Wyniki kwerendy zasobów wsi w województwach w aspekcie preselekcji uczestników projektów wdrożeniowych w regionach. Mimo, iż wieś jest jednym z najważniejszych elementów dziedzictwa historycznego i tożsamości narodowej, to od lat większość działań instytucjonalnych skupia się na obszarach miast. Jeżeli działania konserwatorskie dotyczyły obszarów wiejskich, to raczej odnosiły się do rozpoznania zespołów sakralnych, pałacowo parkowych i folwarcznych, studia historyczne układów ruralistycznych były opracowywane sporadycznie. Wobec tego w większości mamy do czynienia z punktowym rozpoznaniem i ochroną zasobów, bez uwzględnienia kontekstu przestrzennego i krajobrazowego obszarów wsi. W czerwcu bieżącego roku na zaproszenie Wojewody Opolskiego w Sulisławiu odbyła się konferencja wojewódzkich konserwatorów zabytków, podczas której omówiono założenia projektu Sieci Najciekawszych Wsi, dotychczasowe problemy związane z ochroną układów ruralistycznych oraz niezbędne, dalsze działania konserwatorskie. Wojewódzcy konserwatorzy zabytków zgodzili się wstępnie rozpoznać i opisać zasoby w poszczególnych województwach. Zebrane w ten sposób przez opolski urząd konserwatorski dane wskazują, że potencjał związany z dziedzictwem kulturowym posiadają obecnie pojedyncze miejscowości. Jedynie w czterech województwach jest to 15 i więcej wsi. W sumie w całej Polsce konserwatorzy wojewódzcy na chwilę obecną wytypowali 144 wsie o cennych układach ruralistycznych. Biorąc pod uwagę ogólną liczbę sołectw na terenie naszego kraju sięgającą 40 tysięcy (w tym 56 tysięcy miejscowości), jest to zatrważająco niska liczba tylko trzy promile zasobów. Należy podkreślić, że wsie stanowią w naszym kraju największy zbiór form osadniczych, tymczasem wpisów wsi do rejestru zabytków jest niewiele (według danych NID w rejestrze zabytków jest 640 miast i 86 wsi, dodatkowo cześć tych wsi ma charakter typowych osad miejskich). Z jednej strony świadczy to o wieloletnim braku zainteresowania, ale też i o licznych, niekontolowanych przekształceniach, które radykalnie uszczupliły zasoby zabytkowe - tu prezentuję przykład z województwa opolskiego, wsi Pilszcz, który w II połowie XX wieku utracił ponad 60 % historycznej zabudowy. W Małopolsce wieś Chochołów jest znaną wsią, wydawałoby się o znanych i ugruntowanych wartościach zabytkowych, tymczasem na forach internetowych coraz częściej pojawiają się zapisy, wskazujące na niekontrolowane przekształcenia miejscowości. Biorąc pod uwagę ten stan, serdecznie dziękuję kolegom konserwatorom za przekazane dane, mam świadomość trudności ich zgromadzenia. Na terenie województwa opolskiego 1
weryfikacja zasobów trwała trzy lata i uczestniczyli w niej specjaliści z różnych instytucji, tymczasem materiały które Państwu prezentuję były opracowywane przez inne urzędy konserwatorskie od czerwca tego roku, w niektórych jednostkach wymagało to poszukiwania wsi o zachowanych wartościach zabytkowych, bo takich danych urzędy konserwatorskie nie posiadały. Należy więc podkreślić i w pełni usprawiedliwić, że nie są to dane wyczerpujące i kompletne, z pewnością wymagają analizy i oceny przyjętych kryteriów. Jest to niezbędne, ponieważ już wstępna analiza zebranych danych wskazała na trudności w ocenie wartości zabytkowych układów ruralistycznych: miejscowości proponowane do włączenia do Sieci Najciekawszych Wsi mają fragmentarycznie zachowane zasoby, występują przebudowy tkanki zabytkowej, w zasadzie brak jest miejscowości nie przekształconych, w których pierwotny układ przestrzenny, jak i charakterystyczna zabudowa nie uległy żadnym przemianom w II połowie XX w. Tak więc w przypadku niektórych województw, które na tym etapie wskazują kilkanaście miejscowości może na liście cennych układów ruralistycznych pozostać tylko kilka wsi. Należy również podkreślić, że znaczna część zasobów przedstawionych przez konserwatorów wojewódzkich dotyczy dawnych osad targowych i typowych układów miejskich, które na przestrzeni stuleci utraciły prawa miejskie. Można tu wymienić dawne miasto tkaczy Chełmsko Śląskie na Dolnym Śląsku, na Podkarpaciu: Jaśliska, czy też Strzeleczki w województwie opolskim. Warto zastanowić się, czy i ewentualnie które z tych miejscowości należy klasyfikować jako zabytkowe wsie. Jednocześnie trudność w analizie zebranych danych stanowi brak przyjętych kryteriów waloryzacji zasobów, jak też regionalne, istotne różnice wynikające ze specyfiki danego obszaru. Występujący w danym regionie materiał i tradycje budowlane, uwarunkowania historyczne, chociażby odmienne w XVIII i XIX w. przepisy budowlane czy też prowadzone przez wieki akcje kolonizacyjne spowodowały, że zasób ten jest silnie zróżnicowany i mocno rozproszony. Można również stwierdzić już na pierwszy rzut oka podobieństwa układów ruralistycznych, które po analizie materiałów źródłowych i historii miejscowości potwierdzają rolę akcji kolonizacyjnych realizowanych w XVIII w. na obecnych obszarach Polski (np. budownictwo fryderycjańskie i józefińskie). Należy podkreślić, że występują obszary na których w zasadzie nie ma przykładów wsi o wartościach kulturowych, szczególnie dotyczy to Polski centralnej, gdzie najciekawsze, charakterystyczne przykłady budownictwa przeniesiono do skansenów. W przypadku województwa kieleckiego nie wskazano żadnej cennej miejscowości, a w przypadku 2
województwa łódzkiego jest to obecnie tylko jedna wieś Złaków Borowy (ocena w formularzu). Równocześnie istnieją jednostkowo zachowane wsie o ogromnym potencjale zabytkowym. Należy w tym miejscu podkreślić, że użyte przez mnie pojęcie zachowane dotyczy istniejącego zasobu w sensie wartości, a nie stanu technicznego, gdyż na przykładzie przeprowadzonej analizy wsi w województwie opolskim jednoznacznie wskazano, że układy o największym potencjale zabytkowym wymagają podjęcia szeroko zakrojonych prac remontowych w zakresie infrastruktury oraz poszczególnych zagród i budynków. Analizując zebrany materiał przedstawiam informacje pozyskane z poszczególnych urzędów konserwatorskich, niestety w niektórych przypadkach otrzymaliśmy jedynie tekst, bez załączników graficznych, więc trudno odnieść się do faktycznych wartości kulturowych tych miejscowości w przypadku Wielkopolski są to 4 wsie. W przypadku Mazowsza odnalazłam materiał fotograficzny dotyczący wsi Siecień, którą wyróżnia ciekawe i dobrze zachowane rozplanowanie przestrzenne. Osada jest okolnicą, zabudowaną wokół centralnego stawu, z dominantami architektonicznymi na wzgórzach - wpisanymi do rejestru: doskonale zachowanym gotyckim zespołem kościelnym oraz zdegradowanym założeniem dworskim z murowanym spichlerzem. Głównym elementem okolnicy jest droga wokół stawu, przy której zachował się zespół historycznej zabudowy wiejskiej. Interesujący zasób wsi zabytkowych odnajdujemy na obszarze północy Polski. W przypadku województwa zachodniopomorskiego jest to 10 wsi, w większości o średniowiecznej metryce o zwartych, czytelnych układach, wśród których wyróżnia się zabudowa szkieletowa w północnej części pasa nadmorskiego (Gosław, Słowino). Typ zabudowy szkieletowej, uzupełnionej o budownictwo murowane i drewniane występuje na terenie województwa pomorskiego, obecnie lista obejmuje 11 wsi. Warto zwrócić uwagę, że część z tych miejscowości została objęta ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków - wsie Żuławki, Drewnica. Wsie pomorskie to miejscowości niezwykle malownicze, o interesujących zasobach, wymagających znaczących działań rewitalizacyjnych, wśród których znajdują się liczne przykłady wsi o metryce średniowiecznej, np. Swołowo o układzie owalnicy z zachowaną zabudową XVIII i XIX - wieczną, układ wsi Żuławki reprezentujący typ łańcuchówki przywałowej, czy osada rybacka Marzęcino z przykładami budownictwa domów podcieniowych. 3
Obszar województwa warmińsko mazurskiego to przede wszystkim wsie o układzie owalnic i widlic na Warmii oraz ulicówki ten typ jest szczególnie charakterystyczny dla krainy Mazur. Ulicówki na tym obszarze powstawały w dwóch etapach kolonizacji tj. w XVI wieku i ponownie w okresie panowania Fryderyka Wilhelma osadnictwo z tego okresu jest opisywane jako tzw. kolonizacja szkatułkowa dochód z nowo zakładanych wsi zasilał bezpośrednio szkatułę, czyli skarbiec książęcy, przykładami takich wsi są np. wieś Klon, Faryny. Ciekawym przykładem są też wsie Kwitajny czy Kadyny układy zabudowy wsi powiązane z dużymi majątkami ziemskimi, które determinują układ przestrzenny, ale też prezentują niezwykłe zdobnictwo i bogactwo form architektonicznych. Przechodząc dalej na wschód docieramy do województwa podlaskiego, którego cechą charakterystyczną jest dominujący materiał budowlany drewno. Układy wsi reprezentują tu zwarte ulicówki i wsie szeregówki pochodzące z czasów reformy agrarnej królowej Bony w podlaskich królewszczyznach w XVI w. Drewniane budownictwo historyczne charakterystyczne jest także dla województwa lubelskiego. Na tym obszarze służby konserwatorskie wytypowały cztery wsie. Tak niewielka liczba spowodowana jest ogromną utratą zasobów podczas I i II wojny światowej (przebieg frontu, celowe podpalenia armii rosyjskiej spowodowały, że zniszczenia w okresie międzywojennym określane są jako katastrofalne). Do tego należy jeszcze dodać współczesne przekształcenia. Próbą ratowania ginącego dziedzictwa są działania podejmowane w Mięćmierzu dawnej wsi flisackiej z zabudową o dwojakim charakterze: zachowane in situ budynki drewniane i murowane z kamienia opoki oraz budynki translokowane z innych regionów Lubelszczyzny. W przypadku województwa podkarpackiego, niezbędna jest dodatkowa analiza pod kątem przedstawienia faktycznych układów ruralistycznych, czy przyjęty system osadniczy kształtował się w typie charakterystycznym dla miast czy też wsi, jest to zadanie dla ekspertów zajmujący się budownictwem tego regionu i ewentualnie służb konserwatorskich. Według obecnie posiadanych danych z pięciu miejscowości wymienionych przez służby konserwatorskie tylko dwie to dawne wsie, zaś pozostałe to małe miasteczka. Bardzo ciekawą zabudowę domów z I. poł. XIX w. o konstrukcji przysłupowej ustawionych szczytem do placu odnajdujemy w Jaśliskach. Jest to jednak przykład zabudowy charakterystycznej dla dawnego miasteczka. Również obecna wieś Mrzygłód utraciła prawa miejskie po I wojnie światowej. 4
W przypadku województwa śląskiego wkz wytypował 9 wsi. Z jednej strony mamy tu charakterystyczną dla terenów górskich drewnianą zabudowę wsi Istebna (obszar wsi wpisany do rejestru zabytków), charakteryzowaną jako typ osady wołoskiej oraz wieś Jaworze. W obszarze centralnego Górnego Śląska większość wsi jest obecnie elementem przestrzennym układów miejskich, więc w tym obszarze służby konserwatorskie wyróżniły jedynie wsie Sierakowice, Dzimierz i Lyski. Natomiast na obszarze ziemi częstochowskiej zwrócono uwagę na Trzebniów, Postaszowice, Piasek z charakterystyczną drewniano murowaną zabudową szczytową oraz Sokolniki z typem tzw. zagród okólnych, jednak przeprowadzona ostatnio analiza przez delegaturę w Częstochowie wskazała, iż wieś Sokolniki została mocno przekształcona i nie kwalifikuje się obecnie do dalszych prac, w zamian ujęta została wieś Podlesie. Z tych miejscowości za najlepiej zachowaną konserwatorzy uznali Trzebniów w powiecie myszkowskim ze względu na układ przestrzenny i zachowane lokalne budownictwo. Ogromne wyzwanie czeka województwo dolnośląskie. W tej chwili na liście przekazanej przez konserwatora zabytków znajduje się 20 miejscowości, w sumie ponad tysiąc wsi ujętych jest w ewidencji zabytków. Jest to niezwykle różnorodny i ciekawy obszar, z jednej strony wsie takie jak Działoszyn z zachowanymi domami o konstrukcji przysłupowo-zrębowej, stanowiące unikalny typ budownictwa ludowego występujący na obszarze Euroregionu Nysa, na styku trzech państw: Polski, Niemiec i Czech. Z drugiej strony występują tu miejscowości już od XIX wieku pełniące rolę nie tylko wsi, ale także miejscowości wypoczynkowych, tak jak Międzygórze, które w XIX w. rozwinęło się w popularną miejscowość wypoczynkową z charakterystyczną zabudową w stylu szwajcarskim. Z pewnością więc lista ta wymaga weryfikacji. Wydaje się, że brakuje wielu ciekawych wsi, jedną z nich może być Dobków, przykład rozległej wsi ulicówki (ponad 3 km), o historii sięgającej XIII w. Jest to wieś aktywnie promująca swoje walory wiejskości o tradycyjnym sudeckim charakterze, osobiście pierwszy raz zetknęłam się z zapisem promującym miejscowość: Czy wiesz, że od II wojny światowej w Dobkowie powstało tylko 5 nowych domów, dzięki temu podziwiać można pierwotny układ naszej wsi Dobków 2013. W ramach szeregu działań edukacyjnych realizowany jest tam obecnie projekt utworzenia sudeckiej zagrody edukacyjnej, w którym ma powstać nowoczesne centrum edukacji ekologicznej, dzięki temu zostanie poddana rewitalizacji charakterystyczna zagroda dla tych terenów. 5
W przypadku województwa lubuskiego mamy 16 miejscowości, choć z ostatnio otrzymanych informacji od lubuskiego konserwatora zabytków wynika, że liczba ta się nieco powiększyła. Wskazana jest więc analiza i ocena miejscowości, w celu faktycznej selekcji wsi najcenniejszych. Jedną z interesujących miejscowości może być Kołczyn, wieś położona jest w otoczeniu dużych kompleksów leśnych, na skraju mokradeł warciańskich, poddanych melioracji i zarazem kolonizacji olęderskiej w okresie nowożytnym. Miejscowość posiada układ przestrzenny w formie wielodrożnicy z czytelnym reliktem średniowiecznej owalnicy. Glińsk natomiast to wieś o metryce średniowiecznej, owalnica z zachowaną historyczną zabudową siedliskową z charakterystycznym układem wokół podwórza gospodarczego. W pierwotnym wykazie nie ma np. wsi Przytok czy Trzebiechów, obydwie znajdują się natomiast na liście dodatkowej. Trzebiechów to miejscowość istniejąca od ok. XIII w., znana głównie z barokowego zespołu pałacowego oraz niezwykle interesującego sanatorium wybudowanego na pocz. XX wieku, z wystrojem projektowanym przez czołowego twórcę secesji - Henrego van de Velde (obecnie DPS), do tej pory mniej mówiło się o samej wsi, więc może faktycznie warto zwrócić uwagę na układ pierwotnej zabudowy wsi. Jeżeli chodzi o województwo kujawsko pomorskie, to konserwator zabytków wytypował 9 wsi. Są to wsie lokowane od czasów średniowiecza. Jest to jedno z nielicznych województw, w którym zostały opracowane karty ewidencyjne zabytku nieruchomego, w których znajduje się opis układu przestrzennego oraz informacje dotyczące zagrożeń dla substancji zabytkowej miejscowości. Tak więc, w celu określenia potencjału wsi dziedzictwa kulturowego niezbędna jest wnikliwa ocena ilościowa i jakościowa zasobów wstępnie wytypowanych; ewentualna korekta, która z jednej strony ograniczy obecny zasób, a z drugiej go uzupełni np. o obszar Małopolski, gdyż wydaje się, że w regionie tym powinno być zachowanych więcej zabytkowych układów ruralistycznych. Tymczasem znajdują się tu tylko dwie miejscowości wskazane przez służby konserwatorskie (Chochołów, Gołkowice Dolne) oraz niezwykle ciekawa i znana wieś Zalipie, nie tyle ze względu na dziedzictwo materialne co tradycje unikalnego sposobu zdobienia obiektów i elementów architektonicznych, także współczesnych. Obecnie niezbędne są dalsze działania, które jednoznacznie wskażą wsie najmniej przekształcone, w których możliwy będzie proces rewitalizacji, ważne, aby były to obszary posiadające wyraźne cechy wiejskiej kultury budowlanej, typowej dla danego regionu. Zwłaszcza istotny jest historyczny sposób zagospodarowania przestrzeni, harmonijna i 6
jednorodna zabudowa oraz detal architektoniczny, obecność zabytków wpisanych do rejestru zabytków, powiązanie wnętrza wsi i jej otoczenia z elementami przyrodniczymi i krajobrazowymi. Te elementy staraliśmy się Państwu pokazać w Jemielnicy. Taki zasób miejscowości występuje oczywiście na terenie województwa opolskiego, obecnie ograniczyliśmy ilość najcenniejszych wsi do 15. Szczególnie istotne jest, aby działania mające na celu wybór i ochronę najcenniejszych wsi realizowany był przez możliwie szerokie działania instytucjonalne: nie tylko urzędów konserwatorskich, ale także urzędy marszałkowskie, samorządy, czy uczelnie. Niezbędna jest weryfikacja zasobów, konieczne jest zlecenie ekspertom opracowań wartości kulturowych wsi. Możliwe są tutaj wspólne działania urzędów konserwatorskich i marszałkowskich. Na terenie województwa opolskiego w ramach współpracy co roku współfinansujemy opracowanie studialne dla jednej miejscowości. Ważne jest, aby działania zostały podjęte jak najszybciej, z każdym miesiącem zasób zabytkowy ulega zmniejszeniu bądź przekształceniu. 7