KALINKO Jacek 1 LIPIŃSKI Stanisław 2 KUZIORA Łukasz 3 Rola i odpowiedzialność kierującego działaniami ratowniczymi sił krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego WSTĘP Charakter współczesnych zagrożeń wymusza konieczność kształtowania rozwiązań systematyzujących funkcjonowanie ratownictwa. W naszym kraju na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci ma miejsce ewolucja w podejściu do organizowania ratownictwa. Naturalną potrzebą stało się integrowanie ratowników i podmiotów ratowniczych różnych specjalności dla możliwości ich efektywnego wspólnego działania, gdyż na ogół zdarzenia z udziałem uwolnionych potencjalnych zagrożeń, takiej różnorodnej dziedzinowo obsługi wymagają. W przestrzeni środowiska objętej naszą bezpośrednią troską o ochronę i obronę, skutki na przykład pożaru, oprócz gaszenia wymagają świadczenia ratownictwa chemicznego i medycznego jednocześnie. W kraju działalność prowadzi kilka systemów ratowniczych, z których najbardziej rozległą i częstą jest aktywność potocznie mówiąc straży pożarnej i Państwowego Ratownictwa Medycznego. W materiale niniejszym autorzy podejmują jeden z aspektów działalności ratowniczej związanej z obszarem reagowania systemu ochrony przeciwpożarowej i wskazują na ważny problem kierowania działaniami ratowniczymi. Jest on szczególnie ważny i trudny w sytuacjach, gdy uczestnikami działań są nie tylko strażacy i członkowie ochotniczych straży pożarnych, partnerzy-ratownicy innych specjalności i wolontariusze. Krajowy system ratowniczo-gaśniczy, który w artykule jest tłem, od ponad dwudziestu lat czynnie funkcjonuje i rozwija się. Jest on najszerszą platformą ratowniczą w kraju, a realizuje i formalizuje różnorodne działania wspólne ratowników. Stanął on na gruncie owocnego dorobku wspólnoty bytów środowisk pożarniczych ochotniczego i zawodowego. Żadna z tych społeczności nie byłaby tak sprawna, gdyby działała osobno. W znakomitej większości państw, taki wzajemnie uzupełniający się system funkcjonuje z obopólną korzyścią dla ratowników, ale naczelnie dla ludzi i ich środowiska. Przy takich uwarunkowaniach, co do składu uczestników działań ratowniczych, zagadnienie zarządzania i ponoszenia szczególnej odpowiedzialności za powodzenie działań, wykorzystanie szans na ratunek, zachowanie oszczędne kosztów i ponoszonych ryzyk jest problematyką trudną, którą należy jednak popularyzować. 1 STRUKTURA I ORGANIZACJA KRAJOWEGO SYSTEMU RATOWNICZO- GAŚNICZEGO 1.1 Zadania krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego Od 1995 roku zaczął funkcjonować w Polsce, zorganizowany przez Państwową Straż Pożarną, krajowy system ratowniczo-gaśniczy (ksrg), którego podstawowym celem jest ochrona życia, zdrowia, mienia lub środowiska poprzez: walkę z pożarami i innymi klęskami żywiołowymi, ratownictwo techniczne, chemiczne i od 1997 roku również poprzez ratownictwo ekologiczne i medyczne. Podstawowym założeniem w budowie krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego było stworzenie jednolitego i spójnego układu, skupiającego powiązane ze sobą różne podmioty ratownicze tak, aby można było podjąć skutecznie każde działanie ratownicze. 1 Szkoła Główna Służby Pożarniczej w Warszawie, Wydział Inżynierii Bezpieczeństwa Pożarowego; 01-629 Warszawa; ul. Słowackiego 52/54. Tel: + 48 22 56-17-752, jkalinko@sgsp.edu.pl 2 Szkoła Główna Służby Pożarniczej w Warszawie, Wydział Inżynierii Bezpieczeństwa Pożarowego; 01-629 Warszawa; ul. Słowackiego 52/54. Tel: + 48 22 56-17-504, slipinski@sgsp.edu.pl 3 Szkoła Główna Służby Pożarniczej w Warszawie, Wydział Inżynierii Bezpieczeństwa Pożarowego; 01-629 Warszawa; ul. Słowackiego 52/54. Tel: + 48 22 56-17-752, lkuziora@sgsp.edu.pl 5104
Krajowy system ratowniczo-gaśniczy stanowi integralną część bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, obejmującą w celu ratowania życia, zdrowia, mienia lub środowiska, prognozowanie, rozpoznawanie i zwalczanie pożarów, klęsk żywiołowych lub innych miejscowych zagrożeń. Konstrukcja systemu zakłada, że zasady realizacji podstawowych zadań ratowniczych są niezmienne i dostosowane do specyfiki wszelkiego rodzaju zdarzeń, również zdarzeń masowych lub klęsk żywiołowych, kiedy siły i środki ratownicze są niewystarczające, a organizacja działań ratowniczych wymaga modyfikacji priorytetów oraz dokonania uproszczeń. Celem działania krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego jest ochrona życia, zdrowia, mienia lub środowiska poprzez [5, s.3009]: Walkę z pożarami, która obejmuje: a) rozpoznawanie i analizowanie zagrożeń pożarowych, b) ocenę rozmiarów powstałego pożaru i prognozowanie jego rozwoju, c) ratowanie ludzi i zwierząt przed skutkami zagrożenia pożarowego, d) dostosowanie sprzętu oraz technik gaśniczych do rodzaju i miejsca pożaru, e) lokalizowanie pożaru, f) gaszenie pożaru; Walkę z klęskami żywiołowymi, która obejmuje: a) przeciwdziałanie skutkom powodzi, b) walkę ze skutkami suszy, c) ratowanie ludzi i zwierząt przed skutkami zagrożenia pożarowego w czasie pożarów rozległych terenów, d) ratowanie ludzi i zwierząt oraz mienia poszkodowanych w czasie osuwisk i trzęsień ziemi, e) usuwanie zagrożeń powstałych po przejściu huraganu; Ratownictwo techniczne, które obejmuje: a) analizowanie awarii oraz katastrof technicznych i budowlanych, b) ocenę rozmiarów powstałego zdarzenia i prognozowanie jego rozwoju, c) dostosowanie sprzętu oraz wdrożenie technik stosowanych do poszukiwania, d) uwalnianie i ewakuację poszkodowanych i zagrożonych ludzi oraz zwierząt w zależności od rodzaju i miejsca zdarzenia, e) ratowanie życia ludzi i zwierząt zagrożonych awarią techniczną, f) wykonywanie przejść i dojść do poszkodowanych lub zagrożonych ludzi i zwierząt, g) usuwanie przeszkód naturalnych i sztucznych utrudniających niesienie pomocy poszkodowanym lub zagrożonym ludziom oraz ratowanie środowiska, h) oznakowanie i wydzielenie strefy bezpośrednich działań ratowniczych sił systemu oraz stref zagrożenia, i) przewietrzanie lub wentylowanie stref zagrożenia i bezpośrednich działań ratowniczych sił systemu, j) oświetlenie oraz zabezpieczenie miejsca zdarzenia przed osobami postronnymi, k) wypompowywanie, obwałowywanie lub uszczelnianie miejsc wycieku substancji stwarzającej zagrożenie. Ratownictwo chemiczne i ekologiczne, które obejmuje: a) rozpoznawanie zagrożeń oraz ocena i prognozowanie ich rozwoju oraz skutków dla ludzi i środowiska, b) analizowanie powstałych awarii oraz katastrof chemicznych i ekologicznych, c) ratowanie życia ludzi i zwierząt zagrożonych skażeniem substancją niebezpieczną, d) identyfikacja substancji stwarzającej zagrożenie w czasie powstałego zdarzenia, e) prognozowanie rozwoju skażenia środowiska i ocena rozmiarów zagrożenia oraz zmian wielkości strefy zagrożenia dla ludności, f) ograniczanie parowania substancji niebezpiecznej, g) zatrzymanie emisji toksycznych środków przemysłowych, h) neutralizacja substancji niebezpiecznej substancjami chemicznymi. 5105
Ratownictwo medyczne przedlekarskie, które jest zespołem działań planistycznych i organizacyjnych oraz stosowanie technik z zakresu pomocy medycznej, na poziomie przedlekarskim, mających na celu ratowanie życia i zdrowia, podczas zdarzeń prowadzących do nagłej groźby utraty życia ludzkiego lub pogorszenia się stanu zdrowia. Zadania ratownictwa medycznego obejmują: a) zapewnienie możliwości natychmiastowego wezwania pomocy przy użyciu środków łączności, b) niezwłoczne przybycie na miejsce zdarzenia zespołu ratownictwa medycznego, c) niezwłoczne podjęcie na miejscu zdarzenia właściwych medycznych działań ratowniczych, d) zapewnienie transportu stosownego do potrzeb, e) zapewnienie niezwłocznego przyjęcia do najbliższego szpitalnego oddziału ratunkowego lub oddziału szpitalnego, stosowanych do rodzaju nagłego zagrożenia życia lub zdrowia. 1.2 Poziomy zarządzania krajowym systemem ratowniczo-gaśniczym Krajowy system ratowniczo-gaśniczy od 2001 r. zaczął przekształcać się w system otwarty na różne podmioty ratownicze. Aktualnie zadania z zakresu poszczególnych rodzajów ratownictwa realizują następujące podmioty i organizacje: jednostki ratowniczo gaśnicze PSP i inne jednostki ochrony przeciwpożarowej, organizacje pozarządowe, w tym ochotnicze straże pożarne i inne ratownicze, organizacje społeczne, np. Grupy Ratownictwa Specjalnego i Polskiego Czerwonego Krzyża, jednostki ochrony zdrowia, w tym szpitalne oddziały ratunkowe, służby, inspekcje i straże oraz instytucje i specjaliści w sprawach ratownictwa, inne podmioty włączone do systemu w drodze umów cywilnoprawnych. Zgodnie z właściwością terytorialną, krajowy system ratowniczo- gaśniczy tworzą oraz koordynują jego funkcjonowanie następujące organy władzy: wójt (burmistrz lub prezydent miasta) w zakresie zadań ustalonych przez wojewodę, starosta, który określa zadania i kontroluje wykonywanie zadań na obszarze powiatu, a w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń życia, zdrowia, środowiska i mienia zarządza systemem przy pomocy powiatowego zespołu reagowania kryzysowego, wojewoda, który określa zadania i kontroluje ich wykonanie na obszarze województwa, a w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń życia, zdrowia, środowiska i mienia zarządza systemem przy pomocy wojewódzkiego zespołu reagowania kryzysowego. Centralnym organem administracji rządowej w sprawach organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego oraz ochrony przeciwpożarowej jest Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej, podległy ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych. Krajowy system ratowniczo-gaśniczy zorganizowany jest w sposób zapewniający jego ciągłe funkcjonowanie na poszczególnych poziomach, tj.: powiatowym, jako podstawowym poziomie wykonawczym działań ratowniczych na obszarze gmin i powiatu, wojewódzkim, jako poziomie wspomagania i koordynacji działań ratowniczych na obszarze województwa, centralnym, jako poziomie wspomagania i koordynacji działań ratowniczych na obszarze kraju. System funkcjonuje w dwóch stanach: stałym czuwaniu i doraźnym reagowaniu, polegającym na podejmowaniu działań ratowniczych przez własne siły i środki powiatu i gmin, wykonywaniu działań ratowniczych wymagających użycia sił i środków spoza powiatu, wtedy uruchamiany jest poziom wspomagania i koordynacji ze szczebla wojewódzkiego, a przy dużych lub złożonych działaniach ratowniczych ze szczebla centralnego (kraju). Szczególnie ważnym poziomem zbudowanego systemu jest powiat, gdyż wszelkie wymagające podjęcia działań ratowniczych zdarzenia z tego obszaru, zgłaszane są do stanowiska kierowania komendanta powiatowego PSP (SKKP). Przyjmowane i interpretowane zgłoszenia stanowią podstawę, co do zakresu i formy dysponowania odpowiednich sił i środków z zasobów powiatowych. 5106
Działania ratownicze podejmowane na miejscu zdarzenia prowadzone są w oparciu o procedury ujęte w planach ratowniczych. Realizowane są również działania ratownicze wówczas, gdy siły i środki gminnych podmiotów ratowniczych są niewystarczające i wymagają wsparcia z poziomu wojewódzkiego i krajowego. Dysponowanie jednostek systemu do działań ratowniczych oraz alarmowanie podmiotów współdziałających, odbywa się poprzez SKKP, współdziałające ze stanowiskami dyżurnymi administracji samorządowej wójtów (burmistrzów, prezydentów miast) i starostów. SKKP zintegrowane jest z punktami alarmowymi komponentów systemu (selektywne wywoływanie ochotniczych straży pożarnych, alarmowanie pogotowia ratunkowego, jednostek organizacyjnych Policji oraz organizacji pozarządowych). W przypadku, gdy siły i środki krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego na obszarze powiatu okażą się niewystarczające (drastyczny wzrost skali zdarzenia, równoczesność zdarzeń, brak jednostek specjalistycznych) lub zdarzenie swym zasięgiem wykracza poza obszar powiatu, uruchamiany jest wyższy poziom ksrg - poziom wojewódzki. Kierowanie (a dowodzenie w relacjach władczych wewnątrz służb) działaniami ratowniczymi, których rozmiar lub zasięg przekracza możliwości sił ratowniczych poziomu powiatu przejmuje komendant wojewódzki PSP lub upoważniony przez niego oficer. Poziom wojewódzki spełnia rolę wspomagającą i koordynacyjną w sytuacjach wymagających użycia sił i środków spoza powiatu, w którym ma miejsce zdarzenie. Podstawowe siły i środki ksrg na poziomie województwa, to wojewódzki odwód operacyjny z grupami specjalistycznymi (wydzielone siły i środki z poziomów powiatowych) oraz krajowa baza sprzętu specjalistycznego. Dysponowanie jednostek systemu do działań ratowniczych oraz alarmowanie podmiotów współdziałających odbywa się poprzez stanowisko kierowania komendanta wojewódzkiego PSP (SKKW), współdziałające z centrami zarządzania kryzysowego wojewodów oraz administracją zespoloną (np. Komendantem Wojewódzkim Policji, Wojewódzkim Inspektorem Ochrony Środowiska, Wojewódzkim Inspektorem Nadzoru Budowlanego, Państwowym Wojewódzkim Inspektorem Sanitarnym) i niezespoloną (kierownicami/dyrektorami - oddziałów Straży Granicznej, regionalnych zarządów gospodarki wodnej, urzędów żeglugi śródlądowej, WKU i innymi). Kierowanie (dowodzenie) działaniami ratowniczymi, których rozmiar lub zasięg przekracza możliwości sił ratowniczych poziomu wojewódzkiego przejmuje Komendant Główny PSP lub upoważniony przez niego oficer. Poziom centralny (kraju) spełnia rolę wspomagającą i koordynacyjną w sytuacjach wymagających użycia sił i środków spoza województwa, w którym ma miejsce zdarzenie. Podstawowe siły i środki krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego na poziomie centralnym (kraju), to centralny odwód operacyjny z grupami specjalistycznymi (wydzielone siły i środki z poziomów wojewódzkich), krajowe bazy sprzętu specjalistycznego oraz siły i środki szkół PSP. Dysponowanie jednostek systemu do działań ratowniczych oraz alarmowanie podmiotów współdziałających odbywa się poprzez Krajowe Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludności (KCKRiOL). Uruchamianie poziomów wspomagania (wojewódzkiego i centralnego) następuje na żądanie kierującego działaniami ratowniczymi poprzez stanowisko kierowania komendanta powiatowego PSP - przy uruchamianiu poziomu wojewódzkiego i stanowisko kierowania komendanta wojewódzkiego PSP - przy uruchamianiu poziomu centralnego. W przypadku zagrożeń wymagających współdziałania na szczeblu centralnym podmiotów ksrg z podmiotami innych resortów, rolę koordynatora pełni minister właściwy do spraw wewnętrznych. 2 KIEROWANIE DZIAŁANIAMI RATOWNICZYMI Działania ratownicze, to kompleks czynności podjętych w celu ochrony życia, zdrowia i mienia, a także likwidacji źródła powstania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia. W zależności od ilości oddziałów i pododdziałów podmiotów ratowniczych uczestniczących w działaniach ratowniczych oraz rozpiętości zarządzania związanej z obszarem działań ratowniczych względem strefy zagrożenia, poziomy kierowania dzielimy na: interwencyjny, taktyczny i strategiczny. 5107
Rys. 1. Poziomy kierowania oraz odpowiadająca im ilość sił i środków Kierowanie działaniami ratowniczymi jest procesem złożonym, obejmującym kilka faz postępowania. Proces kierowania obejmuje: rozpoznanie i ocenę sytuacji, ocenę możliwości z kalkulacją sił i środków, formułowanie zamiaru taktycznego, ustanowienie planu działania, postawienie zadań i sposobów ich wykonania, wydawanie rozkazów bojowych i poleceń, kontrolowanie wykonawstwa i uzyskanych efektów. Gwarancją sprawności działań ratowniczych jest zapewnienie jednolitego i nieprzerwalnego zarządzania oraz to, iż kierowanie działaniami ratowniczymi powinno być jednoosobowe. W takim przypadku decyzje podejmuje tylko kierujący działaniami ratowniczymi, co zapewnia elastyczność dostosowania do rozwijającej się sytuacji na miejscu zdarzenia. 2.1 Obowiązki kierującego działaniami ratowniczymi W myśl przepisów kierowanie działaniami ratowniczymi to planowanie, organizowanie, nadzorowanie i koordynowanie podmiotami ksrg (jednostki Państwowej Straży Pożarnej i inne jednostki ochrony przeciwpożarowej) w czasie działań ratowniczych. Obowiązkiem kierującego działaniem ratowniczym (KDR) jest wydanie wstępnego zarządzenia w sprawie rozwinięcia jednostek do działań, przeprowadzić szczegółowe rozpoznanie miejsca zdarzenia, przeprowadzić kalkulację sił i środków, którymi dysponuje i wyciągnąć stąd wnioski, czy siły te są wystarczające do likwidacji zagrożenia, czy też trzeba wezwać pomoc. Następnie KDR powinien podjąć decyzję, co do metod i sposobów działania taktycznego oraz wydać odpowiednie rozkazy bojowe. Na tym nie kończą się obowiązki kierującego działaniami ratowniczymi. Po przystąpieniu jednostek do działań obowiązki nałożone na KDR rosną i rozdwajają się. Pierwsza grupa dotyczy bezpośrednio kierowania działaniami ratowniczymi, czyli optymalnego zarządzania siłami i środkami bezpośrednio uczestniczącymi w działaniach ratowniczo-gaśniczych, natomiast druga grupa obowiązków to organizacja zaplecza dającego zabezpieczenia przygotowanego do nagłych zmian w rozwoju zdarzenia. Do pierwszej grupy obowiązków związanych z bezpośrednim kierowaniem działaniami ratowniczymi zaliczyć należy: prowadzenie ewakuacji ludzi, zwierząt i cennego mienia, prowadzenie ciągłego rozpoznania, co umożliwia natychmiastowe reagowanie na każdą nieprzewidzianą komplikację w rozwoju zdarzenia, stałą ocenę aktualnej sytuacji, wydawanie rozkazów uzupełniających, wprowadzanie do działań przybyłych jednostek (wezwanych do pomocy) i stawianie im rozkazów bojowych, utrzymywanie ciągłej łączności z dowódcami z podległymi dowódcami, kierowanie natarciem i obroną w przypadku pożarów. 5108
Do drugiej grupy obowiązków polegających na organizacji zaplecza, zaliczyć można: zapewnianie nieprzerwanej dostawy środków gaśniczych (wody, środków pianotwórczych i innych), zorganizowanie sprawnie działającej łączności, zorganizowanie rezerw sił i środków, organizacja spotkania wezwanych na miejsce służb i jednostek pomocniczych, przeprowadzanie ewakuacji z obiektów zagrożonych rozszerzający cym Ważnym obowiązkiem KDR, w akcjach długotrwałych jest podmienianie jednostek uczestniczących dłuższy czas na nowe, zapewnienie wyżywienia i pomocy medycznej dla ludzi oraz możliwości naprawienia drobnych uszkodzeń sprzętu. Konieczne jest również zapewnienie odpowiednich dostaw materiałów pędnych do sprzętu i samochodów. 2.2 Uprawnienia kierującego działaniami ratowniczymi Uprawnienia kierującego działaniami ratowniczymi są wymienione w art. 25 Ustawy o ochronie przeciwpożarowej i art. 21 Ustawy o Państwowej Straży Pożarnej. Tryb i zakres korzystania z tych uprawnień określa Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 lipca 1992 r. w sprawie zakresu i trybu korzystania z praw przez kierującego działaniem ratowniczym. Kierujący akcją ratowniczą lub innym działaniem ratowniczym prowadzonym przez jednostki ochrony przeciwpożarowej uprawniony jest do zarządzenia: 1. Ewakuacji ludzi z rejonu objętego działaniem ratowniczym w przypadku zagrożenia życia i zdrowia, w szczególności, gdy: istnieje możliwość powstania paniki, przewidywany rozwój zdarzeń może spowodować odcięcie drogi ewakuacyjnej. 2. Zakazu przebywania w rejonie objętym działaniem ratowniczym osób postronnych lub utrudniających prowadzenie działania ratowniczego. 3. Ewakuacji mienia, w szczególności, gdy: istnieje możliwość rozprzestrzeniania się pożaru lub wystąpienie innego zagrożenia, usytuowanie mienia utrudnia prowadzenie działania ratowniczego. 4. Prac wyburzeniowych oraz rozbiórkowych, szczególnie w sytuacjach: zagrożenia ludzi, zwierząt lub mienia, potrzeby dotarcia do źródeł zagrożenia, potrzeby podania środków gaśniczych, użycia neutralizatorów oraz odprowadzenia substancji toksycznych i mas gorącego powietrza, potrzeby zapewnienia dróg dojścia i ewakuacji. 5. Wstrzymania komunikacji w ruchu lądowym szczególnie w celu: zapewnienia właściwego ustawienia i eksploatacji sprzętu ratowniczego, zapewnienia dróg komunikacyjnych dla potrzeb działania ratowniczego, eliminacji zagrożeń spowodowanych przez środki komunikacji. 6. Przyjęcia w użytkowanie na czas niezbędny do działania ratowniczego: pojazdów, środków technicznych i innych przedmiotów, a także ujęć wody, środków gaśniczych oraz nieruchomości przydatnych w działaniu ratowniczym, z wyjątkiem przypadków określonych w art. 24 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej: w przypadku powstania pożaru w pomieszczeniach misji dyplomatycznej, urzędu konsularnego lub instytucji międzynarodowej, korzystających z immunitetu dyplomatycznego lub konsularnego, prowadzenie działania ratowniczego przez jednostki ochrony przeciwpożarowej jest dopuszczalne po uprzednim uzyskaniu zgody szefa misji, kierownika urzędu konsularnego lub kierownika instytucji międzynarodowej, zgoda, o której mowa powyżej, może być jednak domniemana w przypadku powstania pożaru lub innego miejscowego zagrożenia wymagającego niezwłocznego działania ratowniczego. 7. Odstąpienia od zasad uznanych powszechnie za bezpieczne, z zachowaniem wszelkich dostępnych w danych warunkach zabezpieczeń, jeżeli wg oceny KDR istnieje prawdopodobieństwo uratowania życia ludzkiego a więc gdy: z powodu braku specjalistycznego sprzętu zachodzi konieczność zastosowania sprzętu lub środków zastępczych, 5109
fizyczne możliwości ratownika mogą zastąpić brak możliwości użycia właściwego sprzętu, możliwe jest wykonanie zadania przez osobę zgłaszającą się dobrowolnie. Zarządzenia KDR na podstawie uprawnień, są decyzjami, którym może być nadany rygor natychmiastowej wykonalności, w trybie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego (KPA). Nadanie rygoru takiej decyzji może zachodzić, gdy jest to niezbędne ze względu na ochronę zdrowia lub życia ludzkiego albo dla zabezpieczenia gospodarstwa narodowego przed ciężkimi stratami bądź też ze względu na inny interes społeczny lub wyjątkowo ważny interes strony. Dodatkowo rygor natychmiastowej wykonalności może być nadany decyzji również po jej wydaniu. KDR jest uprawniony do zażądania niezbędnej pomocy od: instytucji państwowych (GDDKiA, Urząd Nadzoru Budowlanego, Policja, Straż Graniczna, Państwowa Agencja Atomistyki), jednostek gospodarczych (przedsiębiorstwa, firmy, podmioty gospodarcze), organizacji społecznych (zawodowe, samorządowe, spółdzielcze, stowarzyszenia), osób fizycznych. Udzielenie pomocy może polegać na współdziałaniu w realizacji zadań wymienionych w pkt 1-5 uprawnień, udostępnieniu nieruchomości, środków i przedmiotów, o których mowa w pkt 6 uprawnień, albo na bezpośrednim wykonaniu wskazanych czynności. Realizacja powyższych uprawnień następuje wyłącznie w okolicznościach uzasadnionych stanem wyższej konieczności - okoliczność wyłączająca bezprawność działania. W przypadku stanu wyższej konieczności chodzi o poświęcenie dobra chronionego prawem przez zniszczenie innego dobra chronionego prawem, pod warunkiem, że dobro zniszczone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego albo też nie przedstawia wartości oczywiście wyższej. Przy czym do: ewakuacji ludzi, zakazu przebywania w rejonie objętym działaniami ratowniczymi, ewakuacji mienia, prac wyburzeniowych, wstrzymania komunikacji wystarczy wydanie polecenia słownego, które należy potwierdzić pisemnie na żądnie zainteresowanego. Przejęcie w użytkowanie, na czas niezbędny do działania ratowniczego, nieruchomości, środków i przedmiotów, wymaga wydania pokwitowania, pokwitowanie podlega zwrotowi przy zwrocie mienia, a w razie potrzeby sporządza się protokół zniszczenia lub uszkodzenia mienia. 2.3 Odpowiedzialność kierującego działaniami ratowniczymi Odpowiedzialność kierującego działaniami ratowniczymi może przybrać trojaką postać: karną, cywilną i dyscyplinarną. Z odpowiedzialnością karną można mieć do czynienia w wielu sytuacjach, a w szczególności, gdy kierujący działaniami ratowniczymi nie zachowuje warunków i zasad ich prowadzenia, tj. nie stosuje się ściśle do postanowień obowiązujących w tym zakresie przepisów: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 lipca 1992 r. w sprawie zakresu i trybu korzystania z praw przez kierującego działaniem ratowniczym (Dz.U. z 1992 r. Nr 54, poz. 259). Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16 września 2008 r. w sprawie szczególnych warunków bezpieczeństwa i higieny służby Państwowej Straży Pożarnej (Dz.U. z 2008 r. Nr 180, poz. 1115). Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2001 r. w sprawie szczególnych zasad kierowania i współdziałania jednostek ochrony przeciwpożarowej biorących udział w działaniach ratowniczych (Dz.U. z 2001 r. Nr 82, poz. 895). Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 lutego 2011 r. w sprawie szczególnych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (Dz.U. z 2011 r. Nr 46, poz. 239). Przykładem odpowiedzialności karnej jest to, iż kierujący działaniami ratowniczymi realizuje uprawnienia, o których mowa w Rozporządzeniu w sprawie zakresu i trybu korzystania z praw przez KDR, np. prace wyburzeniowe w sytuacji, gdy nie zachodzi stan wyższej konieczności. Jeżeli 5110
w procesie karnym wykazane zostanie, iż sprawca (KDR) działał wbrew obowiązującym go przepisom, może ponieść odpowiedzialność karną. Taki rozwój wydarzeń oprócz prawomocnego wyroku sądu ciągnie za sobą dalsze konsekwencje. W wynik skazania prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne, ścigane z oskarżenia publicznego kierujący działaniami ratowniczymi jako strażak jest zwalniany ze służby. A w przypadku, gdy strażak (KDR) jest skazany za przestępstwo innym prawomocnym wyrokiem sądu, to w gestii Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej jest zwolnienie ze służby takiego strażaka. Odpowiedzialność cywilna kierującego działaniami ratowniczymi może wystąpić (niezależnie od istnienia, czy też nieistnienia odpowiedzialności karnej) w sytuacjach, z którymi najczęściej można się spotkać w trakcie prowadzenia akcji ratowniczej np. zniszczenia lub uszkodzenie mienia, ciała, śmierć itp. Kodeks cywilny przewiduje, iż kto ze swojej winy wyrządził drugiemu szkodę, zobowiązany jest do jej naprawienia. Jeżeli kierujący działaniami ratowniczymi jako funkcjonariusz z własnej winy wyrządza szkodę przy wykonywaniu działań ratowniczych ponosi odpowiedzialność a razem z nim Skarb Państwa (za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa) i ich odpowiedzialność jest solidarna. W takiej sytuacji jest większe prawdopodobieństwo wyegzekwowania należności, z racji tego, że większa jest liczba podmiotów, od których można domagać się zapłaty całości odszkodowania. Dodatkowo przepisy prawa cywilnego zawierają takie zagadnienia jak stan wyższej konieczności, które mogą wyłączyć odpowiedzialność: Kto zniszczył lub uszkodził cudzą rzecz albo zabił lub zranił cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub od innych niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, ten nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę, jeżeli niebezpieczeństwa sam nie wywołał, a niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec i jeżeli ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro naruszone (Art. 424 k.c.). W służbach mundurowych dyscyplina służbowa jest istotnym czynnikiem decydującym o funkcjonowaniu całej organizacji oraz realizacji nałożonych na nią zadań ustawowych, dlatego funkcjonariuszom tych służb stawiane są szczególne wymagania w tym zakresie. Istotę stosunku służbowego strażaków, podobnie jak funkcjonariuszy innych formacji mundurowych, charakteryzuje wysoki stopień dyspozycyjności i zdyscyplinowania, bez których służby te tracą nieodzowną w ich funkcjonowaniu operatywność. Kierujący działaniami ratowniczymi odpowiada za przestępstwa dyscyplinarnie zależnie od poniesionej odpowiedzialności karnej i cywilnej. W odwrotnym przypadku wariant nałożenia kary dyscyplinarnej bez odpowiedzialności karnej czy cywilnej oczywiście też występuje. Przykładami naruszenia dyscypliny służbowej z Rozporządzenia MSW z 11 czerwca 1992 r. w sprawie postępowania dyscyplinarnego w stosunku do strażaków, są: zaniechanie czynności służbowej albo wykonanie jest w sposób niedbały lub nieprawidłowy, niedopełnienie obowiązków służbowych określonych w ustawie lub innych przepisach albo regulaminach służby, znieważenie przełożonego lub podwładnego. W przypadku, gdy kierujący działaniami ratowniczymi w wyniku błędnej oceny sytuacji wezwie za duże ilości sił i środków na miejsce zdarzenia, jego bezpośredni przełożony może wszcząć przeciwko niemu postępowanie dyscyplinarne w celu ukarania za niegospodarność w zarządzaniu podmiotami krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego. Udowodnione przewinienia są zagrożone następującymi karami: upomnienie, nagana, wyznaczenie na niższe stanowisko służbowe, obniżenie stopnia wydalenie ze służby. 5111
WNIOSKI Po przybyciu na miejsce zdarzenia kierujący (KDR) musi ocenić sytuację. Rozpoczyna rozpoznanie wstępne i przekazuje informację dyspozytorowi, która powinna dać rzetelny, obiektywny i wyczerpująco jasny obraz sytuacji pożarowej, umożliwić ocenę tej sytuacji. Powinien zorganizować łączność na terenie akcji oraz przeanalizować, jaki sprzęt będzie potrzebny do działań. Musi stwierdzić czy siły i środki są wystarczające. Oprócz tego podczas prowadzenia działań ratowniczych ważne jest aby prowadzone działania były w sposób jak najbardziej bezpieczny tj.; samochody pożarnicze należy ustawiać tak aby nie były narażone na działanie płomieni lub wysokich temperatur; węże tłoczne linii głównych i gaśniczych powinno się układać w sposób nie utrudniający poruszania się po drogach; stanowiska gaśnicze powinny zapewniać sprawne wykonanie zadań oraz bezpieczeństwo strażaków; zabezpieczać strażaków pracujących na drabinach,dachach; dokładnie obserwować miejsce działań by móc szybko powiadomić ratowników o grożącym niebezpieczeństwie; udzielić pierwszej pomocy poszkodowanym strażakom i jeśli to konieczne przekazać pogotowiu. Zakres powyższych obowiązków jest bardzo duży. Kierujący więc, musi znać swoje prawne możliwości i umieć je sprawnie i odpowiednio wykorzystać podczas działań ratowniczych. Normalną rzeczą jest to, iż im więcej jest zadań do zrealizowania tym trudniej jest sprostać wszystkim wymaganiom. Niestety w czasie działań kierujący działaniami ratowniczymi bierze całkowitą odpowiedzialność za strażaków oraz sprzęt, dlatego bezwzględnie powinien wiedzieć, kto spełnia wymagania, aby móc brać udział w akcji oraz czy narzędzia nie są uszkodzone i można z nich korzystać w sposób bezpieczny. Kierujący działaniami ratowniczymi musi dbać o bezpieczeństwo swoje i ratowników pod każdym kątem, dlatego ważne jest doglądanie sprzętu, narzędzi oraz stanu pojazdów ratowniczych. Kierowanie działaniami ratowniczymi to trudny proces, wymagający odpowiedniego przygotowania, wyszkolenia i doświadczenia zawodowego. Najdrobniejszy błąd kierującego działaniem ratowniczym może mieć katastrofalne skutki dla ludzi, mienia i środowiska. W takim przypadku kierujący działaniami ratowniczymi ponosi konsekwencje swoich błędnych decyzji i czynów na drodze karnej, cywilnej i dyscyplinarnej. Streszczenie W artykule zaprezentowano istotę funkcjonowania krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego. Wskazano na konstrukcję organizacyjną systemu, integrującą środowiska ratownicze z ochrony przeciwpożarowej i z poza niej oraz motywujące powiązanie systemu z administracją publiczną. W realiach wzajemnej relacji elementów systemu zarysowano problematykę zarządzania działaniami ratowniczymi. Przybliżono główne przesłanki normatywne determinujące reguły procesu decyzyjnego kierującego działaniem ratowniczym. Wskazano na otwartość zagadnienia stanu wyższej konieczności, ściśle powiązanego z prawami, obowiązkami i odpowiedzialnością. The role and responsibility of directing the salvage operation of forces of national rescue and firefighting system Abstract Article presents the essence of functioning the national rescue and firefighting system. It pointed the organizational structure of the system which integrates parts of fire protection systems and organizations outside the system and motivates link with the public administration. In reality of the interaction of system elements outlined salvage operations management issues. Brought closer the main reasons determining the normative rules of decision-making in charge of the rescue operation. Indicated on openness of state of greater need, closely linked to the rights, obligations and responsibilities. 5112
BIBLIOGRAFIA 1. Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (t.j.: Dz.U. z 2009 r. Nr 178, poz. 1380 ze zm.). 2. Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej (t.j.: Dz.U. z 2009 r. Nr 12, poz. 68). 3. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 ze zm.) 4. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 ze zm.). 5. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 lutego 2011 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego (Dz.U. z 2011 r. Nr 46, poz. 239). 6. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 lipca 1992 r. w sprawie zakresu i trybu korzystania z praw przez kierującego działaniem ratowniczym (Dz. U. z 1992 r. Nr 54, poz. 259). 7. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16 września 2008 r. w sprawie szczególnych warunków bezpieczeństwa i higieny służby Państwowej Straży Pożarnej (Dz.U. z 2008 r. Nr 180, poz. 1115). 8. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 31 lipca 2001 r. w sprawie szczególnych zasad kierowania i współdziałania jednostek ochrony przeciwpożarowej biorących udział w działaniach ratowniczych (Dz.U. z 2001 r. Nr 82, poz. 895). 9. Skuteczne ratownictwo. Fachowy poradnik dla służb ratowniczych, pod red. S. Lipińskiego. Wydawnictwo Verlag Dashöfer Sp. z o.o. ISBN 83-88285-68-8. Warszawa 2005-2014. 5113