiów i ich trybu Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Pierwsza praca 115 39,4% 33 37,9% 148 39,1% Kolejna praca 177 60,6% 54 62,1% 231 60,9% Ogółem 292 100% 87 100% 379 100% W podziale na rodzaj ukończonych studiów absolwenci z tytułem licencjata zmieniali pracę nieco rzadziej (około 51,5%) niż absolwenci studiów magisterskich (prawie 67% kończących studia uzupełaniające i około 62,5% studia jednolite). Tabela 28 Pracujący absolwenci według liczby miejsc pracy od ukończenia studiów i ich rodzaju I stopnia II stopnia JSM Pierwsza praca 64 48,5% 69 33,3% 15 37,5% Kolejna praca 68 51,5% 138 66,7% 25 62,5% Ogółem 132 100% 207 100% 40 100% Wielopraca, rozumiana jako zajmowanie jednocześnie więcej niż jednego stanowiska pracy dotyczyła ogółem około 13,5% badanych. Odsetek ten był nieco wyższy dla absolwentów studiów niestacjonarnych niż stacjonarnych odpowiednio około 18% i 12%. 24

Tabela 29 Pracujący absolwenci według jednocześnie zajmowanych stanowisk pracy i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Jedno miejsce 257 88,0% 71 81,6% 328 86,5% Więcej miejsc 35 12,0% 16 18,4% 51 13,5% Ogółem 292 100% 87 100% 379 100% W podziale na rodzaj ukończonych studiów skala wielopracy jest zdecydowanie różna. Wśród kończących studia I stopnia więcej niż jedno stanowisko zajmowało tylko 4,5% badanych, wśród absolwentów II stopnia odpowiedź taką wskazywano około trzy razy częściej (15,5%), a w grupie absolwentów JSM wielopracę deklarowała prawie 1/3 respondentów. Tabela 30 Pracujący absolwenci według jednocześnie zajmowanych stanowisk pracy i rodzaju studiów I stopnia II stopnia JSM Jedno miejsce 126 95,5% 175 84,5% 27 67,5% Więcej miejsc 6 4,5% 32 15,5% 13 32,5% Ogółem 132 100% 207 100% 40 100% Forma zatrudnienia absolwentów Ogółem zdecydowanie najczęściej respondenci wskazywali zatrudnienie na umowę o pracę (pełen etat) około 83% odpowiedzi. Wśród kończących studia stacjonarne było to 81% badanych, a wśród absolwentów studiów niestacjonarnych prawie 90%. Drugą najczęstszą formą zatrudnienia absolwentów studiów stacjonarnych była umowa zlecenia i własna działalność gospodarcza (po około 5% wskazań), zaś w gronie absolwentów studiów niestacjonarnych wskazywano głównie na własną działalność gospodarczą (prawie 6%). Jedynie absolwenci studiów stacjonarnych wskazywali na pracę bez umowy. Tabela 31. Pracujący absolwenci według formy zatrudnienia i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Własna działalność gospodarcza 14 4,8% 5 5,7% 19 5,0% Umowa o pracę w pełnym wymiarze czasu 237 81,2% 78 89,7% 315 83,1% pracy Umowa o pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy 11 3,8% 3 3,4% 14 3,7% Umowa zlecenia 14 4,8% - - 14 3,7% Umowa o dzieło 4 1,4% - - 4 1,1% Pracuję bez umowy 2 0,7% - - 2 0,5% Jestem na praktyce/ stażu/ wolontariacie 10 3,4% 1 1,1% 11 2,9% Ogółem 292 100% 87 100% 379 100% 25

Różnice w formie zatrudnienia wystąpiły w podziale na rodzaj studiów. Absolwenci studiów II stopnia częściej niż pozostali wskazywali na pracę pełnoetatową było to 86,5% badanych w porównaniu do prawie 80% w grupie kończących I stopnień i 77,5% dla JSM. Absolwentów JSM wyróżnia wskazywanie pracy w niepełnym wymiarze godzin około 1/10 tej grupy w porównaniu do zaledwie 1,5% dla I stopnia i niecałych 4% dla II stopnia. Tylko absolwenci JSM wskazywali na pracę bez umowy. Tabela 32 Pracujący absolwenci według formy zatrudnienia i rodzaju studiów I stopnia II stopnia JSM Własna działalność gospodarcza 7 5,3% 11 5,3% 1 2,5% Umowa o pracę w pełnym wymiarze czasu pracy 105 79,5% 179 86,5% 31 77,5% Umowa o pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy 2 1,5% 8 3,9% 4 10,0% Umowa zlecenia 8 6,1% 5 2,4% 1 2,5% Umowa o dzieło 3 2,3% 1 0,5% - - Pracuję bez umowy - - - - 2 5,0% Jestem na praktyce/ stażu/ wolontariacie 7 5,3% 3 1,4% 1 2,5% Ogółem 132 100% 207 100% 40 100% 26

Stanowiska pracy absolwentów według branż 11 Badani absolwenci najczęściej pracowali w następujących branżach: Finanse/Ekonomia (17%), Szkolenia/Edukacja (16%) Administracja (15%). Najrzadziej wybierano branże: Architektura, Energetyka i Farmaceutyka/Biotechnologia. Znajduje to odzwierciedlenie w branżach stanowisk pracy ogółu absolwentów. Tabela 33 Pracujący absolwenci według branży N % Energetyka 2 0,6% Architektura 4 1,1% Farmaceutyka/Biotechnologia 5 1,4% Rolnictwo/Ochrona środowiska 6 1,7% Kontrola jakości 7 2,0% Media/Sztuka/Rozrywka 9 2,6% Grafika/Kreacja artystyczna/fotografia 9 2,6% Medycyna/Farmacja/Weterynaria 10 2,8% Produkcja 10 2,8% Budownictwo/Geodezja 10 2,8% Doradztwo/Konsulting 11 3,1% Hotelarstwo/Turystyka/Sport/Rekreacja 12 3,4% Human Resources 15 4,3% Marketing/Reklama/Public Relations 15 4,3% Obsługa klienta/call Center 15 4,3% Zarządzanie 16 4,6% Prawo 22 6,3% Sprzedaż 23 6,6% Informatyka/Internet/E-Commerce 28 8,0% Logistyka/Spedycja/Dystrybucja 32 9,1% Księgowość/Audyt/Podatki 45 12,8% Administracja 54 15,4% Szkolenia/Edukacja 56 16,0% Finanse/Ekonomia 59 16,8% Ogółem 351 100% Przedział zarobków brutto absolwentów Ogółem najczęściej absolwenci deklarowali miesięczne zarobki brutto w przedziale 2501 3000 zł (17%), następnie 2001 2500 zł (prawie 16%). Przy tym w grupie kończących studia stacjonarne również najczęściej wskazywano na te przedziały (odpowiednio prawie 19% i 17%). Wśród kończących studia niestacjonarne najczęściej wskazywano na przedział 3001 3500 zł (16% odpowiedzi). Zarobki w najwyższej z wyróżnionych kategorii powyżej 7001 zł częściej deklarowali kończący studia niestacjonarne (około 9%) niż stacjonarne (niecałe 5%). Kończący studia niestacjonarne nieco częściej odmawiali podania przedział swoich zarobków. 11 Podrozdział opracowany na podstawie wyników pytania wielokrotnego wyboru. 27

Tabela 34 Pracujący absolwenci według zarobków brutto i trybu ukończonych studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Poniżej 1000 zł 7 2,4% 2 2,3% 9 2,4% 1001-1500 zł 12 4,1% 1 1,1% 13 3,4% 1501-2000 zł 24 8,2% 5 5,7% 29 7,7% 2001-2500 zł 49 16,8% 10 11,5% 59 15,6% 2501-3000 zł 55 18,8% 10 11,5% 65 17,2% 3001-3500 zł 31 10,6% 14 16,1% 45 11,9% 3501-4000 zł 28 9,6% 10 11,5% 38 10,0% 4001-4500 zł 14 4,8% 7 8,0% 21 5,5% 4501-5000 zł 10 3,4% 5 5,7% 15 4,0% 5001-5500 zł 9 3,1% 1 1,1% 10 2,6% 5501-6000 zł 6 2,1% 4 4,6% 10 2,6% 6001-6500 zł 8 2,7% 1 1,1% 9 2,4% 6501-7000 zł 4 1,4% 1 1,1% 5 1,3% Powyżej 7001 zł 14 4,8% 8 9,2% 22 5,8% Odmowa podania odpowiedzi 21 7,2% 8 9,2% 29 7,7% Ogółem 292 100% 87 100% 379 100% Absolwenci studiów I stopnia częściej niż kończący II stopnień wskazywali na zarobki poniżej 1000 zł było to niecałe 4% odpowiedzi w porównaniu do około 2%. O ile dla I stopnia dominowała kategoria 2501 3000 zł (23,5%), a dla II stopnia 2001 2500 zł (17%), to kategorie od 4001 4500 zł do najwyższej częściej wskazywali kończący studia uzupełniające magisterskiej. Absolwentów JSM wyróżnia częste wskazanie na przedziały 3501 4000 zł i 4001 4500 zł, ale różnice te należy traktować ostrożnie z uwagi na małą liczebność badanych w tej grupie. Tabela 35 Pracujący absolwenci według zarobków brutto i rodzaju ukończonych studiów I stopnia II stopnia JSM Poniżej 1000 zł 5 3,8% 4 1,9% - - 1001-1500 zł 2 1,5% 10 4,8% 1 2,5% 1501-2000 zł 10 7,6% 14 6,8% 5 12,5% 2001-2500 zł 20 15,2% 35 16,9% 4 10,0% 2501-3000 zł 31 23,5% 28 13,5% 6 15,0% 3001-3500 zł 14 10,6% 25 12,1% 6 15,0% 3501-4000 zł 14 10,6% 18 8,7% 6 15,0% 4001-4500 zł 6 4,5% 10 4,8% 5 12,5% 4501-5000 zł 5 3,8% 9 4,3% 1 2,5% 5001-5500 zł 2 1,5% 8 3,9% - - 5501-6000 zł 3 2,3% 6 2,9% 1 2,5% 6001-6500 zł 1 0,8% 7 3,4% 1 2,5% 6501-7000 zł 1 0,8% 4 1,9% - - Powyżej 7001 zł 8 6,1% 14 6,8% - - Odmowa podania odpowiedzi 10 7,6% 15 7,2% 4 10,0% Ogółem 132 100% 207 100% 40 100% Przedział zarobków brutto w podziale zarówno na rodzaj jak i tryb kończonych studiów 28

zwizualizowano na poniższym wykresie. W przypadku absolwentów studiów I stopnia studiujący w trybie stacjonarnym częściej wskazywali przedziały niższe poza poniżej 1000 zł, gdzie dominowali kończący studia niestacjonarne. Wśród kończących studia II stopnia wśród absolwentów studiów niestacjonarnych dominowały wskazania środkowe od 3001 zł do 4000, zaś kończący studia stacjonarne częściej wskazywali kategorie niższe i wyższe, z wyłączeniem najwyższej. Odsetek na osi pionowej to frakcja trybu studiów, więc każdy z trybów studiów stanowi tu 100%. Wykres 5. Przedział zarobków brutto absolwentów rodzaj (bez JSM) i tryb studiów Ponieważ w pierwszej turze badania w roku 2014 zastosowano pytanie o przedział zarobków z mniejszą liczbą kategorii, zatem by porównać odpowiedzi z I i II tury badania zgrupowano sześć najwyższych przedziałów zarobków z badania w roku 2017 w jeden przedział powyżej 4001 zł. Z analizy wyłączono odmowy odpowiedzi. Rozkład odpowiedzi badanej grupy w podziale na tury badania prezentujemy na poniższym wykresie. Wyraźnie widoczna jest duża zmiana netto: w kategorii najwyższej wzrost o około 14 punktów procentowych, zaś spadek w kategoriach niskich, np. dla 1001 1500 zł o około 10 pp. Różnica w rozkładzie przedziałów zarobków względem tury badania jest istotna statystycznie, wielkość efektu duża. 29

Wykres 6. Przedział zarobków brutto absolwentów według tury badania Dokładne zarobki brutto absolwentów Pytanie o dokładną wysokość zarobków było nieobowiązkowe i zadano je wyłącznie osobom, które podały przedział swoich zarobków. Dokładną wysokość zarobku podało około 75% pracujących (283 z 379 osób). Ogólny rozkład dokładnych zarobków absolwentów prezentujemy na wykresie poniżej. Najniższą odnotowaną wartością było 0,00 zł, najwyższą 23 331,00 zł. Średnia (M) wynosi 3 605,08 zł, wyniki są wysoce zróżnicowane, o czym informuje wartość odchylenia standardowego (SD) równa 2 343,99 zł i współczynnik zmienności (SD/M * 100%) równy 65%. Rozkład jest silnie asymetryczny (prawoskośny) co oznacza, że średnia wyższa jest od mediany (wartości środkowej Me = 3 000,00). W omawianej sytuacji mówi się o średniej zawyżonej przez nieliczne odpowiedzi o wysokich wartościach cechy. 30

Wykres 7. Histogram zarobków brutto absolwentów Poniżej zaprezentowano ten sam rozkład za pomocą wykresu skrzynkowego (box-whisker diagram). Pierwszy kwartyl (Q1) to wartość 2335,00 zł (lewy brzeg skrzynki), kwartyl drugi mediana jest równa 3000,00 zł (pogrubiona linia wewnątrz skrzynki), zaś trzeci kwartyl to wartość 4200,00 (prawy brzeg skrzynki). Oznacza to, że 50% respondentów podało zarobki w przedziale 2335 4200 zł brutto miesięcznie. Linie w kształcie T tzw. wąsy prezentują rozkład wartości poniżej i powyżej półtora szerokości skrzynki. Okręgi przedstawiają wartości odstające (outliers), a gwiazdki silnie odstające (extreme outliers). Wyraźnie widać, że wartości odstające występują wyłącznie powyżej mediany. Wykres 8. Wykres skrzynkowy zarobków brutto absolwentów Ponieważ najwyższa wartość 23 331,00 zł została wpisana przez respondenta deklarującego zarobki w przedziale 2001 2500 zł, uznano ją za błędną. Podobnie z wartością zarobków 0 zł. Przygotowano zmienną oczyszczoną, pozbawioną dwóch potencjalnie błędnych wpisów, której rozkład zaprezentowano na histogramie poniżej. Po oczyszczeniu danych uzyskano M = 3547,71 zł, Me = 3000,00 zł, wartość minimalna to 244,00 zł, maksymalna 13 000 zł. 31

Wykres 9. Histogram zarobków brutto absolwentów bez wartości silnie odstających Rozkład zarobków brutto zaprezentowano w podziale na płeć, rodzaj i tryb ukończonych studiów, zatem w sumie na 12 podgrup. Trudno mówić o wyraźnej tendencji w takim podziale. Raczej nie ma różnicy według rodzaju studiów absolwenta. Ogółem zarobki były nieco wyższe dla absolwentów studiów niestacjonarnych niż stacjonarnych; dla tych pierwszych były zaś bardziej zróżnicowane niż drugich. Bardziej wyraźnie rozkład zarobków brutto różnił się w podziale na płeć ogółem zarobki mężczyzn były wyższe niż kobiet mediany to odpowiednio 4000,00 zł i 2800,00 zł. Zarobki mężczyzn były przy tym nieco bardziej zróżnicowane. Wykres 10. Różnice w rozkładzie zarobków brutto absolwentów rodzaj i tryb studiów, płeć absolwenta 32

Zarobki przedstawiono także w podziale na formę zatrudnienia absolwenta. Na poniższym wykresie środki okręgów reprezentują średnie w grupach, zaś linie w kształcie T przedziały ufności dla średnich. Szerszy przedział ufności interpretować wolno jako wynik mniej pewny, ponieważ (uwzględniając charakterystykę próby) przedział ufności z prawdopodobieństwem 95% pokrywa prawdziwą wartość średniej w populacji. W takich kolejnych przekrojach użyto wszystkich dostępnych danych. Najniższą średnią uzyskano dla praktyk/stażu/wolontariatu, niewiele wyższe dla umowy zlecenia i pracy na część etatu. Średnia dla pracy bez umowy wydawać może się wyższa niż wymienione, ale odnosi się ona do jednej osoby (stąd brak przedziału ufności). Zarobki osób pracujących na cały etat to średnio 3704,29 zł, granice przedziałów ufności wyznaczają wartości 3422,18 zł i 3986,41 zł. Zauważalnie wyższe wydają się średnie zarobki osób prowadzących własną działalność gospodarczą, i teoretycznie pracujących w ramach umowy o dzieło. Zauważyć należy bardzo szeroki przedział ufności dla umowy o dzieło jego dolna granica to sprzeczna z rzeczywistością wartość ujemna -2052,91 zł! Zwracamy uwagę na ogromną różnicę w liczebności wskazanych grup na pełen etat pracowało 238 osób, w pozostałych formach jedynie 45 badanych. Wykres 11. Różnice w średnich zarobków brutto absolwentów forma zatrudnienia 33

Stopień dopasowania wykształcenia do wykonywanej pracy Respondentów zapytano o to, w jakim stopniu praca, którą wykonują jest zgodna z ukończonym kierunkiem studiów. W podziale na tryb studiów rozkład odpowiedzi jest podobny. Około 42% badanych odpowiedziało, że praca i ich wykształcenie są zdecydowanie zgodne, a około 28% - 29% badanych uznało swoje wykształcenie za raczej zgodne. Odpowiedzi raczej nie absolwenci studiów niestacjonarnych wybierali nieco częściej, a zdecydowanie nie rzadziej, niż kończący studia w trybie stacjonarnym. Tabela 36 Zgodność wykonywanej pracy z wykształceniem według trybu ukończonych studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Zdecydowanie tak 122 41,8% 37 42,5% 159 42,0% Raczej tak 86 29,5% 24 27,6% 110 29,0% Raczej nie 35 12,0% 13 14,9% 48 12,7% Zdecydowanie nie 49 16,8% 13 14,9% 62 16,4% Ogółem 292 100% 87 100% 379 100% W podziale na rodzaj ukończonych studiów różnice w rozkładzie odpowiedzi były znaczne. Wyróżniają się tu absolwenci JSM, wśród których aż 67,5% wybrało odpowiedź zdecydowanie tak. W grupie kończących studia II stopnia odsetek ten był niemal identyczny z odsetkiem ogółem, zaś w przypadku absolwentów studiów licencjackich swą pracę za zdecydowanie zgodną z wykształceniem uznało niecałe 34% grupy. Inny był rozkład odpowiedzi zdecydowanie nie tę odpowiedź najczęściej wskazywali kończący studia II stopnia (ponad 19%), rzadziej licencjusze (około 14%), zaś najrzadziej absolwenci JSM (około 7,5%). Tabela 37 Zgodność wykonywanej pracy z wykształceniem według rodzaju ukończonych studiów I stopnia II stopnia JSM Zdecydowanie tak 46 34,8% 86 41,5% 27 67,5% Raczej tak 53 40,2% 50 24,2% 7 17,5% Raczej nie 14 10,6% 31 15,0% 3 7,5% Zdecydowanie nie 19 14,4% 40 19,3% 3 7,5% Ogółem 132 100% 207 100% 40 100% Porównanie rozkładu odpowiedzi ogółem względem tury badania przedstawiono na poniższym wykresie. Zmiany netto są nieznaczne: spadek o 2 pp. w kategorii zdecydowanie nie, wzrost o 2,2 pp. w raczej nie, wzrost o 3,5 pp. dla raczej tak i spadek o 3,6 pp. w kategorii zdecydowanie tak. Różnica nie jest istotna statystycznie, wielkość efektu jest mała 34

Wykres 12. Porównanie oceny zgodności pracy z wykształceniem według tury badania Analiza przepływów wskazuje, że najbardziej stabilną odpowiedzią było zdecydowanie tak w drugiej turze badania powtórzyło ją prawie 77% badanych. Najmniej stabilna była odpowiedź raczej nie tu wskazanie powtórzyło nieco ponad 46% respondentów. Osoby wybierające raczej nie w I turze najczęściej wybierały zdecydowanie nie w II turze dotyczy to około ¼ tej grupy. 35

Wykres 13. Zmiana oceny zgodności pracy z wykształceniem według tury badania Czas znalezienia pracy Najczęściej absolwenci w trzy lata po ukończeniu studiów kontynuują pracę podjętą na studiach łącznie jest to ponad 50% wskazań. Wśród absolwentów studiów niestacjonarnych odsetek jest znacznie wyższy (78%), a w grupie która ukończyła studia stacjonarne to około 42%. Drugą najczęściej wybieraną odpowiedzią był przedział czasowy od 1 do 3 miesięcy. Tabela 38 Pracujący absolwenci według czasu znalezienia pracy i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Pracowałem(am) już podczas studiów, a po 123 42,1% 68 78,2% 191 50,4% ich ukończeniu ją kontynuowałem(am) Poniżej 1 miesiąca 29 9,9% 4 4,6% 33 8,7% Między 1 a 3 miesiące 61 20,9% 7 8,0% 68 17,9% Między 3 a 6 miesięcy 36 12,3% 2 2,3% 38 10,0% Powyżej 6 miesięcy 43 14,7% 6 6,9% 49 12,9% Ogółem 292 100% 87 100% 379 100% W podziale na rodzaj studiów rozkład odpowiedzi jest bardzo zbliżony. Nieznacznie wyróżnia się grupa kończących JSM tu nieco częściej wskazywano na poszukiwanie pracy dłużej niż 6 miesięcy 36

było to około 15% wskazań, przy 13,5% dla absolwentów II stopnia i nieco powyżej 11% dla licencjuszy. Tabela 39 Pracujący absolwenci według czasu znalezienia pracy i rodzaju studiów I stopnia II stopnia JSM Pracowałem(am) już podczas studiów, a po ich 68 51,5% 103 49,8% 20 50,0% ukończeniu ją kontynuowałem(am) Poniżej 1 miesiąca 12 9,1% 18 8,7% 3 7,5% Między 1 a 3 miesiące 25 18,9% 36 17,4% 7 17,5% Między 3 a 6 miesięcy 12 9,1% 22 10,6% 4 10,0% Powyżej 6 miesięcy 15 11,4% 28 13,5% 6 15,0% Ogółem 132 100% 207 100% 40 100% 37

Sposób znalezienia pracy Najpopularniejszym sposobem znalezienia pracy wśród ogółu badanych była odpowiedź na oferty pracy zamieszczone w Internecie (prawie 39%). Ponad dwa razy rzadziej korzystano z sieci kontaktów osobistych informacji od rodziny i znajomych (około 17,5% odpowiedzi). Trzecim najczęściej deklarowanym sposobem znalezienia pracy było składanie aplikacji bezpośrednio do pracodawcy i zatrudnienie po odbyciu praktyk/stażu w danej firmie odpowiednio 14% i 12% wskazań. Najrzadziej korzystano z ofert zamieszczonych w mediach tradycyjnych i targów pracy. Wykres 14. Pracujący absolwenci według sposobu znalezienia pracy 38

SYTUACJA NIEPRACUJĄCYCH ABSOLWENTÓW Poniższe pytania zadano wyłącznie absolwentom niepracujących w chwili badania. Jak przedstawiono w podrozdziale Status zatrudnienia absolwentów, niepracujący stanowili około 8,5% badanych (35 osób). Prace podejmowane od zakończenia studiów Pierwsze pytanie dotyczyło tego, czy respondent w ogóle wykonywał pracę w czasie od zakończenia studiów. Sytuacja absolwentów studiów stacjonarnych i niestacjonarnych różni się zdecydowanie. W pierwszej z wymienionych grup pracowało około 2/5 badanych przy 3/5 niepracujących; w drugiej było to odpowiednio około 4/5 i 1/5. Tabela 40 Niepracujący absolwenci według pracy od zakończenia studiów i ich trybu Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Pracował 12 40,0% 4 80,0% 16 45,7% Nie pracował 18 60,0% 1 20,0% 19 54,3% Ogółem 30 100% 5 100% 35 100% W podziale na rodzaj studiów pracy nie podejmowało 4/5 absolwentów studiów I stopnia, połowa kończących JSM i nieco ponad 2/5 II stopnia. Tabela 41 Niepracujący absolwenci według pracy od zakończenia studiów i ich rodzaju I stopnia II stopnia JSM Pracował 2 20,0% 12 57,1% 2 50,0% Nie pracował 8 80,0% 9 42,9% 2 50,0% Ogółem 10 100% 21 100% 4 100% Rejestracja niepracujących absolwentów w Urzędzie Pracy Ogółem odsetek niepracujących absolwentów rejestrujących się jako bezrobotni wynosi około 11%. W poniższych przekrojach widoczne są wyraźne różnice frakcji rejestrujących i nierejestrujących się absolwentów podziale na rodzaj i tryb studiów. Wśród absolwentów studiów stacjonarnych zarejestrowanych było około 13%, a w grupie kończących studia niestacjonarne nie było takich osób. Różnicę należy traktować ostrożnie z uwagi na bardzo małą grupę niepracujących absolwentów studiów niestacjonarnych. Tabela 42 Niepracujący absolwenci według statusu rejestracji w Urzędzie Pracy i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Zarejestrowany 4 13,3% - - 4 11,4% Niezarejestrowany 26 86,7% 5 100% 31 88,6% Ogółem 30 100% 5 100% 35 100% Częściej w Urzędzie Pracy rejestrowali się absolwenci studiów I stopnia (1/5 grupy), rzadziej kończący II stopnień (niecała 1/10), zaś w grupie JSM nie było osób zarejestrowanych. Podobnie jak wyżej 39

różnice należy traktować ostrożnie. Tabela 43 Niepracujący absolwenci według statusu rejestracji w Urzędzie Pracy i rodzaju studiów I stopnia II stopnia JSM Zarejestrowany 2 20,0% 2 9,5% - - Niezarejestrowany 8 80,0% 19 90,5% 4 100% Ogółem 10 100% 21 100% 4 100% Osoby niepracujące i niezarejestrowane jako bezrobotne o ile nie kontynuują nauki na studiach stacjonarnych traktowane są jako nieaktywne zawodowo. Aktywni zawodowo to pracujący oraz bezrobotni (rozumiani jako osoby szukające zatrudnienia i gotowe je podjąć). Według metodologii Głównego Urzędu Statystycznego stopa bezrobocia rejestrowanego to frakcja bezrobotnych w grupie aktywnych zawodowo. Zgodnie z tym rozumieniem stopa bezrobocia wśród badanych absolwentów UŁ wynosi 1,04% 12. Według stanu na koniec czerwca 2017 stopa bezrobocia w Polsce to 7,1%, zaś w województwie łódzkim najpopularniejszym wśród badanych miejscu zamieszkania - 7,4% 13. Poszukiwanie pracy Rozkład odpowiedzi dotyczących poszukiwania pracy wśród badanych jest zbliżony od rozkładu odpowiedzi na pytanie o rejestrację w Urzędzie Pracy jako bezrobotny, przy czym różnica w podziale na tryb studiów jest jeszcze bardziej wyraźna. Także ogólna skala poszukiwania pracy jest wyższa, niż rejestracji w UP. Pracy szuka około 6/10 niepracujących absolwentów studiów niestacjonarnych i około 3/10 stacjonarnych. Tabela 44 Niepracujący absolwenci według poszukiwania pracy i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Poszukuję 9 30,0% 3 60,0% 12 34,3% Nie poszukuję 21 70,0% 2 40,0% 23 65,7% Ogółem 30 100% 5 100% 35 100% W podziale na rodzaj studiów poszukiwanie pracy deklarowała połowa kończących studia I stopnia, 1/3 absolwentów II stopnia. Żaden z niepracujących absolwentów JSM nie szuka pracy. Tabela 45 Niepracujący absolwenci według poszukiwania pracy i rodzaju studiów I stopnia II stopnia JSM Poszukuję 5 50,0% 7 33,3% - - Nie poszukuję 5 50,0% 14 66,7% 4 100% Ogółem 10 100% 21 100% 4 100% 12 4 [bezrobotni] / (379 [pracujący] + 4 [bezrobotni] = 383 [aktywni zawodowo]) 13 http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/bezrobocie-rejestrowane/liczba-bezrobotnychzarejestrowanych-oraz-stopa-bezrobocia-wedlug-wojewodztw-podregionow-i-powiatow-stan-w-koncuczerwca-2017-r-,2,59.html 40

Czas poszukiwania pracy Niepracującym respondentom, którzy w powyższym pytaniu zadeklarowali poszukiwanie zatrudnienia (12 osób co stanowi około 1/3 niepracujących) zadano pytanie Jak długo od zakończenia studiów/ostatniego stosunku pracy poszukuje Pan(i) zatrudnienia?. Ogółem najczęściej wskazywano czas powyżej 6 miesięcy. Kończący studia w trybie stacjonarnym wybierali także krótsze okresy, zaś absolwenci studiów niestacjonarnych wyłącznie do 4 do 6 i powyżej 6 miesięcy. Tabela 46 Niepracujący absolwenci według czasu poszukiwania pracy i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Poniżej miesiąca 1 11,1% - - 1 8,3% od 1 do 3 miesięcy 3 33,3% - - 3 25,0% od 4 do 6 miesięcy - - 1 33,3% 1 8,3% Powyżej 6 miesięcy 5 55,6% 2 66,7% 7 58,3% Ogółem 9 100% 3 100% 12 100% W podziale na rodzaj studiów trudno mówić o wyraźnych różnicach. Widoczne jest zidentyfikowane powyżej poszukiwanie pracy powyżej 6 miesięcy w obu grupach (I i II stopnień). Odpowiedzi dla JSM nie są prezentowane z uwagi na brak w tej grupie respondentów szukających pracy. Tabela 47 Niepracujący absolwenci według czasu poszukiwania pracy i rodzaju studiów I stopnia II stopnia N % N % Poniżej miesiąca - - 1 14,3% od 1 do 3 miesięcy 2 40,0% 1 14,3% od 4 do 6 miesięcy - - 1 14,3% Powyżej 6 miesięcy 3 60,0% 4 57,1% Ogółem 5 100% 7 100% 41

Absolwenci niezatrudnieni w chwili badania 14 Osoby nieszukające pracy zapytano o powody takiej decyzji. Były to 23 osoby, co stanowi około 2/3% niepracujących respondentów (por. tabela 64.). Zdecydowanie najczęściej wskazywano obowiązki rodzinne i domowe (9 odpowiedzi, co stanowi ponad 2/3 odpowiedzi). Drugą co do liczby wskazań kategorię kontynuację nauki wybierało niemal tyle samo osób (8 wskazań). Najrzadziej wskazywany powód to założenie własnej działalności gospodarczej i choroba/niepełnosprawność (po dwa wskazania). Nikt nie wybrał odpowiedzi jestem zniechęcony bezskutecznością poszukiwań. Rozkład odpowiedzi zaprezentowano na poniższym wykresie. Wykres 15. Absolwenci niezatrudnieni w chwili badania według przyczyny nieszukania zatrudnienia 14 Podrozdział opracowany na podstawie wyników pytania wielokrotnego wyboru. 42

Absolwenci niezatrudnieni od ukończenia studiów 15 Respondentów, którzy nie pracowali od ukończenia studiów zapytano o przyczyny takiego stanu rzeczy. Było to 19 osób (por. tabela 60.), co stanowi ponad połowę niepracujących respondentów. Tu najczęściej wskazywano kontynuowanie nauki (11 wskazań prawie połowa), zaś drugim, znacznie rzadszym wyborem był urlop zdrowotny, macierzyński/tacierzyński i wychowawczy (3 wskazania). Około dwie odpowiedzi stanowiły wskazania na brak zapotrzebowania rynku pracy na absolwentów ukończonego przez respondenta kierunku. Wykres 16. Absolwenci niezatrudnieni od zakończenia studiów według powodu pozostawiania bez pracy 15 Podrozdział opracowany na podstawie wyników pytania wielokrotnego wyboru. 43

PLANY ZAWODOWE I EDUKACYJNE Pytania kolejnego obszaru tematycznego badania planów zawodowych i edukacyjnych skierowano do wszystkich respondentów, bez względu na obecny status zatrudnienia. Plany zawodowe absolwentów 16 Na poniższym wykresie zaprezentowano plany zawodowe badanych w podziale na osoby pracujące i niepracujące w chwili badania. W grupie pracujących najczęściej deklarowano kontynuowanie zatrudnienia w obecnym miejscu pracy (236 wskazań, co stanowi 52% wyborów w tej grupie). Niepracujący absolwenci zdecydowanie najczęściej planowali znalezienie pracy zgodnej z ukończonym kierunkiem studiów było to ponad 4/5 wskazań w tej grupie (18 osób). Założenie własnej działalności gospodarczej było drugim wyborem pracujących respondentów (niecałe 15% odpowiedzi). Wśród niepracujących drugim wyborem było znalezienie jakiegokolwiek zatrudnienia (14,6% wskazań w tej grupie). Brak planów to wskazanie jednej osoby niepracującej i 21 pracujących (niecałe 5% tej grupy). Wykres 17. Plany zawodowe absolwentów w podziale na pracujących/niepracujących 16 Podrozdział opracowany na podstawie wyników pytania wielokrotnego wyboru. 44

Dodatkowe kształcenie się absolwentów Ogółem około 60% badanych planuje dodatkowe kształcenie się. Różnice w podziale na tryb ukończonych studiów są wyraźne. Absolwenci studiów stacjonarnych częściej wybierali odpowiedź twierdzącą było to około 62% tej grupy przy 51% wśród kończących studia niestacjonarne. Tabela 48 Absolwenci według planowanego dokształcania się i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Tak 201 62,4% 47 51,1% 248 59,9% Nie 121 37,6% 45 48,9% 166 40,1% Ogółem 322 100% 92 100% 414 100% W podziale na rodzaj studiów najczęściej dodatkowe kształcenie się planowali absolwenci JSM ponad ¾, rzadziej kończący studia uzupełniające magisterskie (około 60%), najrzadziej zaś licencjusze (około 54% tej grupy). Tabela 49 Absolwenci według planowanego dokształcania się i rodzaju studiów I stopnia II stopnia JSM Tak 77 54,2% 137 60,1% 34 77,3% Nie 65 45,8% 91 39,9% 10 22,7% Ogółem 142 100% 228 100% 44 100% 45

Miejsce i forma dodatkowego kształcenia się 17 Zdecydowanie najczęściej wskazywaną formą dodatkowego kształcenia się były studia podyplomowe - ogółem 34% wskazań (niezależnie od miejsca kształcenia). Był to pierwszy wybór zarówno w przypadku chęci skorzystania z UŁ, jak i innej szkoły, uczelni. Drugim wyborem ogółem były kursy lub szkolenia z zakresu umiejętności twardych łącznie prawie 18%. Ogółem znacznie częściej planowano kształcenie wyłącznie poza UŁ: wskazało je około 68% badanych, wyłącznie na UŁ było to 71%, a obie możliwości wybrało około 2%. Chętniej wybierano UŁ jedynie w przypadku studiów doktoranckich. Uwaga na poniższym wykresie, inaczej niż w innych miejscach tego raportu, odsetek obliczony jest od ogólnej liczby wskazań, nie od liczebności kategorii wyróżnionych kolorem. Wykres 18. Miejsce i forma dodatkowego kształcenia się absolwentów 17 Podrozdział opracowany na podstawie wyników pytania wielokrotnego wyboru 46

Profil dodatkowego kształcenia się Ogółem absolwenci częściej planowali dodatkowe kształcenie o profilu pokrewnym do dotychczasowego. Wśród osób planujących kształcenie w innej niż UŁ uczelni lub szkole profil pokrewny wybrało około 66% respondentów. W przypadku kształcenia na UŁ ta kategoria otrzymała prawie 80% wskazań. Tabela 50 Absolwenci według profilu planowanego dokształcania się i prowadzącej je uczelni N % [inna uczelnia/szkoła] Pokrewny z dotychczasowym wykształceniem 73 65,8% [inna uczelnia lub szkoła] Odmienny od dotychczasowego wykształcenia 38 34,2% Ogółem 111 100% [UŁ] Pokrewny z dotychczasowym wykształceniem 62 79,5% [UŁ] Odmienny od dotychczasowego wykształcenia 16 20,5% Ogółem 78 100% 47

OCENA STUDIÓW NA UNIWERSYTECIE ŁÓDZKIM Trafność wyboru uczelni i kierunku studiów Absolwentów poproszono o retrospekcję i zapytano czy wybraliby ponownie ten sam podstawowy kierunek studiów i uczelnię. W czterech opcjach odpowiedzi ujęto wszystkie możliwości dotyczące uczelni/kierunku, a opcja piąta dotyczyła niepodjęcia studiów w ogóle. Łącznie około 53% badanych wybrałaby ponownie ten sam kierunek studiów i uczelnię. Inny kierunek studiów na tej samej uczelni wybrałaby w sumie około 22%. Łącznie ponad 75% absolwentów ponownie podjęłoby studia na UŁ. W podziale na tryb studiów widoczny jest większy odsetek deklarujących dokładnie taki sam ponowny wybór kierunek i uczelnia wśród absolwentów studiów niestacjonarnych (67%) niż stacjonarnych (około 49%). Relatywnie największa różnica wystąpiła we wskazaniach inny kierunek studiów na innej uczelni tę odpowiedź absolwenci studiów stacjonarnych wybierali prawie dwa razy częściej. Tabela 51 Absolwenci według ponownego wyboru edukacyjnego i trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Wybrał(a)bym tę samą uczelnię i kierunek 154 49,2% 59 67,0% 213 53,1% studiów. Wybrał(a)bym inny kierunek studiów na tej 76 24,3% 14 15,9% 90 22,4% samej uczelni. Wybrał(a)bym ten sam kierunek studiów na 21 6,7% 4 4,5% 25 6,2% innej uczelni. Wybrał(a)bym inny kierunek studiów na 56 17,9% 8 9,1% 64 16,0% innej uczelni. W ogóle nie podjąłbym/ nie podjęłabym 6 1,9% 3 3,4% 9 2,2% studiów. Ogółem 313 100% 88 100% 401 100% Rozkład odpowiedzi na omawiane pytanie był zbliżony dla absolwentów studiów I i II stopnia. Grupa kończących JSM wyróżnia się znacznie częstszym wyborem odpowiedzi ten sam kierunek studiów na innej uczelni prawie 19% wskazań przy około 5% zarówno dla kończących I jak i II stopień studiów. Tabela 52 Absolwenci według ponownego wyboru edukacyjnego i rodzaju studiów I stopnia II stopnia JSM Wybrał(a)bym tę samą uczelnię i kierunek studiów. 73 53,3% 115 52,0% 25 58,1% Wybrał(a)bym inny kierunek studiów na tej samej 28 20,4% 58 26,2% 4 9,3% uczelni. Wybrał(a)bym ten sam kierunek studiów na innej 7 5,1% 10 4,5% 8 18,6% uczelni. Wybrał(a)bym inny kierunek studiów na innej 25 18,2% 34 15,4% 5 11,6% uczelni. W ogóle nie podjąłbym/ nie podjęłabym studiów. 4 2,9% 4 1,8% 1 2,3% Ogółem 137 100% 221 100% 43 100% Porównanie rozkładu odpowiedzi względem tury badania pozwala na zidentyfikowanie zmiany netto 48

przede wszystkim w kategorii inny kierunek studiów na innej uczelni odnotowano tu wzrost o około 4,6 pp. Róznica nie jest istotna statystycznie, wielkość efektu mała. Wykres 19. Ponowny wybór edukacyjny absolwentów według tury badania Analiza przepływów wskazuje, że zdecydowanie najbardziej stabilną opinią była ta o wyborze dokładnie tego samego kierunku studiów i uczelni wskazanie powtórzyło około 80% grupy. Najmniej stabilną okazała się opinia o niepodejmowaniu studiów w ogóle. Spośród osób, które wskazały ją w pierwszej turze badania swój wybór powtórzyło zaledwie około ¼ respondentów, zaś zdecydowana większość w drugiej turze uznała, że wybrałaby inny kierunek studiów na innej uczelni około 62,5% tej grupy. 49

Wykres 20. Zmiana ponownego wyboru edukacyjnego absolwentów według tury badania Stopień zaspokojenia oczekiwań edukacyjnych absolwentów Ogółem około 77% badanych absolwentów odpowiedziało twierdząco na pytanie czy ich oczekiwania edukacyjne zostały zrealizowane przez UŁ. W podziale na tryb studiów odpowiedzi twierdzących jest więcej wśród absolwentów studiów niestacjonarnych (ponad 86%) niż stacjonarnych (około 74%). Zarówno dla odpowiedzi twierdzących jak i przeczących przeważają wskazania typu raczej. 50

Tabela 53 Absolwenci według realizacji oczekiwań edukacyjnych przez uczelnię oraz trybu studiów Stacjonarnym Niestacjonarnym Ogółem Zdecydowanie tak 44 14,1% 17 19,3% 61 15,2% Raczej tak 189 60,4% 59 67,0% 248 61,8% Raczej nie 63 20,1% 11 12,5% 74 18,5% Zdecydowanie nie 17 5,4% 1 1,1% 18 4,5% Ogółem 313 100% 88 100% 401 100% Rozkład odpowiedzi w podziale na rodzaj studiów jest zbliżony, szczególnie dla respondentów kończących studia I i II stopnia. Absolwentów JSM wyróżnia nieco rzadsze niż w pozostałych grupach wskazywanie odpowiedzi zdecydowanie nie. Tabela 54 Absolwenci według realizacji oczekiwań edukacyjnych przez uczelnię oraz rodzaju studiów I stopnia II stopnia JSM Zdecydowanie tak 19 13,9% 36 16,3% 6 14,0% Raczej tak 85 62,0% 136 61,5% 27 62,8% Raczej nie 25 18,2% 40 18,1% 9 20,9% Zdecydowanie nie 8 5,8% 9 4,1% 1 2,3% Ogółem 137 100% 221 100% 43 100% Porównanie rozkładu odpowiedzi w czasie pozwala zidentyfikować niewielką zmianę netto. Największa dotyczy udziału wskazań raczej nie odnotowano spadek o 3,2 pp. Różnica jest istotna statystycznie; mała wielkość efektu. Wykres 21. Porównanie realizacji oczekiwań edukacyjnych przez uczelnię według tury badania Analiza panelowa wskazuje, że oceną zdecydowanie najbardziej stabilną była raczej tak swój wybór powtórzyło 78% osób, którzy wskazali omawianą ocenę w I turze badania. Najmniej stabilną okazała się ocena zdecydowanie nie tu wybór powtórzyło 45% grupy. Aż 45% zmieniło zdanie na 51

raczej nie, a 10% w drugiej turze wybrało już raczej tak. Wykres 22. Zmiana oceny realizacji oczekiwań edukacyjnych przez uczelnię według tury badania 52

OCENA KLUCZOWYCH KOMPETENCJI ABSOLWENTÓW Od 2016 w niniejszych badaniach zastosowano dwa sposoby oceny kluczowych kompetencji absolwentów. Po pierwsze przygotowano zestaw 15 pytań wskaźników, badających podstawowe składowe kompetencji: postawy, umiejętności i wiedzę absolwentów związaną z poruszaniem się po rynku pracy. Jest to metoda mająca na celu wyjście poza sferę deklaracji badanych. Po drugie zapytano absolwentów jak oceniają wpływ studiów na UŁ na swoją postawę, wiedzę i umiejętności w tym samym zakresie. Wynik badania postaw, umiejętności i wiedzy absolwentów Na podstawie literatury przedmiotów, doświadczeń pracy doradców zawodowych Biura Karier, wyników pierwszej i drugiej tury monitorowania karier absolwentów z 2016 r. oraz wyników badania jakościowego karier absolwentów przeprowadzonego przez Biuro Karier UŁ w 2015 r. przygotowano następujący zestaw pytań: 1. Nie znam trendów współczesnego rynku pracy 18, 2. Znam swoje mocne i słabe strony jako kandydata do pracy, 3. Mam odpowiednią wiedzę teoretyczną do pracy zgodnej z moim wykształceniem, 4. Znam wady i zalety różnych form zatrudnienia, 5. Posiadam formalne potwierdzenia umiejętności potrzebnych mi na rynku pracy (np. prawo jazdy, certyfikaty, uprawnienia), 6. Posiadam umiejętności praktyczne potrzebne do pracy zgodnej z moim wykształceniem, 7. Przygotowanie dokumentów aplikacyjnych (CV, list motywacyjny) jest dla mnie bardzo trudne 19, 8. Potrafię swobodnie komunikować się w co najmniej jednym języku obcym, 9. Potrafię korzystać z różnych źródeł ofert pracy, 10. Umiem korzystnie zaprezentować się jako kandydat do pracy podczas rozmowy kwalifikacyjnej, 11. Kiedy pracodawca odrzuca moje CV, rezygnuję z ponownego aplikowania do tej firmy 20 12. Wiem, że swoje sukcesy zawdzięczam głównie szczęśliwemu zbiegowi okoliczności 21 13. Proszę moich znajomych o polecanie mojej kandydatury do pracy 14. Na współczesnym rynku pracy kompetencje społeczne są co najmniej tak samo ważne jak wiedza specjalistyczna, 15. Biorę pod uwagę przekwalifikowanie się, Respondentów poproszono o odpowiedzi na skali pięciostopniowej, gdzie 1 oznacza zdecydowanie nie zgadzam się, a 5 zdecydowanie zgadzam się. Pytania prezentowano w kolejności losowej dla 18 Pytanie z odwróconą skalą (reversed wording); informacja o tym nie jest podawana respondentom 19 jw. 20 jw. 21 jw. 53

każdego wyświetlenia ankiety, by zmniejszyć obciążenia wyników stałą kolejnością pytań. Zastosowano pytania z odwróconą skalą co oznacza, że przeciwnie niż w pozostałych pytaniach wysokie wartości odpowiedzi w tych pytaniach reprezentują niskie natężenia badanej charakterystyki. Zabieg ma na celu minimalizowanie obciążających wyniki odpowiedzi zaznaczanych mechanicznie (np. wszędzie ta sama wartość). Pytania te rekodowano odwrócono skalę zgodnie z pozostałymi pytaniami przed opracowaniem wyników. Kolejne piątki pytań w założeniu tworzyć miały indeksy wiedzy (pyt. 1.-5.), umiejętności (6.-10.) i postaw (11.-15.). Indeksy stworzono przez uśrednianie pozycji, co jest praktyką typową 22. Tak przygotowane wyniki indeksów można traktować jako wyniki prostych testów wiedzy, umiejętności i postaw związanych z poruszaniem się absolwentów na rynku pracy Na wykresie zaprezentowano wyniki ogólne średnich poszczególnych indeksów. Stosunkowo najniższą średnią uzyskano dla postaw (M = 3,30), nieco wyższą dla umiejętności (M = 3,92), a najwyższą dla wiedzy (4,03). Średni wynik indeksu postaw różni się wyraźnie od pozostałych. Różnica między średnimi wiedzy i umiejętności jest mniejsza przedziały ufności dla średnich mają część wspólną. Wykres 23. Średnie wyniki stworzonych indeksów Poniżej przedstawiono wyniki każdego z indeksów w podziale na sześć podgrup każdego układu rodzaju i trybu studiów. Generalnie we wszystkich przypadkach różnice średnich były nieznaczne. Zwracamy uwagę na szersze przedziały ufności dla grup absolwentów studiów niestacjonarnych (ma na to wpływ m.in. mniejsza niż dla kończących studia stacjonarne liczebność grupy). 22 Por. odnośnie tworzenia indeksów w naukach społecznych: Ścibor-Rylski M. (2007) Standardowe sposoby tworzenia wskaźników zmiennych [w:] Bedyńska S., Brzezicka A. (red), Statystyczny drogowskaz. Praktyczny poradnik analizy danych w naukach społecznych na przykładach z psychologii, Wydawnictwo SWPS Academica, Warszawa, s. 116-133. 54

Średnie wyniki indeksu wiedzy są nieznacznie wyższe dla absolwentów studiów niestacjonarnych; tej niewielkiej różnicy nie widać jednak w przypadku kończących studia pierwszego stopnia. Wykres 24. Średni wynik indeksu wiedzy rodzaj i tryb studiów Dla indeksu umiejętności wyniki absolwentów JSM były nieco wyższe, niż dla innych rodzajów studiów, bez względu na tryb studiów. Dla studiów I i II stopnia wyniki kończących studia stacjonarne były nieznacznie wyższe. Wykres 25. Średni wynik indeksu umiejętności rodzaj i tryb studiów Dla indeksu postaw różnice były niejednoznaczne. Wyróżnia się nieco grupa absolwentów studiów II stopnia średni wyniki był wyższy od pozostałych w przypadku kończących studia stacjonarne, zaś niższy od pozostałych dla absolwentów studiów niestacjonanrnych. 55

Wykres 26. Średni wynik indeksu postaw rodzaj i tryb studiów Wpływ studiów na postawy, umiejętności i wiedzę absolwentów Omawiany wpływ studiów oceniono za pomocą pytań z pięciostopniową skalą odpowiedzi. Użyto jednego pytania dla każdej składowej kompetencji. Absolwenci najniżej ocenili wpływ studiów na kształtowanie umiejętności (M = 3,14). Ocena kształtowania wiedzy (M = 3,54) była nieco wyższa niż kształtowania postaw (M = 3,41). Wykres 27. Średnie oceny wpływu studiów na kompetencje absolwentów - ogółem 56

Dla oceny wpływu studiów na kształtowanie wiedzy nie widać różnicy w średnich wynikach względem trybu ukończonych studiów. Dla rodzaju studiów wynik kończących studia II stopnia był nieznacznie niższy niż pozostałych. Wykres 28. Średnia ocena wpływu studiów na kształtowanie wiedzy rodzaj i tryb studiów W ocenie kształtowania umiejętności wyróżnia się średni wynik absolwentów studiów stacjonarnych JSM. Był on nieco niższy niż dla pozostałych rodzajów studiów, również dla studiów stacjonarnych. Trudno mówić o innych różnicach. Wykres 29. Średnia ocena wpływu studiów na kształtowanie umiejętności rodzaj i tryb studiów Dla oceny wpływu studiów na kształtowanie postaw absolwenci studiów II stopnia wskazali średnio ocenę nieco niższą niż I stopnia. Różnice w podziale na tryb studiów raczej nie występują. 57

Wykres 30. Średnia ocena wpływu studiów na kształtowanie postaw rodzaj i tryb studiów WNIOSKI I REKOMENDACJE Synteza uzyskanego w wyniku omawianego badania obrazu losów zawodowych absolwentów w trzy lata po ukończeniu studiów doprowadziła do sformułowania szeregu wniosków i rekomendacji. Jest to pierwszy raport, w którym dokonano analizy danych złączonych: z pierwszej i omawianej tu drugiej tury badania absolwentów rocznika 2012/2013. Zidentyfikowano odpowiedzi dla konkretnych respondentów, co umożliwiło na panelową analizę zmian rozumianych jako przepływy/brak przepływu, nie tyko zmianę rozkładu zmiennej zwanego netto. Wyniki uzyskane w II turze badania oraz analiza panelowa są główną podstawą wniosków i rekomendacji. Ponadto za tę podstawę posłużyły również wyniki tegorocznej i wcześniejszych edycji badania ankietowego oraz wyniki jakościowego badania karier absolwentów przeprowadzonego za pomocą zogniskowanych wywiadów grupowych, zrealizowanego przez ABKZ UŁ w 2015 r. Wnioski i rekomendacje sformułowano w następujących obszarach: 1. Wyposażenia studentów w praktyczne umiejętności zawodowe; 2. Rozwijania u studentów wiedzy, umiejętności i postaw związanych z poruszaniem się na rynku pracy; 3. Budowania pozytywnej reputacji Uniwersytetu Łódzkiego wśród studentów/absolwentów. Wnioski i rekomendacje przeznaczone są wyłącznie do użytku wewnętrznego. 58