NIEDOZWOLONE KLAUZULE UMOWNE W UMOWIE O PODRÓŻ Posługiwanie się niedozwolonymi postanowieniami umownymi jest niestety częstą praktyką umów konsumenckich, która dotyczy również umów o podróż zawieranych przez biura podróży z klientami. W szczególności postanowienia te pojawiają się przy zawieraniu umów z zastosowaniem wzorców umownych, czyli wszelkich jednostronnie przygotowanych przed zawarciem umowy gotowych klauzul umownych w postaci warunków umów, ich wzorów, regulaminów itp 1. Takie wzorce są powszechne przy zawieraniu umów na skalę masową. Pozwalają przyspieszyć obrót oraz zmniejszyć koszty ponoszone przez stronę posługującą się nimi. Autorzy definicji wzorców umownych zgodnie podkreślają ich podstawową cechę jednostronne ukształtowanie stosunku prawnego, bez rzeczywistego wpływu na treść drugiej strony umowy 2. W efekcie, podmiot przystępujący do takiej umowy nie ma realnej możliwości negocjowania treści przyszłego stosunku prawnego, jednak zgodnie z art. 384 k.c. wiąże go wzorzec umowny doręczony przed zawarciem umowy. Powstaje więc duże niebezpieczeństwo nadużywania dominującej pozycji przedsiębiorcy biura podróży, w relacji z konsumentem jego klientem. W szczególności biura podróży mogą wprowadzać do wzorców umownych, postanowienia niekorzystnie kształtujące prawa i obowiązki klientów. Nawet jeśli klient zapozna się ze wzorcem umownym, mimo że nie sprzyja temu redakcja dokumentu i odnajdzie w nim nieuczciwe klauzule, nie ma realnej możliwości zmiany ich treści 3. Ustawodawca unijny, a za nim również polski, przyjął więc regulacje prawne służące zabezpieczeniu interesów konsumenta, prowadzące do eliminacji klauzul abuzywnych (nieuczciwych, nadużywających) z obrotu prawnego. 1 Łętowska E., Prawo umów konsumenckich. Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck, 2002, s. 233. 2 Tamże. A także, Zachariasiewicz M. A., Niektóre problemy prawne związane z korzystaniem z nienormatywnych wzorców umownych, Rejent 1995, nr 9, s. 122 oraz Zoll F., Natura prawna wzorców umownych, Państwo i Prawo 1998, z. 5, s. 49. 3 Jagielska M., Niedozwolone klauzule umowne. W: Nowińska E., Cybula P. (red.), Europejskie prawo konsumenckie a prawo polskie. Kraków: Zakamycze, 2005, s. 58. 41
Pojęcie niedozwolonych postanowień umownych w polskim kodeksie cywilnym W prawie polskim przepisy regulujące niedozwolone postanowienia umowne znajdują się w art. 385¹ - 385³ k.c. Stanowią one implementację Dyrektywy 93/13 EWG z 5 kwietnia 1993 r., w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Zgodnie z definicją zawartą w art. 385¹ 1 k.c. za niedozwolone postanowienia umowne uznaje się postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Nie dotyczy to jednak postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeśli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Klauzulami abuzywnymi są więc tylko takie postanowienia umowne, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu (art. 385¹ 3 zd. 1). To wszelkie z góry przygotowane postanowienia, niezależnie od tego czy są stosowane masowo, czy wyłącznie incydentalnie. Niedozwolone postanowienia umowne nie są wcześniej negocjowane z konsumentem. Natomiast sama możliwość zapoznania się z postanowieniami przez konsumenta przed zawarciem umowy oraz zrozumienie ich sensu nie przesądza jeszcze o ich indywidualnym uzgodnieniu 4. Należy uznać, że indywidualne uzgodnienie zachodzić będzie dopiero wtedy, gdy wystąpił jakiś stopień negocjacji, np. dokonywanie wzajemnych ustępstw stron umowy 5 albo gdy klauzula włączona została do umowy na wyraźne żądanie konsumenta. W doktrynie przeważa pogląd, zgodnie z którym przyjmuje się, że samo przedstawienie przez kontrahenta dwóch alternatywnych brzmień postanowień umownych w celu dokonania wyboru przez konsumenta, nie czyni wybranego postanowienia uzgodnionym indywidualnie 6. Pogląd ten uważam za uzasadniony, bowiem w przypadku wyboru pomiędzy narzuconymi przez profesjonalistę klauzulami, konsument nadal nie jest w stanie ukształtować stosunku prawnego zgodnie ze swoją wolą. Ma on rzeczywisty wpływ na treść postanowienia tylko wówczas, gdy może kształtować treść w sposób nieograniczony przez propozycje drugiej strony 7. Z tego samego względu uzgodnione indywidualnie nie będą postanowienia, na które tylko pozornie konsument miał wpływ. Opatrzenie umowy lub wzorca sformułowaniem konsumenta typu wyrażam zgodę nie stanowi samo przez się o indywidualnym uzgodnieniu klauzuli. W wyroku z 19 maja 2005 r., Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał, że sam 4 Jagielska M., dz. cyt., s. 84. 5 Czachórski W., Zobowiązania, zarys wykładu. Warszawa: PWN, 2002, s. 162. 6 Łętowska E. (red), Nieuczciwe klauzule w prawie umów konsumenckich. Warszawa: C. H. Beck, 2005, s. 17; Jagielska M., dz. cyt., s. 83; Olejniczak A., Komentarz do art. 385¹ k.c. W: Kodeks cywilny, Komentarz. Tom III, Warszawa: Lex, 2010. 7 Haberko J., Nieuczciwe klauzule umowne w umowach konsumenckich zawieranych przy użyciu wzorca, Przegląd Sądowy 2005, nr 11-12, s. 103. 42
NIEDOZWOLONE KLAUZULE UMOWNE W UMOWIE O PODRÓŻ fakt podpisania umowy o podróż i akceptacja przez klienta ustalonych z góry przez biuro podróży warunków uczestnictwa, w imprezie turystycznej nie przesądza o tym, że umowa została indywidualnie wynegocjowana z klientem i nie podlega rygorom dotyczącym klauzul abuzywnych 8. Zgodnie z kodeksem cywilnym, w szczególności klauzule przejęte do umowy z wzorca zaproponowanego przez biuro podróży konsumentowi, nie są indywidualnie negocjowane (art. 385¹ 3 zd. 2). Powyższe sformułowanie budzi w literaturze spory. Bowiem według literalnej wykładni przepisu tylko klauzule przejęte z wzorca i zamieszczone w umowie, uznawane byłyby za nieuzgodnione indywidualnie. W literaturze przeważa jednak pogląd, zgodnie z którym tym bardziej nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia, które zawarte zostały we wzorcu wiążącym konsumenta 9. Takie korzystne dla konsumenta rozwiązanie jest bowiem jeszcze bardziej uzasadnione w przypadku, gdy biuro pozostawia klauzule poza umową, we wzorcu umownym, wiążącym konsumenta przez sam fakt jego doręczenia przed zawarciem umowy. Literalna interpretacja przepisu zawężałaby jego stosowanie do przypadków niezwykle rzadkich, gdy profesjonalista włącza do treści umowy klauzule z wcześniej przygotowanego wzorca umownego 10. Należy ten przepis rozumieć raczej jako wskazanie, że nawet włączenie klauzuli ze wzorca do umowy, nie uchyla zastosowania szczególnego reżimu ochrony konsumenta ustanowionego w art. 385¹-385³ k. c. 11 Ponadto, sformułowanie zdania drugiego art. 385¹ 3 k.c. budzi innego rodzaju wątpliwości. Przeważająca część doktryny uważa, że niniejszy przepis wprowadza wzruszalne domniemanie braku indywidualnego uzgodnienia wobec klauzul przejętych oraz zawartych we wzorcu 12. Jest to rozwiązanie korzystne dla konsumentów, którzy nie muszą udowadniać przesłanki braku indywidualnego uzgodnienia klauzuli. Według odmiennego poglądu omawiane sformułowanie nie wprowadza żadnego domniemania, a tylko wyraźne wskazanie, że klauzule 8 Wyrok SA w Warszawie z dnia 19 maja 2005 r., VI ACa 15/2005, niepubl., za Nesterowicz M., Prawo turystyczne. Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2012, s. 42. 9 Tak m.in.: Radwański Z., Zobowiązania, część ogólna. Wyd. 9, Warszawa: C. H. Beck, 2010, s. 164; Jagielska M., Nowelizacja kodeksu cywilnego: kontrola umów i wzorców umownych, Monitor Prawniczy 2000, nr 11, dostępne na: www.monitorprawniczy.pl; Olejniczak A., dz. cyt.; podobnie Gołaczyński J., Wzorce i niedozwolone klauzule umowne w praktyce bankowej, po wejściu w życie ustawy z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialności za szkodę wyrządzona przez produkt niebezpieczny, Przegląd Sądowy 2001, nr 11-12, s. 106, autor domniemaniem obejmuje wszystkie postanowienia wzorców. 10 Bednarek M., Wzorce umów. W: Łętowska E. (red.), System Prawa Prywatnego. Warszawa: C. H. Beck, 2012, s. 760. 11 Radwański Z., dz. cyt., s. 164. 12 Czachórski W., dz. cyt., s. 162; Łętowska E., dz. cyt., s. 17, Rzetecka-Gil A., w: Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania część ogólna. Lex 2012; Wieczorek E., w: Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Komentarz. Tom II. Prawo o kontraktach w ubezpieczeniach. Komentarz do przepisów i wybranych wzorców umów. Lex 2010; Bednarek M., Wzorce, s. 763. 43
przejęte z wzorca nie są uzgodnione indywidualnie 13. Przy takiej interpretacji niemożliwe jest przeprowadzenie przez profesjonalistę przeciwdowodu na okoliczność realnego wpływu konsumenta na treść klauzuli. Zwolennicy tej koncepcji uzasadniają ją pełniejszą ochroną interesów konsumenta. Bezspornym, w nauce prawa pozostaje korzystne dla konsumenta domniemanie jak wolą jedni, a uznanie według innych, że brak indywidualnego uzgodnienia nie będzie obejmował klauzul niestandardowych 14, takich które nie były zawarte we wzorcu, ale na które konsument nie miał rzeczywistego wpływu. Nie oznacza to jednak, że nie można uznać za niedozwolone postanowienia, które nie zostało sformułowane we wzorcu i nie było przedmiotem indywidualnych uzgodnień (tzw. klauzule indywidualnie narzucone) 15. Dowód braku indywidualnego uzgodnienia spoczywa wówczas na podmiocie, w którego interesie leży wyłączenie postanowienia z kręgu niedozwolonych postanowień umownych (art. 385¹ 4 k.c.). W przypadku indywidualnego negocjowania treści wszystkich postanowień umowy zawartej między klientem a biurem podróży art. 385¹ k.c. nie znajdzie zastosowania, nawet jeśli prawa i obowiązki konsumenta zostały ukształtowane w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Klient biura podróży może wówczas odwołać się do innych przepisów kodeksu cywilnego, wyznaczających granice swobody stron, w kształtowaniu stosunków umownych (art. 58, art. 353¹, art. 388 k.c.) 16. Kolejną przesłanką uznania postanowienia za nieuczciwe, zgodnie z art. 385¹ k.c. jest sprzeczność z dobrymi obyczajami. Pojęcie dobrych obyczajów jest klauzulą generalną, czyli zwrotem niedookreślonym, zawartym w przepisie prawnym i odsyłającym do wartości etyczno-moralnych, powszechnie przyjętych w obrocie cywilno-prawnym 17. Niedozwolonym postanowieniem umownym będzie więc takie, które stoi w sprzeczności z lojalnością, rzetelnością, uczciwością czy fachowością profesjonalisty w stosunkach z konsumentem. W wyroku z 13 lipca 2005 r., I CK 832/04 (Lex nr 159110), Sąd Najwyższy uznał, że działaniem wbrew dobrym obyczajom w zakresie kształtowania treści 13 Olejniczak A., dz. cyt.; Haberko J., dz. cyt., s. 104. 14 Łętowska E., dz. cyt, s. 17. 15 Bednarek M., dz. cyt, s. 740. 16 Łętowska E., dz. cyt, s. 280 i nast. 17 Na temat klauzul generalnych zob. Radwański Z., Zieliński M., Uwagi de lege ferenda o klauzulach generalnych w prawie prywatnym, Przegląd Legislacyjny 2001, nr 2, s. 11 i nast.; należy odnotować, że w omawianym przepisie klauzula dobrych obyczajów zastąpiła używaną powszechnie na gruncie kodeksu cywilnego klauzulę zasad współżycia społecznego, o stopniowym zastępowaniu kropelkową metodą zasad współżycia społecznego klauzulami słusznościowymi piszą autorzy w ww. artykule, za nimi Pyziak-Szafnicka M., w: Kodeks cywilny, część ogólna. Komentarz. Warszawa: Lex, 2009. 44
NIEDOZWOLONE KLAUZULE UMOWNE W UMOWIE O PODRÓŻ stosunku obligacyjnego jest tworzenie przez partnera konsumenta takich klauzul umownych, które godzą w równowagę kontraktową stron takiej umowy. Z kolei w orzeczeniu z 8 czerwca 2004 r., I CK 635/03 (Lex nr 846944), przyjął, że istotą dobrego obyczaju jest szeroko rozumiany szacunek dla drugiego człowieka, a więc z dobrymi obyczajami kłóci się takie postępowanie, którego celem jest zdezorientowanie konsumenta, wykorzystanie jego niewiedzy lub naiwności, ukształtowanie stosunku prawnego z naruszeniem zasady równości stron. W ocenie Sądu chodzi więc o postępowanie, które potocznie jest rozumiane jako nieuczciwe, nierzetelne, sprzeczne z akceptowanymi standardami działania. Sąd Apelacyjny w Warszawie przyjął ponadto, że z klauzuli dobrych obyczajów wynika obowiązek informowania konsumenta o wynikających z umowy uprawnieniach, niewykorzystywania uprzywilejowanej pozycji profesjonalisty przy zawieraniu umowy i jej realizacji, rzetelnego traktowania konsumenta jako równorzędnego partnera umowy 18. Oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny (art. 385² k.c.). Nieuzgodnione indywidualnie klauzule sprzeczne z dobrymi obyczajami, tylko wtedy zostaną uznane za abuzywne, gdy rażąco naruszają interesy klienta. Przesłanka ta jest kryterium oceny, przy czym nie należy jej sprowadzać wyłącznie do wymiaru czysto ekonomicznego, a brać pod uwagę m.in. niewygodę organizacyjną, mitręgę, stratę czasu, nierzetelność traktowania, wprowadzenie w błąd czy naruszenie prywatności konsumenta 19. Orzecznictwo sądów polskich wskazuje, że rażące naruszenie interesów konsumenta polega na nieusprawiedliwionej dysproporcji praw i obowiązków na jego niekorzyść 20, przy czym określenie to zarezerwowane jest dla przypadków znacznego odchylenia przyjętego uregulowania od zasady uczciwego wyważenia praw i obowiązków 21. Skutki uznania postanowienia umownego za niedozwolone Niedozwolone postanowienia umowne nie wiążą konsumenta, natomiast umowa w pozostałym zakresie wywiera skutki prawne (art. 385¹ 2 k.c.). Z jednej więc 18 Wyrok z dnia 23 sierpnia 2011 r., VI A Ca 262/11, Lex nr 938576. 19 Łętowska E., dz. cyt., s. 16; podobnie Sąd Najwyższy w cytowanym wyroku z dnia 8 czerwca 2004 r., I CK 635/03, Lex nr 846944 oraz Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 26 stycznia 2005, P 10/2004, OTK-A 2005. 20 Wyrok Sądu Najwyższego z 13 czerwca 2012 r., II CSK 515/11, Lex nr 1233459. 21 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 14 września 2011 r., VI ACa 291/11, Lex nr 1132955; również Traple E., Ochrona słabszej strony umowy a kontrola treści umowy ze względu na przekroczenie granic swobody umów i sposób zawarcia umowy, Kwartalnik Prawa Prywatnego 1997, z. 2, s. 241. 45
strony klauzula spełniająca wyżej określone przesłanki jest bezskuteczna ex lege, podczas gdy ustawodawca utrzymuje ważność umowy w pozostałym zakresie. Ewa Łętowska nazwała to wprowadzeniem zasady trwałości umowy 22. Taka umowa pozostanie w mocy prawnej nawet gdyby z okoliczności wynikało, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością wcale nie zostałaby zawarta (art. 58 3 k.c.). Powyższe rozwiązanie jest korzystne dla konsumenta, który zwykle jest podmiotem bardziej zainteresowanym utrzymaniem stosunku prawnego niż biuro podróży, zawierające przy zastosowaniu wzorca wiele podobnych umów. Ponadto, skutkiem nieważności całej umowy byłby obowiązek zwrotu wzajemnych świadczeń już poczynionych, co mogłoby stawiać konsumenta w trudnej sytuacji. Wprowadzona w art. 385¹ 2 k.c. sankcja uderza natomiast w profesjonalistę posługującego się nieuczciwymi klauzulami. Umowa, którą zawarł z konsumentem, będzie ważna bez zastosowania faworyzujących go postanowień. W literaturze szeroko komentowany jest problem zbiegu art. 385¹ 2 k.c. z art. 58 k.c., który czyni nieważnymi czynności prawne sprzeczne z ustawami lub zasadami współżycia społecznego 23. Pierwszeństwo zastosowania należy do art. 385¹ k.c., który stanowi w tym wypadku lex specialis, w stosunku do art. 58 k.c. 24 W odniesieniu do niedozwolonych postanowień umownych, w praktyce biur podróży należy wspomnieć o szczególnym rozwiązaniu ustawy o usługach turystycznych z 1997 r. (u.u.t.), zgodnie z którym postanowienia umowy zawieranej przez biura podróży z klientami mniej korzystne dla klientów niż postanowienia tejże ustawy są nieważne. W ich miejsce obowiązują przepisy ustawy (art. 19 u.u.t.) 25. Katalog niedozwolonych postanowień umownych Ustawodawca polski, za dyrektywą 93/13, wprowadził do kodeksu cywilnego w art. 385³ k.c. katalog niedozwolonych postanowień umownych. Przyjęto więc dotąd nieznaną w kodeksie cywilnym metodę legislacji, polegającą na włączeniu, obok definicji generalnej z art. 385¹ k.c., przykładowego zbioru klauzul 22 Łętowska E., dz. cyt, s. 16; trwałość umowy w pozostałym zakresie podkreślana jest również w judykaturze, np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 27 sierpnia 2008 r., I ACa 568/08, Lex nr 501109. 23 Łętowska E., dz. cyt, s. 16; Czachórski W., dz. cyt, s. 166; Żuławska Cz., W: Komentarz do kodeksu cywilnego, księga trzecia, zobowiązania. T. I, Warszawa: C.H. Beck, 2005, s. 144; Bednarek M., dz. cyt., s. 773, Haberko J., dz. cyt., s. 112. 24 Czachórski W., Zobowiązania, s. 166. 25 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych, Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268 z późn. zm. 46
NIEDOZWOLONE KLAUZULE UMOWNE W UMOWIE O PODRÓŻ abuzywnych. Powszechnie nazywa się go listą szarych klauzul abuzywnych 26. Nie jest to więc czarna lista, czyli lista postanowień zakazanych, ale takich, które w razie wątpliwości mogą być uznane za zakazane. Okoliczność, że analizowana klauzula znajduje się w katalogu art. 385³ k.c. nie musi pociągać za sobą oceny jej bezskuteczności. Przykładowo, może zdarzyć się, że postanowienie z listy nie będzie w okolicznościach sprawy uznane za rażąco uderzające w interesy konsumenta. Ponadto, omawiane wyliczenie nie ma charakteru kompletnego, skoro ustawodawca otwiera listę sformułowaniem w szczególności. Posłużenie się w treści art. 385³ k.c. zwrotem w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są wskazuje na zastosowanie normy interpretacyjnej, która stanowi pomoc w przypadku niepewności co do zastosowania art. 385¹ k.c. W efekcie, w razie sporu co do charakteru postanowienia umownego, należy wpierw zweryfikować zaistnienie przesłanek ogólnej definicji klauzuli abuzywnej, natomiast listą z art. 385³ k.c. posługiwać się dopiero, gdy powstaną wątpliwości co do kwalifikacji kontrolowanej klauzuli 27. Odnośnie wzajemnego stosunku art. 385³, wobec art. 385¹ k.c. wypowiedział się Sąd Najwyższy uznając art. 385³ k.c. za niesamoistny i powiązany z ogólną definicją postanowienia abuzywnego, co wynika z interpretacyjnego charakteru przepisu 28. W literaturze przedmiotu proponowano różną klasyfikację wymienionych w kodeksie przykładowych klauzul abuzywnych 29. Za Z. Radwańskim można przyjąć pogrupowanie 23 klauzul z art. 385³, w cztery zbiory klauzule, które: 1. Ograniczają odpowiedzialność przedsiębiorcy (art. 385³ pkt 1-3, 21, 22). 2. Przekazują przedsiębiorcy kontrolę nad treścią postanowień i wykonaniem umowy (art. 385³ pkt 3-15, 19-20). 3. Kształtują lub umożliwiają przedsiębiorcy niekorzystne dla konsumenta kształtowanie czasu trwania umowy (art. 385³ pkt 10, 14-15, 18). 4. W inny sposób naruszają równowagę kontraktową (art. 385³ pkt 16-17 i 23) 30. 26 Łętowska E., dz. cyt., s. 10; Żuławska C., dz. cyt., s. 149; Bednarek M.,, s. 774; odmiennie Skory M., Klauzule abuzywne w polskim prawie ochrony konsumenta. Kraków: Zakamycze, 2005, dostępne w Lex, który proponuje nazwę klauzule wrażliwe. 27 Radwański Z., dz. cyt., s. 167. 28 Wyrok Sądu Najwyższego z 3 lutego 2006 r., I CK 297/05, Lex nr 179740. 29 Łętowska E., dz. cyt., s. 18; Czachórski M. W., dz. cyt., s. 164; Bednarek M., dz. cyt., s. 778; Jagielska M., Nowelizacja, dz. cyt. 30 Radwański Z., dz. cyt., s. 166. 47
Klauzule abuzywne w umowie o podróż Poniższy rozdział stanowić będzie przegląd niedozwolonych postanowień umownych występujących w umowach o podróż. Przykłady zaczerpnięte zostały z rejestru niedozwolonych postanowień umownych, prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: UOKiK), oraz raportów z kontroli wzorców stosowanych przez biura podróży, w umowach z konsumentami przeprowadzonych przez UOKiK dotąd czterokrotnie 31. 1. Klauzule, które ograniczają odpowiedzialność przedsiębiorcy względem konsumenta za szkody na osobie oraz za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (art. 385³ pkt 1 i 2) Ustawa o usługach turystycznych z 1997 r., przyjmuje surową odpowiedzialność biura podróży za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy o świadczenie usług turystycznych. Oparta jest na zasadzie ryzyka, skoro organizator turystyki zwolni się z odpowiedzialności jedynie po udowodnieniu jednej z trzech enumeratywnie wyliczonych przesłanek egzoneracyjnych (działania lub zaniechania klienta, działania lub zaniechania osób trzecich, nieuczestniczących w wykonywaniu usług przewidzianych w umowie), jeżeli tych działań lub zaniechań nie można było przewidzieć ani uniknąć albo w skutek działania siły wyższej (art. 11a u.u.t.). Tym samym jest to odpowiedzialność oderwana od przesłanki winy. Każda klauzula umowna, która będzie zwalniała z odpowiedzialności biuro podróży przy braku jego winy w niewykonaniu lub wadliwym wykonaniu umowy będzie niedozwolonym postanowieniem umownym w rozumieniu art. 385³ pkt 2. Z mocy art. 19 u.u.t. takie postanowienie umowne będzie nieważne, a w jego miejsce wejdą postanowienia art. 11a ustawy. Przykładowo, w wyroku 28 grudnia 2006 r., XVII Amc 161/05, MSiG 2007, Nr 124, poz. 8405, Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (SOKiK) uznał za niedozwolone postanowienie umowne klauzulę o treści: C.K. i T. IRTOM odpowiada tylko za niewykonanie lub nienależyte wykonanie na zasadzie winy. Podobnie orzekł SOKiK w wyroku z dnia 19 października 2004 r., VII Amc 123/03, MSiG 2005, Nr 92, poz. 5136. Prawo polskie pozwala biurom podróży na kwotowe ograniczenie odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie usług, do dwukrotności ceny imprezy turystycznej względem każdego klienta, przy czym ograniczenie nie może dotyczyć szkód na osobie. Ponadto, biuro podróży może ograniczyć swoją odpowiedzialność wyłącznie, gdy taka okoliczność została przewidziana w umowie o podróż (art. 11b ust. 3 u.u.t.). W wyroku z dnia 30 listopada 2011 31 Kontrole z 2004, 2005, 2008 oraz 2011 r., raporty dostępne w World Wide Web: http://uokik. gov.pl/raporty2.php. 48
NIEDOZWOLONE KLAUZULE UMOWNE W UMOWIE O PODRÓŻ r., XVII Amc 3568/10, MSiG 2012, Nr 242, poz. 16464, SOKiK uznał za niedozwolone postanowienie o brzmieniu: Biuro ogranicza odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie usług w czasie imprezy turystycznej do dwukrotności ceny imprezy. Bezprawność klauzuli wynikała z objęcia ograniczeniem szkód na osobie. Również ograniczenie odpowiedzialności do wysokości wyznaczonej sumą gwarancyjną obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności biura podróży jest uznawane za sprzeczne z brzmieniem ustawy, przez co nieważne. Odpowiednio, SOKiK uznał za niedozwolone postanowienie o treści: Organizator bierze odpowiedzialność odszkodowawczą w zakresie kwoty gwarantowanej polisą ubezpieczyciela, z którym zawarł umowę. Kolejną liczną grupą nieuczciwych postanowień są takie, które zwalniają biura podróży z odpowiedzialności, w przypadku dokonania przez biuro podróży zmian istotnych warunków umowy. Zgodnie z ustawą, jeśli biuro podróży z przyczyn niezależnych od siebie jest zmuszone zmienić istotne warunki umowy powinno niezwłocznie poinformować o tym klienta, który może od umowy odstąpić za natychmiastowym zwrotem wniesionych świadczeń i bez obowiązku zapłaty kary umownej. Klientowi przysługuje wówczas wybór pomiędzy imprezą zastępczą o takim samym lub wyższym standardzie (chyba, że zgadza się na udział w imprezie o niższym standardzie za zwrotem różnicy w cenie) albo natychmiastowym zwrotem wszystkich wniesionych świadczeń. Niezależnie od wyboru, klient może domagać się odszkodowania za niewykonanie umowy. Roszczenie odszkodowawcze nie przysługuje mu wyłącznie w dwóch przypadkach: gdy odwołanie nastąpiło z powodu siły wyższej lub zgłoszenia się mniejszej liczby uczestników niż liczba minimalna określona w umowie. Ta druga okoliczność wyłącza odpowiedzialność odszkodowawczą biura podróży wyłącznie wtedy, jeśli przewidziało ono taką możliwość w umowie oraz gdy powiadomiło o tym klienta w uzgodnionym terminie (art. 14 u.u.t.). Ponadto, biuro podróży ponosić będzie odpowiedzialność odszkodowawczą, gdy niewykonanie umowy nastąpiło na skutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, np. błędna rezerwacja biletów lotniczych, zły wybór trasy wycieczki itp. Zgodnie z powyższym UOKiK podczas przeprowadzonej w 2008 r. kontroli wzorców zakwestionował postanowienie, według którego: Uczestnikowi nie przysługuje z powodu odwołania imprezy żadne odszkodowanie 32. Natomiast w wyroku z 17 stycznia 2007 r., XVII Amc 31/06, MSiG 2008, Nr 86, poz. 2934, SOKiK uznał za niedozwolone postanowienie: Sun&Fun zastrzega sobie prawo do odwołania imprezy z przyczyn od niego niezależnych (decyzja władz państwowych, działanie siły wyższej, zamieszki, strajki, itp.). Uczestnik otrzymuje z tego tytułu zwrot pełnej wpłaty, natomiast nie przysługuje mu odszkodowanie. W uzasadnieniu SOKiK podał, że powyższa treść postanowienia pozwala na wyłączenie odpowiedzialności biura podróży niezgodnie z prawem, skoro okoliczności wyłącza- 32 Raport Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów ( UOKiK) z 2008 r., s. 16. 49
jące są szersze niż określone w u.u.t. W szczególności SOKiK przyjął, że nieostre pojęcie przyczyn niezależnych stwarza pole do ewentualnych nadużyć. Za niedozwolone postanowienia umowne należy uznać również klauzule wyłączające odpowiedzialność za szkodę niemajątkową (krzywdę), nazywaną we wzorcach szkodą moralną. Takie klauzule są sprzeczne z art. 385³ pkt 1 k.c., bowiem wyłączają odpowiedzialność biura podróży względem konsumenta za szkody na osobie, w przypadku których kodeks cywilny przyznaje poszkodowanym roszczenia o zadośćuczynienie w ramach odpowiedzialności deliktowej (art. 445 k.c.). Odpowiednio, w wyroku z 25 listopada 2009 r., XVII Amc 643/09, MSiG 2010, Nr 195, poz. 12149, SOKiK uznał za nieuczciwą klauzulę o brzmieniu PENELOPA nie odpowiada za szkody moralne. Ponadto, takie klauzule odbierają klientom biur podróży możliwość wynagrodzenia szkody niemajątkowej pod postacią utraconej przyjemności podróży czy zmarnowanego urlopu. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że właściwa implementacja Dyrektywy 90/314/EWG o podróżach turystycznych oraz orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wymagają zasądzania przez sądy polskie zadośćuczynienia za tę postać szkody niemajątkowej na podstawie umowy 33. Najnowsze orzeczenia sądów polskich, w tym również Sądu Najwyższego, podążają w tym kierunku 34. Stąd też klauzule uniemożliwiające dochodzenie zadośćuczynienia należy ocenić za sprzeczne z art. 385³ pkt 2 (wyłączające lub istotnie ograniczające odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania). Zgodnie z kodeksem cywilnym, dłużnik (biuro podróży) za działania lub zaniechania osób, którym wykonanie zobowiązania powierza jest odpowiedzialny, jak za własne (art. 474 k.c.). Dlatego postanowienia wzorca wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność biura podróży za szkody spowodowane przez przewoźników, hotelarzy czy restauracje, którym biuro powierza wykonanie zobowiązania na rzecz klientów będą sprzeczne z art. 385³ pkt 2 k.c. Za zasadą odpowiedzialności kontraktowej biur podróży za osoby trzecie opowiedział się również Sąd Najwyższy 35. Dlatego 24 listopada 2004 r., AmC XVII 116/03, 33 Zob. Nesterowicz M., Zadośćuczynienie pieniężne za zmarnowany urlop podczas wycieczki turystycznej, Państwo i Prawo 2002, nr 10, s. 72 i n., tenże, Prawo turystyczne, s. 99 i nast.; Wałachowska M., Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę. Toruń: TNOiK, 2007, s. 382 i nast. 34 Uchwała Sądu Najwyższego z 19 listopada 2010 r., III CZP 79/10, OSP 2012, nr 1, poz. 3 z glosą Gospodarka J.; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2011 r., I CSK 372/10, OSP 2012, nr 1, poz. 3 z glosą Nesterowicza M. 35 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 1968 r., I CR 64/68, OSPiKA 1967, z. 7-8, poz. 183 oraz z dnia 13 stycznia 1989 r., III CZP 112/88, PiŻ 1989, nr 29; więcej na ten temat zob. Nesterowicz M., Odpowiedzialność biura podróży za osoby trzeciej. W: Pyziak-Szafnicka M. (red.), Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara. Kraków: Zakamycze, 2004, s. 367 i nast. 50
NIEDOZWOLONE KLAUZULE UMOWNE W UMOWIE O PODRÓŻ MSiG 2006, Nr 41, poz. 2307, SOKiK uznał za niedozwolone poniższe postanowienie: Organizator nie odpowiada za świadczenie usług przez obce ekipy a UOKiK zakwestionował klauzulę: Organizator nie ponosi odpowiedzialności za to, w której części hotelowej będą zakwaterowani Klienci. Należy to go do gestii hotelu i uwarunkowane jest ilością wolnych pokoi 36. Wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności za wycieczki typu last minute jest niedopuszczalne. Zarówno kodeks cywilny, dyrektywa, jak i u.u.t. nie pozwalają na łagodniejszą odpowiedzialność biura podróży, w przypadku tego typu imprez turystycznych. Reżim ochrony klienta jest identyczny do przyznanego w przypadku wycieczki standardowej. Wszelkie klauzule ograniczające odpowiedzialność biura podróży z tytułu niewykonania umowy o podróż last minut, są sprzeczne z art. 385³ pkt 2 k.c. W wyroku z 21 czerwca 2006 r., XVII AmC 76/05, MSiG 2006, Nr 218, poz. 13919, SOKiK uznał za nieuczciwą klauzulę: Biuro podróży wyłącza swoją odpowiedzialność z przyczyn związanych ze zgodnością świadczeń z ofertą w przypadku ofert specjalnych. W innym orzeczeniu SOKiK za niedozwoloną przyjął treść: W przypadku ofert typu Joker, last minute (nie posiadających dokładnie określonego miejsca zakwaterowania) organizator gwarantuje jedynie określoną kategorię zakwaterowania i niekoniecznie będzie to obiekt przedstawiony w katalogu lub ofercie sprzedaży (wyrok z dnia 19 października 2004 r., XVII AmC 95/03, MSiG 2005, Nr 122, poz. 7513). Nagłe zdarzenia o charakterze społecznym lub naturalnym, których organizator imprezy turystycznej nie mógł wziąć pod uwagę, ani im zapobiec, mogą stać się przyczyną odwołania imprezy turystycznej przez biuro podróży. Są to okoliczności siły wyższej, które wyłączać będą odpowiedzialność odszkodowawczą biura podróży. Po nagłych wydarzeniach rewolucyjnych w krajach Afryki Północnej, w latach 2011-2012 wiele biur podróży włączyło do swoich wzorców umownych klauzule na wypadek zdarzeń o charakterze nieprzewidywalnym. Ewentualny bezprawny charakter takich klauzul może wynikać ze zbyt szerokiego określenia okoliczności stanowiących siłę wyższą. UOKiK zakwestionował klauzulę o brzmieniu: Zgodnie z postanowieniami programu Travel Senior Bee & Free nie ponosi odpowiedzialności w przypadku zmiany lub niewykonania usługi, do jakich doszło z powodu wystąpienia siły wyższej lub w sytuacji poza jego kontrolą. Sytuacje takie to przypadki jak: wojna, rewolucja, powstanie, strajk, bojkot, zamach stanu, regulacja prawna, epidemia, wybuch wulkanu, choroby zakaźne lub inne sytuacje, które w jakikolwiek sposób zagroziłyby realizacji programu Travel Senior 37. 36 Raport UOKiK z 2008 r., s. 32. 37 Raport UOKiK z 2011 r., s. 19. 51
2. Klauzule pozwalające biurom podróży na zmianę warunków umowy (art. 385³ pkt 10, 19-20) Jak zaznaczono powyżej, u.u.t. pozwala biurom podróży na zmianę istotnych warunków umowy przed rozpoczęciem podróży, zapewniając przy tym niezbędną ochronę praw konsumentów, którzy mogą zaakceptować zmiany lub od umowy odstąpić zachowując roszczenia odszkodowawcze. Klauzule przyznające biurom podróży nieograniczoną swobodę zmiany postanowień umowy należy uznać za sprzeczne z ustawą. UOKiK uznał, że klauzula o treści: OK. TOURS zastrzega sobie prawo zmiany rozkładu jazdy autokaru i rozkładu lotów jest abuzywną w rozumieniu art. 385³ pkt 19 k.c., jako postanowienie przewidujące wyłącznie dla kontrahenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia 38. Ponadto, powyższe sformułowanie nie zapewnia klientowi biura podróży poziomu ochrony z ustawy, skoro stawia klienta przed faktem dokonanym, nie dając mu innego wyboru jak tylko zaakceptowanie zmiany. W przypadku niewykonania określonych umową usług, stanowiących istotną część programu imprezy turystycznej, klient biura podróży może skorzystać ze świadczenia zastępczego o takiej samej lub wyższej jakości. Jeżeli biuro podróży nie może spełnić takiego świadczenia lub w przypadku gdy klient ma uzasadnione podstawy do odmowy udziału w świadczeniu zastępczym, może od umowy odstąpić. Przysługuje mu wtedy roszczenie odszkodowawcze, chyba że niemożność wykonania świadczenia zastępczego spowodowana jest wyłącznie siłą wyższą lub działaniami, czy zaniechaniami osób trzecich, nieuczestniczących w wykonywaniu świadczenia zastępczego, których to działań nie można było przewidzieć, ani im zapobiec (art. 16a u.u.t.). Za postanowienie ograniczające powyższe prawa klienta UOKiK uznał następujące: W przypadku ofert specjalnych i zakupionych w ostatniej chwili (zwłaszcza w pełni sezonu) Organizator w wyjątkowych sytuacjach, mogących zaistnieć niezależnie od organizatora zastrzega sobie prawo do zmiany miejsca zakwaterowania z zachowaniem tej samej kategorii zakwaterowania 39. Mimo, że biuro zastrzegło, iż zmiana hotelu może nastąpić wyłącznie na obiekt tej samej kategorii, to zakwestionowana klauzula pozwala na zakwaterowanie w hotelu położonym w znacznie mniej dogodnym miejscu, np. daleko od plaży lub w pobliżu hałaśliwej dyskoteki, co będzie obniżać jakość świadczenia. Bardzo liczną grupę nieuczciwych postanowień stosowanych przez biura podróży stanowią postanowienia odnoszące się do ceny imprezy turystycznej. Tutaj regulacja ustawowa jest precyzyjna. Biuro podróży może podwyższyć cenę wycieczki wyłącznie wtedy, gdy taka możliwość została przewidziana w umowie. 38 Raport UOKiK z 2011 r., s. 22. 39 Raport UOKiK z 2011 r., s. 26. 52
NIEDOZWOLONE KLAUZULE UMOWNE W UMOWIE O PODRÓŻ Przyczyną zmiany może być tylko wzrost kosztów: transportu, podatków, opłat urzędowych, lotniskowych, załadunkowych itp. lub zmiana kursu walut. Podwyższenie ceny nie może nastąpić w okresie 20 dni przed rozpoczęciem wycieczki (art. 17 u.u.t.). W związku z powyższym UOKiK zakwestionował klauzule o treści: Zawarte w cenniku ceny mogą ulec zmianie 40 czy Biuro w przypadkach uzasadnionych, zastrzega sobie możliwość podwyższenia ceny imprezy, nie więcej jednak niż 10% z zastrzeżeniem, iż może ono nastąpić najpóźniej na 20 dni przed datą rozpoczęcia imprezy. Wzrost ceny uzasadniają w szczególności: wzrost kosztów transportu, kursów walut, podatków lub opłat należnych za takie usługi jak opłaty lotniskowe i inne 41. Powyższe klauzule, oprócz sprzeczności z u.u.t. naruszają art. 385³ pkt 10 k.c., bowiem uprawniają kontrahenta do jednostronnej zmiany umowy, bez ważnej przyczyny w niej wskazanej. Ponadto, podniesienie ceny jest zmianą istotnych postanowień umowy, co rodzi po stronie klienta prawo do odstąpienia od umowy za zwrotem wszelkich świadczeń już poczynionych oraz bez obowiązku zapłaty kary umownej (art. 14 u.u.t.). Stąd wszelkie postanowienia wzorców zmierzające do ograniczenia lub wyłączenia tego prawa uznaje się za niezgodne z art. 385³ pkt 20 k.c. (jako klauzule przewidujące uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy). Tak orzekł SOKiK, przyjmując za sprzeczne z ustawą postanowienie o treści: Organizator zastrzega sobie prawo do zmiany ceny imprezy w przypadku wzrostu: (...) innych kosztów mających wpływ na przyjętą kalkulację imprezy. Klient może zrezygnować bez poniesienia kosztów w przeciągu 3 dni od powiadomienia, jeżeli podwyżka przekracza 10% ceny (wyrok z 14 grudnia 2006 roku, XVII AmC 152/05, MSiG 2007, Nr 111, poz. 7457). Zastrzeżenie braku prawa do odstąpienia od umowy w przypadkach podniesienia ceny w granicach do 10%, daje organizatorowi turystyki faktyczne uprawnienie do jednostronnej zmiany umowy, a zarówno u.u.t. jak i inne przepisy prawa nie uzależniają odstąpienia od umowy od wzrostu ceny ponad 10%. 3. Postanowienia wyłączające obowiązek zwrotu klientowi biura podróży części ceny za niewykorzystane świadczenie (art. 385² pkt 12 k.c.) Zgodnie z u.u.t. klient ma prawo zrezygnować z wycieczki, zarówno przed jej rozpoczęciem jak i w jej trakcie. Jeśli nastąpiło to z powodu okoliczności leżących po stronie biura podróży, w szczególności biuro podróży zmieniło istotne postanowienia umowy, np. cenę przed rozpoczęciem podróży, klientowi należy się zwrot całej ceny wycieczki (art. 14 u.u.t.). Ponadto, jeśli biuro podróży nie wykonuje, w trakcie trwania wycieczki istotnych usług określonych w umowie oraz nie spełnia świadczeń zastępczych, zobowiązane jest odpowiednio obniżyć 40 Raport UOKiK z 2008 r., s. 24. 41 Raport UOKiK z 2011 r., s. 23. 53
cenę (art. 16a u.u.t.). Analiza orzecznictwa SOKiK wskazuje, że klauzule pozbawiające klienta zwrotu wpłaconego świadczenia bez względu na przyczyny, uznawane były za abuzywne. W wyroku z 10 listopada 2004 r., XVII AmC 80/03, MSiG 2005, Nr 134, poz. 8204, SOKiK uznał za abuzywną klauzulę o brzmieniu: Niewykorzystywanie któregokolwiek świadczenia zawartego w umowie z woli klienta nie upoważnia do zwrotu wpłaconej kwoty. Według sądu, klauzula pozbawia konsumenta zwrotu wpłaconego przez niego świadczenia, bez względu na przyczynę oraz w oderwaniu od poniesionej przez biuro podróży straty. Podobne uzasadnienie towarzyszyło wyrokowi z 1 czerwca 2006 r., w którym SOKiK za niedozwolone uznał postanowienie o treści: Klientowi nie przysługuje zwrot wartości świadczeń, których nie wykorzystał z przyczyn nie leżących po stronie organizatora lub z powodu przerwania jego udziału w imprezie przez służby graniczne lub policję. 4. Postanowienia dotyczące różnych form finansowych obciążeń klientów biur podróży na wypadek ustania stosunku prawnego (art. 385² pkt 12, 16 i 17 k.c.) W przypadku, gdy odstąpienie od umowy następuje z powodu okoliczności leżących po stronie klienta, jest on zobowiązany zapłacić na rzecz biura podróży określone wynagrodzenie, będące formą kary umownej. Zwykle biuro podróży dokonuje potrącenia danej kwoty z wpłaconego przez klienta wynagrodzenia. Z orzecznictwa SOKiK wynika, że biuro może potrącić wyłącznie rzeczywiste koszty. Za niedozwolone należy uznać postanowienia wzorców przewidujące potrącenie z góry określonych procentowo kwot lub kwot nadmiernie wygórowanych. Również takie, które nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy (art. 385² pkt 16 i 17 k.c.). Przykładowo, w omawianym wcześniej wyroku z 10 listopada 2004 r., XVII AmC 81/03, MSiG 2007, Nr 84, poz. 5263, SOKiK uznał za abuzywną klauzulę: Rezygnacje z udziału w imprezie, niezależnie od przyczyny obciążają klienta następującymi kosztami 30% wartości imprezy, jeśli rezygnacja następuje na 29 16 dni przed rozpoczęciem, 80% wartości imprezy, jeżeli rezygnacja następuje na 15 8 dniu przed rozpoczęciem, 100% wartości imprezy, jeżeli rezygnacja następuje na 7 dni i krócej przed rozpoczęciem imprezy lub w trakcie jej trwania, 100% wartości imprezy w razie zatrzymania na granicy przez władze celne lub paszportowe. W uzasadnieniu SO- KiK podał, że świadczenie konsumenta jest potrącane w sposób uzależniony wyłącznie od czasu rezygnacji, podczas gdy biuro podróży zostaje zwolnione z obowiązku spełnienia świadczeń na rzecz klienta. Sąd przyznał, że organizatorowi imprezy turystycznej przysługuje prawo do potrącenia udokumentowanych i poświadczonych przez niego kosztów związanych z wykonaniem umowy, lecz wiąże się to z koniecznością przeprowadzenia indywidualnych rozliczeń z każ- 54
NIEDOZWOLONE KLAUZULE UMOWNE W UMOWIE O PODRÓŻ dym klientem (podobnie orzekł SOKiK w wyroku z 1 czerwca 2006 r., XVII AmC 95/05, MSiG 2007, Nr 67, poz. 4172). Z kolei w wyroku z 10 listopada 2006 r., XVII AmC 148/05, MSiG 2007, Nr 84, poz. 5266, SOKiK stwierdził, że podobna do powyższej klauzula umożliwia przerzucenie na klienta biura podróży ryzyka prowadzenia działalności gospodarczej. Wysokość zastrzeżonych kwot była niewspółmierna do poniesionych kosztów i nie była weryfikowana w indywidualnych przypadkach. 5. Postanowienia regulujące tryb reklamacji (art. 385² pkt 21 k.c.) Dużą grupę zarejestrowanych klauzul abuzywnych biur podróży stanowią postanowienia regulujące postępowanie reklamacyjne w sposób niekorzystny dla klientów. Według znowelizowanego w 2010 r. art. 16b u.u.t., klient powinien niezwłocznie, jeszcze podczas trwania imprezy zawiadomić w sposób określony umową o wadliwym wykonaniu umowy. Jednak zaniechanie tego obowiązku nie pozbawia klienta możliwości złożenia reklamacji po powrocie z wycieczki. Ustawowy termin na złożenie reklamacji wynosi 30 dni liczonych od dnia zakończenia imprezy turystycznej. W braku ustosunkowania się biura podróży do reklamacji, w terminie 30 dni od jej złożenia przyjmuje się, że biuro uznało ją za uzasadnioną. Postanowienie nakładające na klienta biura podróży dodatkowe wymogi ponad te ustalone w ustawie naruszać może art. 385² pkt 21 k.c., jako klauzula uzależniająca odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności. Przede wszystkim należy zauważyć, że u.u.t. nie wprowadza żadnego wymogu co do formy oświadczenia reklamacyjnego, co wskazuje, że ustawodawca miał zamiar ułatwić dochodzenie roszczeń. Ponadto, u.u.t. nie nakłada na konsumenta żadnych innych obowiązków, takich jak uzyskanie potwierdzenia nieprawidłowości przez rezydenta biura podróży na miejscu pobytu wakacyjnego. Odpowiednio, w wyroku z 29 stycznia 2007 r., XVII AmC 160/05, MSiG 2007, Nr 131, poz. 8828, SO- KiK uznał za niedozwolone postanowienie: Reklamacja Uczestnika w formie pisemnej zawierać powinna pisemne oświadczenie pilota lub innego miejscowego przedstawiciela Biura o wystąpieniu wad, uzasadnienie oraz propozycję naprawienia szkody. Podstawą reklamacji uczestnika nie mogą być jednak zdarzenia i okoliczności, za które Biuro nie ponosi odpowiedzialności (m. in. postoje na granicach, czynności celne, warunki atmosferyczne w czasie realizacji imprezy zamieszki, wojny, strajki, blokady dróg, powodzie itp.) oraz wszelkie inne wymienione w punkcie 13 niniejszych warunków. Innymi klauzulami abuzywnymi z tej grupy będą takie, które zastrzegają prawo do złożenia reklamacji, w bardzo krótkim terminie, niezgodnym z u.u.t. Jednym z zakwestionowanych przez UOKiK na tej podstawie postanowień było następujące: Jeżeli wady nie zostaną usunięte w trakcie trwania imprezy zamawiający 55
ma prawo złożyć reklamację Organizatorowi w terminie 7 dni od dnia zakończenia imprezy w formie pisemnej. Podstawą rozpatrzenia reklamacji jest kopia pisemnej reklamacji, potwierdzona przez pilota/rezydenta w trakcie trwania imprezy 42. Takie klauzule uznawane były za nieuczciwe także przez orzecznictwo SOKiK. Przykładowo, w omawianym wyroku z 29 stycznia 2007 r., XVII AmC 160/05, MSiG 2007, Nr 131, poz. 8828, sąd stwierdził abuzywność postanowienia: Reklamacje wniesione do Biura po upływie 7 dni od zakończenia uznane będą za bezskuteczne. Spotykane są również takie postanowienia, które w sposób nieuprawniony wydłużają czas na rozpatrzenie reklamacji przez biuro podróży. Przykładem zakwestionowanej klauzuli jest: Bee&Free ustosunkuje się do reklamacji klienta do 40 dni kalendarzowych od jej złożenia (datą decydująca jest data otrzymania reklamacji w formie pisemnej przez Bee&Free) 43. 6. Postanowienia nakładające nadmierne obowiązki na konsumenta wyrządzającego szkodę organizatorowi imprezy turystycznej (art. 385¹ 1 k.c.) W przypadku wyrządzenia szkody przez klienta biura podróży, spoczywa na nim obowiązek wynagrodzenia szkody, zgodnie z ogólnymi zasadami kodeksu cywilnego. Wzorce umowne stosowane przez biura podróży zawierają liczne postanowienia nakładające na konsumentów obowiązek naprawienia szkody, na miejscu zdarzenia i podczas trwania wycieczki. Jest to rozwiązanie godzące w interesy konsumenta, który na gruncie przepisów k.c. nie ma obowiązku wyrównać szkody natychmiastowo. Co więcej, analogiczny obowiązek nie ciąży na biurze podróży w przypadku wyrządzenia szkody po stronie klienta. Orzecznictwo SOKiK wskazuje na abuzywny charakter takich postanowień. W wyroku z 23 lutego 2006 r., XVII AmC 6/05, MSiG 2006, Nr 191, poz. 2536, uznano za niedozwolone postanowienie: Uczestnicy odpowiadają za wyrządzone szkody z własnej winy, za które mają obowiązek zapłacić niezwłocznie z własnych środków w miejscu ich powstania. W uzasadnieniu sąd podał, że nałożenie na konsumenta obowiązku natychmiastowego świadczenia odszkodowawczego przy braku podobnych wymagań wobec biura podróży, prowadzi do nierównomiernego rozłożenia praw i obowiązków, przez obciążenie słabszej strony umowy. Sąd wskazał, że konieczność natychmiastowego naprawienia szkody może nadmiernie utrudnić lub uniemożliwić korzystanie z imprezy turystycznej, biorąc pod uwagę fakt iż konsument może mieć ograniczony dostęp do środków pieniężnych podczas pobytu. W efekcie, takie postanowienia są potencjalnie nieuczciwe i uznawane za niedozwolone na gruncie art. 385¹ 1 k.c. Podobna ocena dotyczy postanowień zastrzegających powrót z wycieczki, na koszt klienta, 42 Raport UOKiK z 2011 r., s. 33. 43 Raport UOKiK z 2011 r., s. 35. 56
NIEDOZWOLONE KLAUZULE UMOWNE W UMOWIE O PODRÓŻ po spowodowaniu przez niego szkody. Przede wszystkim zastrzeżenie obowiązku poniesienia kosztów powrotu jest nieuzasadnione, skoro rozmiar szkody może być znacznie mniejszy niż wartość świadczeń biura podróży na rzecz konsumenta. Co więcej, takie klauzule nie wyłączają możliwości dochodzenia odszkodowania od klienta obok przeniesienia na niego kosztów powrotu, prowadząc do nadmiernego obciążenia klienta biura podróży. Reasumując, za niedozwolone na gruncie art. 385¹ 1 k.c. należy uznać postanowienia o treści: Klient ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą za szkody dokonane na przedmiotach należących do Organizatora, innych uczestników, hoteli, linii lotniczych itp. Klient ponosi odpowiedzialność materialną za szkody i straty wyrządzone z jego winy lub z winy osób, nad którymi sprawuje nadzór lub opiekę. W takiej sytuacji dalszy pobyt oraz powrót Klienta odbywa się na jego koszt 44. 7. Klauzule uprawniające biura podróży do wykorzystywania wizerunku klienta bez jego wyraźnej zgody (art. 385¹ 1 k.c.) W najnowszym raporcie z kontroli wzorców umownych w branży turystycznej, pojawiły się wzorcowe klauzule zastrzegające prawo biura podróży do wykorzystania zdjęć klientów, w materiałach promocyjnych biur. Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r. dla opublikowania zdjęcia osoby niezbędna jest jej zgoda, chyba że miał miejsce jeden z dwóch wyjątków (osoba jest szczegółem pewnej całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza albo jest osobą powszechnie znaną, a zdjęcie wykonano w związku z pełnionymi przez nią funkcjami publicznymi) 45. Uregulowanie ustawowe wskazuje, że co do zasady wymagana jest niewątpliwa zgoda klienta biura podróży na wykorzystywanie jego wizerunku 46. W rozumieniu orzecznictwa oznacza to, że osoba jej udzielająca musi mieć pełną świadomość nie tylko formy przedstawienia jej wizerunku, ale także miejsca i czasu publikacji, zestawienia z innymi wizerunkami i towarzyszącego komentarza (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 lutego 1998 r., I ACa 1044/97, Lex nr 81433). Wyjątek od obowiązku uzyskania wyraźnej zgody stanowi sytuacja, w której biuro podróży zapłaciłoby klientowi za pozowanie (art. 81 ust. 1 zd. 2). Narzucanie we wzorcu umownym generalnej zgody klienta, na nieodpłatne wykorzystywanie jego wizerunku do celów komercyjnych może być więc uznane za nieuczciwe na gruncie art. 385¹ 1 k.c. Szczególnie, że w wielu przypadkach wyrażenie zgody warunkuje udział w imprezie turystycznej. UOKiK podczas swoich kontroli kwestionuje takie postanowienia. Przykładem może służyć następujące: W ramach realizacji imprezy OK. TOURS sporządza dokumentację 44 Raport UOKiK z 2011 r., s. 37. 45 Art. 81 ustawy a dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U. z 2006 r., Nr 90, poz. 631. 46 Barta J., Markiewicz R (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne. Lex 2011. 57
fotograficzną, z której najciekawsze zdjęcia mogą być użyte w kolejnych edycjach katalogu i na stronie internetowej 47. Kontrola wzorców umownych Kontrola wzorca w zakresie jego treści może mieć dwojaki charakter: incydentalny (indywidualny) oraz abstrakcyjny. Najczęściej do kontroli wzorca dochodzi na tle sporu, jaki toczy konkretny konsument z profesjonalistą 48. Wówczas kontrolą objęty jest indywidualny stosunek prawny. Kompetencję do sprawowania kontroli indywidualnej mają sądy powszechne. Może być ona wszczęta przez konsumenta w celu uznania bezskuteczności niedozwolonego charakteru postanowienia umownego zawartego we wzorcu, z zastosowaniem którego zawarł umowę. Do kontroli incydentalnej może dojść także w ramach prowadzonego już sporu pomiędzy przedsiębiorcą i konsumentem, gdy ten drugi w toku postępowania podniesie zarzut bezskuteczności danej klauzuli wzorcowej 49. Skutkiem stwierdzenia przez sąd abuzywności konkretnego postanowienia jest ustalenie jego bezskuteczności. Wyrok taki wiąże tylko strony postępowania. Stosowanie samej kontroli incydentalnej nie zapewnia jednak osiągnięcia celu dyrektywy unijnej, a za nią prawa polskiego, jakim jest eliminacja nieuczciwych warunków z umów w obrocie konsumenckim 50. Z tego powodu obok indywidualnej, prawo przewiduje również kontrolę abstrakcyjną, przeprowadzaną przez Sąd Okręgowy w Warszawie SOKiK. Jej przedmiotem są wyłącznie postanowienia wzorca umownego w oderwaniu od jakiegoś konkretnego stosunku umownego, niezależnie od tego czy z zastosowaniem wzorca w ogóle była, czy będzie zawarta jakakolwiek umowa. Wątek ten pojawia się w orzecznictwie SOKiK, który w jednym z wyroków podkreślał, że w ramach kontroli abstrakcyjnej, ocenie podlega treść postanowienia wzorca, a nie sposób i powszechność jego wykorzystania, warunki ekonomiczne i gospodarcze działalności prowadzonej przez przedsiębiorcę (wyrok SOKiK z dnia 20 maja 2010 r., XVII AmC 1004/09, MSiG 2010, Nr 195, poz. 12151). Postępowanie uregulowane zostało w art. 479 36 479 45 k.p.c. Powyższe przepisy przyznają legitymację czynną do wystąpienia z powództwem następującym podmiotom: każdemu, kto według oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem; 47 Raport UOKiK z 2011 r., s. 40. 48 Łętowska E., dz. cyt., s. 24. 49 Bednarek M., dz. cyt., s. 792. 50 Cel określony w preambule dyrektywy 93/13 EWG. 58
NIEDOZWOLONE KLAUZULE UMOWNE W UMOWIE O PODRÓŻ organizacji społecznej, do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumenckich; powiatowym rzecznikom konsumentów; Prezesowi UOKiK; zagranicznej organizacji wpisanej na listę organizacji uprawnionych w państwach Unii Europejskiej do wszczęcia postępowania, o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone jeśli cel jej działań uzasadnia wystąpienie z takim powództwem (art. 479 38 k.p.c.) 51. Na szczególną uwagę zasługuje przyznanie legitymacji czynnej ewentualnym kontrahentom profesjonalisty. Nie jest nawet konieczne, aby wnoszący o uznanie abuzywności miał zamiar zawarcia umowy z zastosowaniem kwestionowanego wzorca 52. Wystarczy sama potencjalna możliwość zawarcia umowy z zastosowaniem wzorca, przy czym w doktrynie przeważa pogląd, że chodzi tu wyłącznie o konsumenta 53. Powód taki działa pro publico bono, a nie tylko we własnym interesie. Powyższe rozwiązanie wskazuje na charakter kontroli abstrakcyjnej, która nakierowana jest na ochronę interesu konsumentów jako ogółu, (zbiorowy interes konsumentów), a nie poszczególnych interesów indywidualnych lub ich sumy 54. Cel, jakim jest ochrona interesu publicznego przejawia się również w kolejnych przepisach k.p.c.: sąd nie może wydać wyroku tylko na podstawie uznania powództwa, niedopuszczalne jest zawarcie ugody (art. 479 41 k.p.c.), zaniechanie przez pozwanego stosowania zaskarżonego postanowienia wzorca nie ma wpływu na bieg postępowania przed SOKiK (art. 479 40 k.p.c.). Z żądaniem o uznanie postanowienia wzorca za niedozwolone, można wystąpić również wtedy, gdy pozwany zaniechał jego stosowania, jeżeli od tego zaniechania nie minęło sześć miesięcy (art. 479 39 k.p.c.). Do innych cech szczególnych postępowania należy zwolnienie z kosztów sądowych strony wnoszącej o uznanie postanowień wzorca za niedozwolone (art. 96 pkt 3 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych) 55. W razie uwzględnienia powództwa, sąd w sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania. Od wyroku SOKiK przysługuje odwołanie do Sądu Apelacyjnego w Warszawie, a od wyroku sądu II instancji skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego (art. 479 42 k.p.c.). 51 Ponadto na podstawie innych przepisów kompetencję do występowania z powództwem o uznanie postanowienia wzorca za niedozwolone mają: Rzecznik Praw Obywatelskich, prokuratorzy. 52 Radwański Z., dz. cyt., s. 168. 53 Bednarek M., dz. cyt., i literatura tam powołana. 54 Trzaskowski R., Wild M., Kontrola abstrakcyjna wzorców umów w świetle badań sądowych. Warszawa: Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, 2012, s. 1. 55 Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r., Dz. U. z 2010 r., Nr 90, poz. 594. 59
Sąd zarządza publikację prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (art. 479 44 k.p.c.). Następnie odpis prawomocnego wyroku uwzględniającego powództwo przesyła Prezesowi UOKiK, który prowadzi rejestr postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone. Rejestr ten jest jawny (art. 479 45 k.p.c.). 56 Zgodnie z art. 479 43 k.p.c., od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca umowy do rejestru prawomocny wyrok ma skutek wobec osób trzecich. Tym samym wyrok SOKiK nabiera mocy wiążącej wobec konkretnego przedsiębiorcy strony postępowania w chwili jego uprawomocnienia się. Natomiast po wpisie do rejestru, wyrok ma poszerzoną prawomocność. Jej zasięg jest sporny, zarówno w zakresie podmiotowym, jak i przedmiotowym. Odnośnie podmiotowego zasięgu rozszerzonej prawomocności wyroku po zarejestrowaniu klauzuli ukształtowały się dwa poglądy. Według pierwszego, przyjmującego wąskie rozumienie poszerzonej skuteczności wyroków, ogranicza się ona do relacji pomiędzy pozwanym przedsiębiorcą i jego klientelą 57. Zakaz wykorzystywania zarejestrowanej klauzuli dotyczy więc wyłącznie pozwanego przedsiębiorcy, przy czym na zakaz mogą powoływać się wszyscy (aktualni i przyszli) kontrahenci tegoż przedsiębiorcy 58. Wpisanie klauzuli do rejestru nie stanowi samo przez się zakazu posługiwania się taką klauzulą przez innych przedsiębiorców. SOKiK wielokrotnie podkreślał to w swoich orzeczeniach, powołując się na kilka argumentów. Po pierwsze, sąd podnosił, że inna interpretacja prowadziłaby do sytuacji, w której zobowiązanymi z wyroku względem jednego podmiotu, byłyby również podmioty, niebiorące udziału w postępowaniu sądowym, które nie miały możliwości ochrony swoich praw (wyrok SOKiK z dnia 7 marca 2005 r., XVII Ama 6/04, Dz. Urz. UOKiK 2005, Nr 2, poz. 26). Po drugie, zdaniem sądu stwierdzenie abuzywności następuje w kontekście całego wzorca. Może więc zdarzyć się, że to samo zarejestrowane postanowienie na tle innego wzorca kolejnego przedsiębiorcy nie będzie miało nieuczciwego charakteru chociażby dlatego, że towarzyszą mu symetryczne zapisy na korzyść konsumenta, czy też wysokość kary umownej albo odstępnego nie jest w tym przypadku wygórowana (wyrok SOKiK z dnia 22 sierpnia 2005 r., XVII Ama 21/05, Dz. Urz. UOKiK 2005, Nr 3, poz. 45; wyrok SOKiK z dnia 25 marca 2004 r., XVII Ama 51/03, Wokanda 2005, Nr 4, poz. 58). Po trzecie, SOKiK wskazuje, że literalna wykładnia art. 479 43 k.p.c. nie wskazuje na tak szeroki skutek wyroku. Skoro wszelkie ograniczenia praw muszą mieć charakter 56 Rejestr niedozwolonych postanowień umownych dostępny jest na stronie UOKiK: http://www.uokik.gov.pl/. 57 Bednarek M., dz. cyt., s. 818; za tym poglądem opowiadają się również: Pisuliński J., Niedozwolone klauzule umowne w obrocie bankowym na wybranych przykładach, Prawo Bankowe 2005, nr 6; Jagielska M., Skutki wpisu postanowienia wzorca umownego do rejestru niedozwolonych postanowień glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z 13.07.2006 r. (III SPZP 3/06), Europejski Przegląd Sądowy 2007, nr 5, s. 47; Skory M., dz. cyt. 58 Radwański Z., dz. cyt., s. 169. 60