Gleboznawstwo i geomorfologia Wykład dla studentów ochrony środowiska I rok...nie ma życia bez gleby, ani gleby bez życia Stanisław Miklaszewski (1907)
Gleboznawstwo i geomorfologia WYKŁAD 4: OBSZARY GÓRSKIE
1. Definicje i podział Rozmieszczenie obszarów górskich na Ziemi nawiązuje bezpośrednio do układu płyt litosfery, a w szczególności do przebiegu granic między poszczególnymi płytami oraz stref rozłamowych w obrębie płyt, noszących nazwę ryftów śródkontynentalnych.
1. Definicje i podział Góry to formy ukształtowania terenu o silnie urozmaiconej rzeźbie, ich wysokość względna przekracza 300 m od dna najbliższych dolin oraz cechuje je duże nachylenie stoków. Formy te złożone są z elementów wklęsłych (doliny i kotliny) oraz wypukłych (szczyty). Powstawanie obszarów górskich związane jest z działalnością sił wewnętrznych (np. wulkanizm) oraz procesy tektoniczne prowadzące do deformacji warstw skalnych, do których zaliczamy fałdy oraz uskoki. Te ostatnie są najpowszechniejszymi procesami odpowiedzialnymi za powstawanie gór.
1.1 Uskoki Są to deformacje podłoża skalnego powodujące przerwanie ciągłości warstw i przesunięcie ich względem siebie w poziomie lub w pionie. Wyróżniamy 3 typy uskoków: 1. Normalne powierzchnia uskokowa jest nachylona w stronę skrzydła zrzuconego. Uskoki takie są typowe w warunkach rozciągania litosfery.
1.1 Uskoki 2. Odwrócone (inwersyjne) wzdłuż uskoku jeden fragment skorupy jest nasuwany na drugi. Typowe dla warunków skracania litosfery.
1.1 Uskoki 3. Przesuwcze kierunek przesunięcia jest równoległy do kierunku rozciągłości powierzchni uskokowej (w lewo lub w prawo lewo/prawoprzesuwcze).
2. Podział genetyczno-strukturalny obszarów górskich Wyróżniamy następujące obszary górskie, w których: 1. rzeźba nawiązuje do systemu uskoków zrzutowych normalnych, odzwierciedla naprężenia rozciągające w litosferze, związany jest z obszarami rozbieżnych granic płyt kontynentalnych. 2. rzeźba nawiązuje do systemu nasunięć, czyli odzwierciedla naprężenia skracające w litosferze, typowy dla zbieżnych granic płyt. 3. rzeźba nawiązuje do uskoków przesuwczych. Występować mogą zarówno naprężenia rozciągające i skracające, miejscami naprzemiennie.
2.1. Góry związane z systemami uskoków normalnych Góry zrębowe Najważniejszym procesem tektonicznym są przemieszczenia wzdłuż uskoków normalnych (ruchy pionowe). W ich obrębie wyróżniamy następujące formy rzeźby: Zręby tektoniczne wydźwignięte fragmenty tektoniczne. Po ich obu stronach występować mogą uskoki. W odmianie symetrycznej wyniesienie zrębu jest jednakowe z obu stron. Istnieją również odmiany asymetryczne o różnym wyniesieniu obu stron zrębu.
2.1. Góry związane z systemami uskoków normalnych Góry zrębowe Półzręby to formy zrębów wyniesione tylko wydłuż jednego uskoku (np. Tatry). Cechuje je wyraźna asymetria i mają krótki, stromy stok przy uskoku, a łagodne nachylenie po przeciwnej stronie.
2.1. Góry związane z systemami uskoków normalnych Góry zrębowe Zewnętrzne progi tektoniczne to niższe formy rzeźby wchodzące w skład zrębu, powstają wzdłuż linii uskoku. Podlegają procesowi erozji, co prowadzi do powstawania trójkątnych lic progów tektonicznych.
2.2. Góry związane z pasami nasunięć Są to najbardziej dynamiczne przekształcenia rzeźby terenu o średnim tempie dźwigania tektonicznego 1-10mm/rok (1-10km/1mln lat). Ich średnie tempo niszczenia jest podobne, co oznacza swoisty stan równowagi dynamicznej zapobiegający obniżaniu się średniej wysokości łańcucha górskiego. Posiadają one dwa typy rzeźby: Rzeźba zgodna rysy rzeźby pokrywają się ze strukturą podłoża Rz. Inwersyjna brak jest zgodności pomiędzy rozciągłością głównych form rzeźby, a przebiegiem głównych struktur tektonicznych.
2.2.1. Zapadliska tektoniczne Są to obniżenia terenu wzdłuż uskoków, występują w miejscach, gdzie zachodzą procesy rozciągania skorupy ziemskiej. Zaliczamy do nich: Rowy tektoniczne długie, linijne zapadliska ograniczone z obu stron progami tektonicznymi Półrowy tektoniczne ograniczone uskokiem tylko z jednej strony (np. Dolina Śmierci w Kalifornii). Rozziew rombowy powstaje wzdłuż strefy uskokowej o charakterze przesuwczym.
2.2.2. Formy sejsmotektoniczne Powstają na skutek działalności sejsmicznej, poprzez przemieszczenie się w obrębie ośrodka skalnego, co prowadzi do powstania tego typu form. Wyróżniamy: Skarpy uskokowe powstają na powierzchni uskoków w przypadku u. normalnych są to formy linijne o dużej rozciągłości (do 10km) i wysokości 0,5-10m. Mają one przebieg prostoliniowy lub lekko kręty. skarpy związane z nasunięciami są kręte i zygzakowate. Szczeliny tektoniczne powstają w miejscu lokalnego rozciągnięcia skorupy ziemskiej. Są mało trwałe i szybko wypełniają się osadami.
2.3. Małe formy rzeźby związane z uskokami przesuwczymi Powstają wzdłuż uskoków przesuwczych, gdzie przeważają ruchy horyzontalne. Zaliczamy do nich: Zapadliska rombowe - duże formy Kotliny - płytkie formy
3. Góry wg innych kryteriów Stosując kryteria morfograficzne można wyróżnić: góry pojedyncze o różnych rozmiarach, np. odosobnione stożki wulkaniczne lub masywy górskie (Harz, Wogezy), ciągi górskie o różnej długości, szerokości i wysokości. W zależności od budowy, pochodzenia i rozczłonkowania wyróżniamy z kolei: o wały górskie, złożone z masywów, grup i grzbietów górskich, rozczłonkowanych śródgórskimi rowami i kotlinami zapadliskowymi oraz dolinami (np. Sudety), o łańcuchy górskie (np. Alpy, Karpaty, Himalaje, Andy), a w ich obrębie pasma górskie, złożone z szeregu pojedynczych grzbietów górskich, oraz masywy i grupy górskie.
3. Góry wg innych kryteriów Ciąg łańcuchów tego samego wieku i pochodzenia nosi nazwę systemu górskiego, np. alpejski system górski. Na podstawie kryteriów hipsometrycznych rozróżnia się: góry niskie wysokości do 500 m n.p.m. (np. Góry Świętokrzyskie), góry średnie wysokości do 1500 m n.p.m. (np. Beskidy, Sudety), góry wysokie osiągające wysokości do 8848 m n.p.m. (np. Himalaje, Kaukaz, Alpy, Tatry).
3. Góry wg innych kryteriów Wyróżnia się dwa zasadnicze ciągi górskie: około-pacyficzny oraz eurazjatycki. Ciąg okołopacyficzny tworzą góry: Andy, Kordyliery, Kamczatki, Kołymskie, Czerskiego, Stanowe, Korei i Japonii, Archipelagu Malajskiego oraz Alpy Australijskie. Ciąg eurazjatycki o przebiegu równoleżnikowym tworzą góry: Atlas, Betyckie, Alpy, Apeniny, Karpaty, Bałkan, Dynarskie, Taurus, Kaukaz, Elburs, Hindukusz, Karakorum, Kunlun, Himalaje, Malajskie.
Dziękuję za uwagę