Sektor energii i krajowe bilanse paliwowo-energetyczne w latach 1995-2000 Cz. II Dr inż. Witold Weil, Dyrektor Zakładu Energometrii ARE S.A (Nafta & Gaz Biznes czerwiec 2002) Krajowe zużycie podstawowych paliw i energii Zapotrzebowanie na energię pierwotną jest determinowane prognozowanym zużyciem energii finalnej. Po uwzględnieniu strat w procesach przetwarzania energii, zużycia własnego w sektorze energii (potrzeby własne w elektrowniach, elektrociepłowniach, rafineriach, zużycie przy wydobyciu węgla itp.) oraz strat przesyłu i dystrybucji, kształtowanie się krajowego zużycie w latach 1995/2000 przedstawia tabela 2. Tabela 2. Zużycie energii pierwotnej Wyszczególnienie J.m. 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Węgiel kamienny* mln ton 107,8 110,1 105,0 93,4 89,0 86,7 Węgiel brunatny mln ton 63,2 63,9 63,1 62,9 60,8 59,3 Ropa naftowa * mln ton 13,4 16,1 18,5 19,0 18,4 19s,4 Gaz ziemny mld m 3 11,0 11,5 12,0 12,1 11,7 12,6 Energia odnawialna ** Mtoe 4,2 5,0 4,3 4,3 4,1 4,2 Zapotrzebowanie / zużycie krajowe Mtoe 99,6 108,5 104,5 96,8 93,4 93,2 * wraz z saldem importowo-eksportowym nośników pochodnych ** energia wodna, wiatrowa, słoneczna, geotermalna, biomasa (wraz z niekomercyjną), olej rzepakowy, etanol, energia z odpadów Źródło danych: Gospodarka Paliwowo-Energetyczna, GUS W analizowanym okresie nastąpił spadek zużycia energii pierwotnej poniżej wielkości prognozowanych. Szczególnie widoczny jest spadek zużycia węgla kamiennego i węgla brunatnego. Wystąpiło niewielkie zwiększenie zużycia gazu ziemnego. Na ustabilizowanym poziomie pozostaje zużycie ropy naftowej i energetycznych produktów ropopochodnych (od roku 1997) oraz energii ze źródeł odnawialnych. Spadek zużycia paliw i energii w analizowanym okresie wynika z: energooszczędnego zachowania odbiorców, m.in. wskutek nadal rosnących kosztów użytkowania nośników energii przy jednoczesnym osłabieniu tempa wzrostu popytu krajowego, zarówno konsumpcyjnego jak i inwestycyjnego, wdrażania energooszczędnych technologii użytkowania energii, wyższej średniorocznej temperatury w okresie ostatnich lat. Analiza danych dotyczących średnich temperatur sezonów grzewczych w Polsce wskazała, że okresy te w latach od 1998 do 2000 były cieplejsze niż średnio w ciągu ostatnich 30 lat. Do oceny tego zjawiska posłużono się tzw. stopniodniami, za pomocą których wyznaczana jest różnica temperatur w miesiącach październik-maj w stosunku do temperatury 18 o C dla dni z temperaturą poniżej 15 o C. Dla roku 2000 różnica w stosunku do średniej z ostatnich 30 lat wyniosła 18,1%. Na podstawie tego wskaźnika oszacowano hipotetyczny poziom zużycia paliw i energii w roku
2000 dla sytuacji, w której liczba stopniodni ukształtowałaby się na poziomie średniej wieloletniej 1. Przykładowo, wzrost zużycia węgla z tytułu korekty klimatycznej wyniósł dla 2000 roku 1,4 Mtoe (czyli 8,1% zużycia finalnego), gazu 0,6 Mtoe (7,1%), ciepła 0,5 Mtoe (6,4%) i pozostałych paliw głównie dotyczy to paliw zużywanych przez gospodarstwa domowe, np. drewna 0,6 Mtoe (15,3%). W przypadku produktów naftowych oraz energii elektrycznej, które na potrzeby grzewcze są zużywane w niewielkim stopniu, wzrosty te wyniosły odpowiednio 0,3% i 0,1%. Węgiel kamienny Tabela 3. Bilans węgla kamiennego [mln t] Wydobycie 137,2 137,9 137,8 115,7 110,2 103,3 Import 1,5 2,0 3,2 4,2 2,4 1,5 Eksport 31,9 28,9 29,5 28,1 24,1 23,2 Zapotrzebowanie/zużycie, w tym: 107,8 110,1 105,0 93,4 89,0 81,6 Do produkcji koksu 15,4 13,8 14,3 12,7 11,4 12,3 Elektrownie i EC zawodowe 41,5 43,2 45,8 43,7 43,4 42,9 Gospodarstwa domowe * 13,9 13,6 12,8 10,0 10,7 7,9 * wraz z sektorem handlu i usług układzie Statystyki OECD i EUROSTAT, ARE SA Wydobycie węgla kamiennego w ostatnich latach kształtowało się znacznie poniżej wartości prognozowanych i w roku 2000 osiągnęło poziom przewidywany dla roku 2005. Wynika to ze zmniejszonego zużycia krajowego, które w roku 2000 osiągnęło już poziom prognozowany na lata 2005-2010. Zużycie węgla w elektroenergetyce, poza wzrostem w roku 1997, wynikającym z niższych temperatur zimowych, ustabilizowało się na poziomie ok. 43 mln ton rocznie. Znacząco niższe było zużycie w gospodarstwach domowych, spadek zużycia w 2000 r. wyniósł prawie 40% w stosunku do roku 1997. Wyższy natomiast od prognozowanego od 2,5 do 10% w zależności od roku był eksport węgla kamiennego, co skompensowało w niewielkim stopniu spadek zużycia krajowego. Utrwala się tendencja malejącego udziału węgla kamiennego w bilansie paliw pierwotnych, co wynika głównie ze spadku zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania pomieszczeń. Jest to efekt postępującego procesu wymiany wyeksploatowanych kotłów węglowych na nowsze o znacznie wyższej sprawności, stosowania materiałów budowlanych o niskim współczynniku przenikalności cieplnej, ocieplaniem obiektów kubaturowych, realizowanym od kilku lat. Węgiel brunatny Zużycie węgla brunatnego, wykorzystywanego niemal w całości przez elektroenergetykę, ukształtowało się na poziomie niższym od prognozowanego od 4% w 1998 r. do 10% w roku 1 W roku 1997, czyli roku bazowym dla prognozy długoterminowej do roku 2020, wskaźnik stopniodni ukształtował się na poziomie zbliżonym do średniej wieloletniej. 2
2000. Jest to ściśle związane z produkcją energii elektrycznej, która w elektrowniach spalających węgiel brunatny malała w ostatnich trzech latach. Udział węgla brunatnego w produkcji energii elektrycznej w elektrowniach zawodowych od wielu lat utrzymuje się na stałym poziomie w granicach 35 40%. Brak jest realnych perspektyw na wykorzystanie go w najbliższym czasie w znaczących ilościach w inny sposób. Aktualnie węgiel brunatny eksploatowany jest w czterech kopalniach: Adamów, Bełchatów, Konin i Turów, których potencjalna zdolność wydobywcza wynosi 65 70 Mg rocznie. Obecne wykorzystanie tych możliwości jest znacznie niższe w granicach 60 mln Mg rocznie. Gaz ziemny Zużycie tego surowca choć wzrosło dwa lata temu w stosunku do lat poprzednich o ok. 5%, to było jednak niższe od wielkości prognozowanych od 8% w 1998 r. do 13% w 2000 r. Tabela 4. Bilans gazu ziemnego (przeliczony według wartości opałowej 34,3 MJ/m 3 ) Wydobycie 3,9 3,8 3,9 4,0 3,8 4,0 Import 7,1 7,7 8,1 7,9 7,6 8,1 Eksport 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Zużycie, w tym: 11,0 11,5 11,5 11,6 11,3 12,1 Zużycie nieenergetyczne 2,3 2,3 2,4 2,2 1,8 2,2 Gospodarstwa domowe* 4,9 4,7 5,1 5,1 5,2 4,5 Elektrownie i EC zawodowe 0,078 0,103 0,080 0,119 0,238 0,365 [mld m 3 ] układzie statystyki OECD i EUROSTAT, ARE SA Zużycie gazu ziemnego na znacznie niższym niż prognozowanym poziomie jest wynikiem tak, jak w przypadku innych nośników energii wyższych średniorocznych temperatur, co przy postępującym procesie termorenowacji obiektów kubaturowych skutkuje mniejszą ilością zużywanego paliwa. Nie bez wpływu pozostaje również spadek aktywności w gospodarce kraju, stosowanie urządzeń o wyższej sprawności przemian energetycznych, a także wzrost cen, czyli kosztów użytkowania gazu, w szczególności w gospodarstwach domowych. Krajowe wydobycie gazu ziemnego nie jest wystarczające, aby pokryć zapotrzebowanie na to paliwo. Dlatego też istnieje konieczność importu gazu. W chwili obecnej głównym dostawcą zagranicznym jest Rosja. Dostawy gazu rosyjskiego realizowane są na podstawie wieloletniego kontraktu zawartego we wrześniu 1996 r. na bazie Porozumienia między Rządem RP i Rządem FR o budowie systemu gazociągów tranzytowych dla tranzytu gazu rosyjskiego przez terytorium RP i dostawach gazu rosyjskiego do RP z września 1993 r. oraz kontraktów krótkoterminowych. W ramach polityki dywersyfikacji dostaw gazu do Polski, Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo SA podpisało w ostatnich dwóch latach następujące kontrakty: - sześcioletni kontrakt z GFU (Norwegia) na dostawy 0,5 mld m 3 gazu rocznie, - sześcioletni kontrakt z Ruhrgas VNG (Niemcy) na dostawy 0,4 mld m 3 gazu rocznie, - ośmioletni kontrakt z DONG (Dania) na dostawy od 2004 r. 2 mld m 3 rocznie (łącznie 16 mld m 3 ), 3
- szesnastoletni kontrakt z GFU (Norwegia) na dostawy od 2008 r. średnio około 5 mld m 3 gazu rocznie (łącznie 74 mld m 3 ). Ropa i produkty naftowe W okresie ostatnich lat nastąpił zdecydowany wzrost zużycia olejów opałowych i benzyn. Zużycie olejów napędowych jest stabilne. Tabela 5. Bilans paliw ciekłych Benzyny Oleje napędowe Oleje opałowe Produkcja krajowa 4014 2984 3193 3347 4087 4685 Import 1337 1337 1726 1662 1670 1092 Eksport 0 0 0 0 0 266 Zapotrzebowanie/zużycie 5370 4340 4865 4952 5751 5443 Produkcja krajowa 5275 5196 5099 5612 5458 5000 Import 1226 1226 1070 418 857 680 Eksport 6 6 14 13 62 52 Zapotrzebowanie/zużycie 6365 6309 6237 5748 6165 5493 Produkcja krajowa 3280 3929 4344 4662 5161 5777 Import 156 156 617 1026 33 128 Eksport 1027 1029 1334 1630 1567 1442 Zapotrzebowanie/zużycie 2151 2832 3443 3352 3359 4635 Źródło danych: Bilans Energetyczny Polski w układzie statystyki OECD i EUROSTAT, ARE SA [tys. t] Tabela 6. Krajowy bilans ropy i energetycznych produktów ropopochodnych (przeliczone na mln ton ropy naftowej) [Mtoe] Wydobycie 0,5 0,4 0,3 0,5 0,6 0,7 Import 15,5 19,1 20,2 20,5 21,1 18,5 Eksport 0,9 1,2 1,5 1,6 1,8 0,1 Zużycie, z tego: 15,7 18,2 18,8 18,6 20,0 20,8 Benzyny 5,0 4,6 5,2 5,3 6,2 5,8 Oleje napędowe 6,2 6,5 6,5 5,9 6,4 5,7 Oleje opałowe 2,3 2,7 3,3 3,2 3,3 4,6 Źródło danych: Bilans Energetyczny Polski w układzie statystyki OECD i EUROSTAT, ARE SA W stosunku do wielkości prognozowanych zużycie paliw ciekłych okazało się większe w latach 1998 1999 o 7%-9%. W coraz większym stopniu zapotrzebowanie na paliwa silnikowe zaspakajane jest z produkcji krajowej, rośnie produkcja benzyn i olejów opałowych. W roku 2000 zaczęto eksportować benzyny. 4
Energia odnawialna Zużycie energii odnawialnej w kraju nie rośnie. Największy udział w strukturze zużycia ma biomasa. Pojawiają się jednak źródła wykorzystujące złoża wód geotermalnych oraz energię wiatru. Ich znaczenie jest jednak jak dotąd minimalne. Tabela 7. Zużycie energii ze źródeł odnawialnych *) Zużycie energii ze źródeł odnawialnych, 4,5 5,1 4,5 4,5 4,3 4,2 w tym z: - biomasy 3,74 3,77 3,66 3,62 3,51 3,63 - energii wodnej 0,162 0,166 0,167 0,199 0,185 0,181 - energii geotermalnej 0,0 0,0 0,0 0,0 0,003 0,003 - energii wiatru 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0005 0,0005 - energii promieniowania słonecznego 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 [Mtoe] *) Dane wstępne układzie statystyki OECD i EUROSTAT, ARE SA Brak końcowych danych za rok 2000 nie pozwala na ocenę dotychczasowego działania prawa nakładającego obowiązek zakupu energii elektrycznej i ciepła z tego rodzaju źródeł. Energia elektryczna Tabela 8. Bilans energii elektrycznej [TWh] Produkcja brutto, w tym: 139,0 143,2 142,8 142,8 142,1 145,2 w skojarzeniu 21,2 22,2 22,1 22,2 21,4 22,5 w elektrowniach wodnych 3,9 3,9 3,8 4,3 4,3 4,1 Import 4,4 4,8 5,4 4,6 3,5 3,3 Eksport 7,2 7,9 7,5 8,1 8,4 9,7 Razem zużycie krajowe, z tego: 136,2 140,1 140,6 139,3 137,2 138,8 Potrzeby własne elektroenergetyki *) 11,6 12,1 12,5 12,5 12,6 12,1 Odbiorcy na WN 29,8 29,6 29,8 28,8 26,8 27,3 Odbiorcy na SN 26,7 27,7 28,4 28,7 28,5 29,6 Odbiorcy na nn, w tym: 39,6 42,0 42,9 43,8 44,2 44,5 5
Gospodarstwa domowe i rolne indywidualne 24,5 25,7 26,1 26,4 26,6 26,6 Straty 18,0 18,0 16,7 15,3 14,6 14,1 *) elektroenergetyka zawodowa i przemysłowa, zużycie na produkcję ciepła i energii elektrycznej Źródło danych: Roczniki: Statystyka Elektroenergetyki Polskiej, Elektroenergetyka Polska 2000 Przegląd Statystyczny, ARE SA Jakkolwiek zużycie energii elektrycznej wykazywało w latach 1995 1997 tendencję umiarkowanego wzrostu (rok 1999 przyniósł tu pewne załamanie zużycie energii elektrycznej obniżyło się), to jest ono dalekie od wielkości prognozowanych w Założeniach polityki energetycznej. Trzeba też zwrócić uwagę na malejące straty związane z przesyłaniem i dostarczaniem energii związane częściowo z eliminacją strat handlowych. Tempo wzrostu zużycia energii elektrycznej, bez ich uwzględnienia, jest wyższe niż zużycie brutto. W chwili obecnej nie można również mówić o rozwoju małych, rozproszonych źródeł skojarzonego wytwarzania energii elektrycznej i ciepła. Proces ten jeszcze się nie rozpoczął. Ilość energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu przez elektroenergetykę zawodową i przemysłową w skojarzeniu z wytwarzaniem ciepła jest w miarę stabilna (21 22,5 TWh rocznie), z lekką tendencją wzrostową. Poziom ten był w dużym stopniu związany z potrzebami grzewczymi wynikającymi z warunków zimowych panujących w kraju. Obecnie, po wprowadzeniu obowiązku zakupu energii ze źródeł skojarzonych, produkowanej z odpowiednio wysoką sprawnością, poziom produkcji będzie prawdopodobnie wyższy. Ciepło Zużycie, a tym samym produkcja ciepła w kraju maleje (jest to tzw. ciepło komercyjne, sprzedawane odbiorcom na cele grzewcze i technologiczne). Tabela 9. Bilans ciepła [Mtoe] Produkcja ciepła, w tym 10.1 10.6 10.1 9.4 8.9 8.1 EC i ciepłownie systemowe 8.3 9.3 8.7 8.1 7.7 7.1 małe źródła skojarzone** 0 0 0 0 0 0 Zużycie*, w tym: 10.1 10.6 10.1 9.4 8.9 8.1 gospodarstwa domowe 6.4 6.5 6.1 5.8 5.6 5.2 *para i gorąca woda, ** EC rozproszone: <10 MW e układzie statystyki OECD i EUROSTAT, ARE SA Główne przyczyny spadku zużycia ciepła zostały podane w trakcie omawiania zużycia nośników wykorzystywanych w procesie jego produkcji. 6