Wrona siwa Corvus cornix w Polsce stan wiedzy i perspektywy badań

Jerzak L., Kavanagh B.P., Tryjanowski P. (red.) Ptaki krukowate Polski [Corvids of Poland] Bogucki Wyd. Nauk., Poznań 2005 Piotr Zduniak Wrona siwa Corvus cornix w Polsce stan wiedzy i perspektywy badań Hooded Crow Corvus cornix in Poland current knowledge and future research ABSTRACT: The Hooded Crow Corvus cornix is known as a nest predator influencing the breeding success of many bird species. This fact arouses interest of many researchers, birdwatchers and naturalists. Moreover the role of crows in ecosystems evokes a lot of emotions among biologists, hunters, and clerks who administer areas protecting birds or institutions responsible for nature conservation in Poland. Consequently, the Hooded Crow is regarded as a controversial species. Despite this and all its advantages as a subject of research, the knowledge about the Hooded Crow in Poland is still fragmentary, based mainly on numerous faunistic monographs and a few dissertations, articles and short notes. Aims of this article were: (1) a summary of the knowledge about the Hooded Crow in Poland; (2) and propositions of future research, in consequence leading to an improvement of the present knowledge of its biology, ecology and ethology, and thereby a solution to at least some problems connected with this controversial species. KEY WORDS: abrasive (confrontational) species, Corvus cornix, Hooded Crow, nest predation, future research, Poland STRESZCZENIE: Wrona siwa Corvus cornix jest drapieżnikiem silnie wpływającym na sukces gniazdowy wielu gatunków ptaków. Fakt ten wzbudza zainteresowanie licznych badaczy, obserwatorów ptaków i przyrodników. Dodatkowo rola wrony siwej w ekosystemach wywołuje wiele emocji wśród biologów, myśliwych, urzędników administrujących obszarami chroniącymi ptaki i instytucji odpowiedzialnych za ochronę przyrody w Polsce, czyniąc zeń tzw. gatunek konfliktowy. Mimo kontrowersji, jakie wzbudza wśród zainteresowanych, Piotr Zduniak, Zakład Biologii i Ekologii Ptaków, Instytut Biologii Środowiska, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Collegium Biologicum, Umultowska 89, 61-614 Poznań, e-mail: kudlaty@main.amu.edu.pl

114 Piotr Zduniak oraz posiadania wielu zalet jako obiekt badań, gatunek ten jest w Polsce wciąż nie w pełni poznany, a opracowania zawierające informacje na jego temat to głównie monografie faunistyczne oraz nieliczne rozprawy naukowe, artykuły i notatki. Celem niniejszej pracy jest podsumowanie wiedzy o wronie siwej w Polsce na podstawie dotychczasowych publikacji oraz propozycja dalszych kierunków badań, prowadzących w konsekwencji do poprawy obecnej znajomości biologii, ekologii oraz etologii i tym samym rozwiązania przynajmniej części problemów z tym kontrowersyjnym gatunkiem. SŁOWA KLUCZOWE: Corvus cornix, drapieżnictwo gniazdowe, gatunek konfliktowy, perspektywy badań, Polska, wrona siwa Wstęp Wrona siwa jest drapieżnikiem silnie wpływającym na sukces gniazdowy wielu gatunków ptaków (np. Witkowski 1983, Jankowski 1985, Osiejuk 1998, Kuczyński 1999, Cadiou 1999, Volponi 1999, Green & Yurlov 1999, Opermanis et al. 2001, Drachmann et al. 2002), w tym gatunków łownych, takich jak krzyżówka Anas platyrhynchos czy gęgawa Anser anser. Fakt ten wzbudza zainteresowanie wielu badaczy, obserwatorów ptaków i przyrodników. Dodatkowo rola wrony siwej w ekosystemach wywołuje wiele emocji wśród biologów, myśliwych, urzędników administrujących obszarami chroniącymi ptaki i instytucji odpowiedzialnych za ochronę przyrody w Polsce, czyniąc zeń tzw. gatunek konfliktowy. Wrona siwa jest średnio licznym gatunkiem lęgowym występującym na terenie całego kraju z pominięciem najwyższych partii pasm górskich (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Charakteryzuje się ona dużymi rozmiarami, głośnym sposobem zachowania się oraz łatwo wykrywalnymi gniazdami. Mimo że posiada wiele zalet jako obiekt badań, w Polsce jest gatunkiem wciąż nie w pełni zbadanym, a opracowania zawierające informacje na jego temat to głównie monografie faunistyczne oraz nieliczne rozprawy naukowe, artykuły i notatki. Celem niniejszej pracy jest podsumowanie wiedzy o wronie w Polsce na podstawie dotychczasowych publikacji oraz propozycja dalszych kierunków badań, prowadzących w konsekwencji do poprawy obecnej znajomości biologii, ekologii oraz etologii i tym samym rozwiązania przynajmniej części problemów z tym kontrowersyjnym gatunkiem. Rozmieszczenie Na podstawie danych zebranych i podsumowanych przez Tomiałojcia i Stawarczyka (2003) oraz pojedynczych dodatkowych opracowań dokonano ogólnego przedstawienia rozmieszczenia wrony siwej w Polsce. Jest to średnio liczny gatunek lęgowy kraju o zróżnicowanym rozmieszczeniu. Wrona siwa najmniej liczna jest w górach (np. w Gorcach 0,07 p/km 2 ; Walasz & Mielczarek 1992) i na obszarach rolniczych, gdzie osiąga od 0,05 p/km 2, jak w okolicach Poznania (P. Wylegała), do 0,2 2,4 p/km 2 w rejonie Wrocławia i pod Miliczem zależnie od ilości zadrzewień (Grabiński 1987, Dyrcz et al. 1991). Znacznie bardziej liczna jest w dolinach rzecznych, stanowiących najprawdopodobniej jej

Wrona siwa Corvus cornix w Polsce stan wiedzy i perspektywy badań 115 pierwotne środowisko życia. Na tego typu terenach osiąga zagęszczenia od 0,3 do 2,1 p/km 2 nad Wartą (Winiecki et al. 1997), 2,6 3,8 p/km 2 nad Notecią (Bednorz & Kupczyk 1995) i od 2,8 do 3,9 p/km 2 na terenie Parku Narodowego Ujście Warty (Zduniak & Kuczyński 2003). Nad Odrą na Dolnym Śląsku jest również ptakiem dość licznym (Jakubiec 1972), natomiast nad mniejszymi rzekami, np. na Pobrzeżu Bałtyckim, jest uznawana za gatunek nieliczny (Górski 1982). Najliczniej wrona siwa występuje w dużych miastach, takich jak Wrocław (12,3 p/km 2 ; Udolf 2004) i Warszawa (4 6 p/km 2 zabudowa śródmiejska, 11 17 p/km 2 stare parki i cmentarze; Luniak et al. 2001), choć w Poznaniu lokalne zagęszczenie wrony siwej wynosi 2,1 p/km 2 (Ptaszyk 1993), a w krakowskich parkach jedynie ok. 0,1 p/km 2 (Walasz & Milelczarek 1992), natomiast w Przemyślu w latach 1993 1996 wrona siwa gniazdowała zaledwie na 5 stanowiskach (Kunysz & Kurek 1997). Liczebność i trendy Według Snowa i Perrinsa (1998) wielkość krajowej populacji wrony siwej waha się od 50 000 do 100 000 par. Brak jest jednak wystarczającej liczby badań zróżnicowanych krajobrazowo powierzchni w różnych rejonach kraju, które pozwalałyby na aktualną ocenę całkowitej liczebności wrony siwej w Polsce, która według Tomiałojcia i Stawarczyka (2003) jest nieznana. Podobnie sytuacja wygląda z oceną trendów liczebności brakuje danych długoterminowych z powierzchni o zróżnicowanym krajobrazowo charakterze. Tomiałojć i Stawarczyk (2003) piszą jedynie o intuicyjnie stwierdzonym spadku liczebności wrony siwej w krajobrazie pozamiejskim. Wskazywałyby na to odnotowany przez Grabińskiego (1996) spadek liczebności w latach 1982 1985 pod Wrocławiem (z 2,1 do 1,2 p/km 2 ) i w latach 1980 1985 pod Miliczem (z 2,2 do 1,2 p/km 2 ). Jednocześnie dane z lat 2000 2004, z krajobrazu rolniczego okolic Odolanowa (220 km 2 ) (M. Antczak) oraz z Parku Narodowego Ujście Warty (16 km 2 ) (P. Zduniak), wskazują na fluktuującą, lecz stabilną wielkość populacji wrony siwej na badanych powierzchniach (ryc. 1). Z badań przeprowadzonych przez innych autorów również wynika, że populacje wrony siwej charakteryzują się dużą stabilnością zagęszczenia par lęgowych (Tenovuo 1963, Wittenberg 1968, Tompa 1975, Loman 1980), co potwierdzałoby ostatnio uzyskane wyniki. Faktem jest szybko rosnąca liczba par lęgowych wrony siwej w dużych miastach i związany z tym proces synurbizacji tego gatunku. Doskonałym przykładem jest Wrocław, gdzie w latach 1972 1974 gniazdowała tylko jedna para wron siwych (Tomiałojć 1990), natomiast w roku 2003 jedynie na 17,8 km 2 tego miasta, stwierdzono aż 219 par (Udolf 2004). Jednocześnie w latach 2001 2003 zaobserwowano tam aż 1,5-krotny wzrost liczebności par lęgowych wrony siwej (Udolf 2004). Wędrówki i zimowanie Informacje na temat migracji wron siwych zawarte są w dwóch opracowaniach Bussego (1963, 1969). Według niego wrona siwa jest w przeważającym stopniu

116 Piotr Zduniak Ryc. 1. Zmiany zagęszczenia par lęgowych wrony siwej na terenie Parku Narodowego Ujście Warty (powierzchnia 16 km 2 ) i pod Odolanowem (220 km 2 ) w latach 2000 2004 Fig. 1. Changes in breeding density (pairs/km 2 ) of the Hooded Crow in the National Park Ujście Warty (area 16 km 2 ) and near Odolanów (220 km 2 ) in 2000 2004 ptakiem wędrownym, a populacje zachodnie są częściowo osiadłe. Całkowicie osiadłe są zaś populacje miejskie (Ptaszyk 2003, Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Ogółem przyjmuje się, że ponad połowa osobników opuszcza na zimę swoje miejsca rodzinne (Busse 1963), podejmując lokalne bądź dalsze migracje. Ptaki podejmujące wędrówki mogą przemieszczać się na znaczne odległości. Średni dystans wędrówki to 686 km. Ptaki z polskimi obrączkami stwierdzono również we wschodniej Francji, trasa ich przelotu wyniosła ok. 1070 km (Busse 1963, 1969). Teren Polski jest zimowiskiem dla ptaków ze wschodu, np. na obszarze Małopolski zimują osobniki z Wyżyny Środkoworosyjskiej i Ukrainy (Walasz 2000). Obszar zimowania ptaków gniazdujących w Polsce rozciąga się od zachodniej części Polski przez Czechy, Austrię i Szwajcarię do wschodniej Francji (Busse 1963, Walasz 2000). Z reguły zimujące wrony siwe spotykane są pojedynczo, znane są także obserwacje wron siwych (do 300 osobników) w stadach z gawronami do ok. 10 000 (Walasz 2000) oraz z gawronami i kawkami do 100 200 osobników (Winiecki 1986, 2000). W okresie zimy wrony siwe gromadzą się również w stada jednogatunkowe, np. w latach 1996 2004 na Ziemi Lubuskiej w okolicach Czerwieńska spotykano stada od 80 do 120 ptaków (P. Czechowski). Zdarzają się też skupiska noclegowe, nawet do ok. 400 osobników (Tomiałojć & Stawarczyk 2003).

Wrona siwa Corvus cornix w Polsce stan wiedzy i perspektywy badań 117 Biologia rozrodu Biologia lęgowa, w porównaniu z innymi aspektami życia wrony siwej, jest relatywnie dobrze poznana, jednak w Polsce badania, których wyniki opublikowano, prowadzono jedynie na terenach związanych z wodą (Grabiński 1996, Zduniak & Kuczyński 2003). Aktualnie badana jest też populacja miejska (J. Udolf), brak jest natomiast tego typu badań w krajobrazie rolniczym. Usytuowanie gniazda Gniazdo wrony siwej umieszczone jest zwykle przy pniu w szczytowej części drzewa (Grabiński 1996, Zduniak & Kuczyński 2003, Udolf 2004). Kulczycki (1973) wspomina również o środkowej części korony drzewa jako częstym miejscu budowy gniazda przez wrony siwe. Odnotowano gniazdowanie wron siwych na następujących gatunkach drzew (Kulczycki 1973): topola czarna Populus nigra, olsza czarna Alnus glutinosa, wierzba szara Salix cinerea, buk zwyczajny Fagus sylvatica, klon pospolity Acer platanoides, lipa drobnolistna Tilia cordata, śliwa tarnina Prunus spinosa, sosna zwyczajna Pinus sylvestris i modrzew Larix sp. Inne gatunki, na których wrony siwe lokują gniazda, to: dąb szypułkowy Quercus robur, brzoza Betula sp., jesion wyniosły Fraxinus excelsior (Grabiński 1996) oraz wierzba biała Salix alba, wierzba krucha Salix fragilis i gatunki wchodzące w skład zarośli wierzbowych Salicetum triando-viminalis (Zduniak 2002). Udolf (2004), badający wronę we Wrocławiu, stwierdził gniazdowanie tego gatunku na 21 gatunkach drzew. W takim środowisku wrony siwe gniazdują również na budynkach i czynnych dźwigach budowlanych (Tomiałojć & Stawarczyk 2003, J. Udolf). Podobnie jak kruki, wrony siwe zakładają gniazda na słupach energetycznych, np. w krajobrazie rolniczym Wielkopolski (M. Antczak, A. Surmacki, P. Tryjanowski). Istnieją również podobieństwa między srokoszem i wroną siwą, gdyż wrony również budują gniazda w jemiole. W środkowowschodniej części Wrocławia aż 30% gniazd wrony ukrytych było w tego typu miejscach (Udolf 2004). Wysokość usytuowania gniazda nad ziemią jest związana z wysokością drzewa, zarówno w przypadku gatunków drzew z tego samego rodzaju (Zduniak 2002), jak i różnych gatunków drzew. W badanej przez Grabińskiego (1996) populacji najwyżej usytuowane gniazda znajdowały się na topolach (x = 21 m), preferowanych przez wrony siwe, najniżej zaś na wierzbach (x = 11,3). Średnia wysokość gniazda nad ziemią wyniosła 14,4 m (n = 112). Podobną wartość (15,5 m) odnotowano we Wrocławiu (Udolf 2004), na terenach zalewowych zaś, gdzie dominującymi gatunkami drzew są wierzby, wartość ta jest znacznie niższa i wynosi 9,9 m (n = 156) (Zduniak & Kuczyński 2003). Fenologia lęgów Pierwsze lęgi wron siwych następują na początku kwietnia (Grabiński 1996, Zduniak & Kuczyński 2003), najpóźniejsze zaś rozpoczynają się 10 maja (Zduniak & Kuczyński 2003) lub nawet 15 maja (Grabiński 1996). Okres lęgowy (czas od momen-

118 Piotr Zduniak tu zniesienia pierwszego jaja do wylotu ostatniego pisklęcia z gniazda) trwa od 64 do 89 dni w dolinie Baryczy (Grabiński 1996) i od 70 do 82 dni na terenie Parku Narodowego Ujście Warty (Zduniak & Kuczyński 2003). Większość zniesień na obydwu badanych powierzchniach inicjowana była do końca drugiej dekady kwietnia. Według Kulczyckiego (1973), gniazdo wrony siwej zbudowane jest z czterech warstw: 1. suche gałęzie i patyki, 2. drobne gałązki, 3. glina wymieszana z materiałem roślinnym, 4. wyściółka. Budowa gniazda wydaje się jednak uzależniona od dostępnego w środowisku materiału. Na terenach zalewowych gniazda wron siwych (n = 42) składają się z dwóch wyraźnych warstw i wyściółki. Warstwę zewnętrzną stanowią świeże i suche patyki, natomiast warstwę wewnętrzną sucha kora i trawa. Występują również gniazda zbudowane tylko z patyków i posiadające bardzo skromną wyściółkę. Główne komponenty wyściółki to: sierść (88,1% wszystkich sprawdzonych gniazd), puch (66,7%), pióra (61,9%) i świeża trawa (19,0%). Pozostałe to puch z pałki wodnej, mech oraz materiały, takie jak: sznurek, fragmenty tkanin, folia i papier (Zduniak 2002, Zduniak & Kuczyński 2003). Wymiary gniazd (n = 31) podane przez Kulczyckiego (1973) przedstawiają się następująco: średnica wewnętrzna: x = 19,4 cm (95% CL: 18,7 20,1), zakres 15 25; głębokość: x = 10,3 cm (95% CL: 9,6 1,0), zakres 8 15. Uzyskane wartości są zbliżone do podawanych przez Zduniaka i Kuczyńskiego (2003) średnica wewnętrzna: x = 18,3 cm (95% CL: 17,8 18,9; n = 42), zakres 15 22; głębokość: x = 11,0 cm (95% CL: 10,6 11,5; n = 42), zakres 9 15. Dodatkowo autorzy podają wysokość gniazda: x = 18,8 cm (95% CL: 18,0 19,7; n = 42), zakres 14 25. Parametry rozrodu i straty gniazdowe Podstawowe parametry rozrodu oraz przyczyny całkowitych strat gniazdowych w badanych w Polsce populacjach wrony siwej zostały przedstawione w tabeli 1. Istnieją wyraźne różnice w wynikach uzyskanych na dwóch różnych powierzchniach i w różnym czasie. Mowa tu o średniej wielkości zniesienia oraz wykluwalności, które były niższe na terenie Parku Narodowego Ujście Warty niż na Stawach Milickich. Jednocześnie sukces gniazdowy i produkcja młodych były znacznie wyższe w ujściu Warty niż w dolinie Baryczy. Taka sytuacja wynika najprawdopodobniej z niekorzystnych i bardzo zmiennych warunków pokarmowych, panujących na terenach zalewowych wczesną wiosną (małe zniesienia, niska wykluwalność) i z bardzo dużej dostępności pokarmu w okresie karmienia młodych (wysoka przeżywalność piskląt i ogólny wysoki sukces reprodukcyjny) (Zduniak & Kuczyński 2003). W przypadku stawów rybnych dostępność pokarmu nie jest w tak silny sposób warunkowana poziomem wody. Główną przyczyną strat lęgowych jest drapieżnictwo (np. Ricklefs 1969, Martin 1995). W przypadku tak dużego ptaka jak wrona, również i ten czynnik w największym stopniu wpływa na jej sukces rozrodczy. Negatywny wpływ drapieżnictwa szczególnie zaznaczał się w populacji badanej przez Grabińskiego (1996), gdzie jedynie 23,1% par osiągało sukces gniazdowy (wyprowadzało przynajmniej jednego młodego), a aż 89,4% całkowitych strat gniazdowych spowodowanych było przez drapieżniki. Również badania prowadzone w Parku Narodowym Ujście Warty

Wrona siwa Corvus cornix w Polsce stan wiedzy i perspektywy badań 119 wskazują na drapieżnictwo jako główny czynnik ograniczający sukces rozrodczy, lecz w znacznie mniejszym stopniu niż to miało miejsce na Stawach Milickich (tab. 1). W przypadku populacji zamieszkującej teren PN Ujście Warty istotne są też straty spowodowane błędną konstrukcją gniazda (18% całkowitych strat), wynikające prawdopodobnie z silnej konkurencji o miejsca gniazdowe. Ten czynnik jedynie sporadycznie obniżał sukces gniazdowy w populacji milickiej. Istotną rolę w stratach gniazdowych w badanych populacjach wrony siwej odgrywało drapieżnictwo ze strony własnego gatunku. Dotyczyło ono zarówno ptaków lęgowych (Tenovuo 1963), jak i osobników ze stada nielęgowego (Wittenberg 1968, Yom-Tov 1974, Tompa 1975). We wszystkich przypadkach straty spowodowane przez wrony siwe zawierały się między 20 a 45% wszystkich zniszczonych gniazd. W populacji badanej przez Grabińskiego (1996) kanibalizm był również częstym zjawiskiem (tab. 1), natomiast w populacji zamieszkującej PN Ujście Warty, w trakcie 3 lat badań odnotowano jedynie cztery przypadki zniszczenia lęgu przez wrony siwe. Wynikało to najprawdopodobniej z braku stada nielęgowego wron siwych i wcześniej wspomnianej obfitości pokarmu na badanym terenie (Zduniak & Kuczyński 2003). Tabela 1. Podstawowe parametry rozrodcze oraz przyczyny całkowitych strat gniazdowych w dwóch populacjach wrony siwej uzyskanych przez Grabińskiego (1996) oraz Zduniaka i Kuczyńskiego (2003); * stosunek liczby piskląt do liczby jaj, które dotrwały do końca inkubacji; ** gniazdo z sukcesem gniazdo, z którego wyleciał przynajmniej jeden młody Table 1. Basic reproductive parameters and causes of nest failure in two Hooded Crow populations, reported by Grabiński (1996) and Zduniak & Kuczyński (2003); * ratio of the number of nestlings to the number of eggs at the end of the incubation period; ** successful nest nest where at lest one juvenile fledged: (1) parameter; (2) clutch size; (3) egg dimensions; (4) hatchability; (5) mean number of fledglings per nest; (6) mean number of fledglings per successful nest; (7) % contribution of successful nests; (8) main reasons of nest losses Parametr (1) Grabiński 1996 Zduniak & Kuczyński 2003 Wielkość lęgu (2) x = 4,8 (n = 158), zakres 1 7 x = 4,3 (n = 103), zakres 2 9 Wymiary jaj (3) długość szerokość [mm] 39 jaj z 10 lęgów x = 41,8 29,4 zakres dł.: 37,5 49,2 zakres szer.: 27,4 31,3 206 jaj z 47 lęgów x = 41,2 29,1 zakres dł.: 34,7 46,7 zakres szer.: 26,2 32,3 Wykluwalność (4)* 84,1% (n = 159) 76,0% (n = 316) Średnia liczba podlotów/ 0,7 (n = 254) 2,2 (n = 103) wszystkie gniazda (5) Średnia liczba podlotów/ 2,8 (n = 65) 3,0 (n = 75) gniazda z sukcesem (6) Procent gniazd z sukcesem (7)** 23,1 (n= 281) 73,0 (n = 103) Główne przyczyny całkowitych strat gniazdowych (% strat) (8) Drapieżniki (89,4%), w tym: kuny Martes sp. (42,6%), wrona siwa (22,7%) Drapieżniki (42,0%), w tym: norka Mustela vison (21,0%), wrona siwa (14,0%) Konstrukcja gniazda (18,0%)

120 Piotr Zduniak Przeżywalność i dyspersja młodych Badania nad przeżywalnością i dyspersją młodych należą do najtrudniejszych. Wynika to głównie z ograniczeń terenowych i trudności z uzyskaniem odpowiedniej próby do analizy tak dynamicznego procesu przebiegającego na dużej powierzchni. Jednym ze sposobów analizy wcześniej wspomnianych zagadnień jest wykorzystanie danych z obrączkowania lub znakowania ptaków i ich ponownego chwytania lub odczytania. Na tej podstawie uzyskano poniższe informacje. Przeżywalność piskląt w pierwszym roku życia wynosi 44,0% (Busse 1963). Z badań Grabińskiego (1996) wynika, że do końca pierwszego kalendarzowego roku życia na badanym przez autora obszarze przeżyło nie mniej niż 24,2% młodych. Średnia długość życia, oceniona na postawie 11 wiadomości powrotnych, wynosi ok. 39,5 miesiąca. Maksymalna, stwierdzona na postawie polskich wiadomości powrotnych, długość życia wynosi 13 lat 10 miesięcy i 10 dni (Busse 1963). W pierwszym tygodniu po opuszczeniu gniazda wrony siwe latają bardzo słabo i przebywają w pobliżu własnych gniazd. Około miesiąca po zakończeniu lęgów (pierwsza połowa lipca) ptaki opuszczały tereny lęgowisk i przyłączały się do jednego stada (Grabiński 1996). Dyspersja młodych jest rozciągnięta w czasie, lecz ten aspekt jest słabo zbadany. Przykładem mogą być dane zawarte w opracowaniu Bussego (1963); sierpień osobniki notowane 3 i 8 km od miejsca urodzenia, listopad: 15 i 30 km, styczeń: 730 i 1070 km. Pokarm Wiadomo, że wrony siwe korzystają z różnorodnego pokarmu (Goodwin 1976, Houston 1977, Studer-Thiersch 1984, Berrow et al. 1991, Berrow et al. 1992a i b, Mason & Macdonald 1995, Massei & Genov 1995, Vorgin & Vorgin 1998). Brak jest jednak publikacji na temat pokarmu tego gatunku w Polsce. Aktualnie, na terenie Parku Narodowego Ujście Warty prowadzone są badania nad tym zagadnieniem. Wynika z nich, że na terenach zalewowych wrona siwa wykorzystuje wszelki dostępny w środowisku pokarm, począwszy od materiału roślinnego, a skończywszy na padlinie. Wstępna analiza pokarmu piskląt wykazała, że mięczaki i najprawdopodobniej martwe ryby stanowią ważne źródło pokarmu wron. Część ptaków zdobywa również pokarm na okolicznych fermach drobiarskich, o czym świadczą próby pokarmowe w całości złożone z ziaren kukurydzy (P. Zduniak). Istnieją również nie opublikowane dotychczas dane na temat drapieżnictwa gniazdowego i składu gatunkowego ofiar wrony siwej, bazujące na skorupach jaj ptaków z gniazd splądrowanych przez tego drapieżnika (ryc. 2., P. Zduniak). Zachowanie Wrony siwe, tak jak i pozostałe krukowate, cieszą się na świecie zainteresowaniem badaczy ze względu na ciekawy sposób zachowywania się i związaną z tym inteli-

Wrona siwa Corvus cornix w Polsce stan wiedzy i perspektywy badań 121 Ryc. 2. Skład gatunkowy skorup jaj ptaków zjadanych przez wrony siwe na terenie Parku Narodowego Ujście Warty (16 km 2 ) w latach 2000 2003; n = 1299 Fig. 2. Species composition of egg shells predated by Hooded Crows in the National Park Ujście Warty (16 km 2 ) in 2000 2003; n = 1299 gencję. W Polsce ten aspekt życia wron siwych dotychczas nie cieszył się zbytnim zainteresowaniem, a jedyne informacje, na ten temat to nieliczne notatki o zdobywaniu pokarmu poprzez rozbijanie orzechów o podłoże (Lorek & Oleksik 1992) oraz korzystaniu z trakcji elektrycznej podczas żerowania (Skórka 2000). Znane są również nieliczne i przypadkowe obserwacje dotyczące sposobu gromadzenia i ukrywania pokarmu przez wrony siwe (P. Zduniak). Dyskusja i wnioski Na tle innych krukowatych Polski wrona siwa jest stosunkowo dobrze zbadana. Mimo to wiele aspektów życia tego gatunku wymaga dalszego poznania, a wiedza o niektórych jest znikoma lub bardzo fragmentaryczna. Brakuje rzetelnych informacji na temat liczebności wrony siwej i jej trendów na terenie kraju. W świetle wiedzy na temat spadku liczebności typowych gatunków krajobrazu rolniczego (Tryjanowski 2000) właściwie niewiele wiadomo o wronie. Czy spadek liczebności wrony siwej w krajobrazie rolniczym jest faktem, a jeżeli tak, to czy jest on związany z intensyfikacją rolnictwa czy raczej procesem synurbizacji? Być może wśród ewentualnych przyczyn spadku liczebności wrony siwej w krajobrazie rolniczym należałoby upatrywać rozwój populacji kruka i jastrzębia mający miejsce w wielu rejonach kraju (Dombrowski et al. 2000, Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Żeby odpowiedzieć na te pytania, niezbędne są systematyczne badania w różnych typach krajobrazu. W uzyskaniu wiedzy na temat ewentualnego przenoszenia się wron siwych z krajobrazu rolniczego do miast pomocne może być kolorowe znakowanie ptaków. W przypadku długowiecznych gatunków, a takim jest wrona, tego typu działania mogą przynosić dobre efekty.

122 Piotr Zduniak W odniesieniu do krajobrazu rolniczego uderzający jest brak znajomości biologii rozrodu gatunku, gdy w Europie właśnie na tego typu terenach wrona siwa była najintensywniej badana. Poprawę obecnej sytuacji może przynieść analiza materiału zgromadzonego w Kartotece Gniazd i Lęgów Zakładu Ekologii Ptaków Uniwersytetu Wrocławskiego, gdzie zgromadzone są 572 karty o lęgach wrony siwej (Wesołowski & Czuchra 2003), z czego część zapewne dotyczy ptaków gniazdujących w krajobrazie rolniczym. Ogólnodostępne dane z obrączkowania wrony siwej w Polsce z Zakładu Ornitologii PAN obejmują lata 1931 2003 z przerwą wojenną w latach 1939 1944. W tym czasie zaobrączkowano 2070 wron siwych i uzyskano 44 wiadomości powrotne (2,1% zaobrączkowanych ptaków). Opracowane przez Bussego (1963) dane pochodzące z lat 1931 1960 pochodzą z 1004 osobników, na temat których uzyskano 41 wiadomości powrotnych (4,1% zaobrączkowanych ptaków). Zauważalny brak wzrostu liczby wiadomości powrotnych wraz ze wzrostem całkowitej liczby zaobrączkowanych ptaków w czasie ostatnich 43 lat może wynikać z różnych przyczyn, takich jak: a) zmiany zachowania i zmniejszenie się frakcji ptaków podejmujących wędrówki, co może łączyć się z ociepleniem klimatu, b) zmiany trasy przelotów przy braku zmian położenia punktów obrączkowania ptaków, c) zaprzestanie bądź zmniejszenie się zainteresowania odstrzałem wrony siwej na trasie przelotu i na zimowiskach, d) zanieczyszczenie środowiska i intensyfikacja rolnictwa zmniejszająca przeżywalność ptaków. Aktualnie dostępna liczba wiadomości powrotnych nie pozwala na dobre opracowanie tak wieloprzestrzennego i dynamicznego zjawiska, jakim są wędrówki ptaków, nie daje możliwości trafnego opisu tras przelotu i lokalizacji zimowisk. Stąd też stan poznania tych zagadnień jest słaby, a dostępne opracowania stanowią materiał historyczny. Obecna sytuacja może się w znacznym stopniu poprawić dzięki wspominanemu już kolorowemu znakowaniu ptaków, zwiększającemu szanse na odczyty zaobrączkowanych osobników, szczególnie w czasach, kiedy dla wielu ludzi obserwacje i odczytywanie zaobrączkowanych ptaków stały się aktywną formą spędzania wolnego czasu i wypoczynku. Większość poruszonych dotychczas kwestii odnosiła się do aspektów życia ptaków, które z powodzeniem mogą dotyczyć większości gatunków. Jednak gdy mowa o wronie, na pierwszy plan wysuwa się problem z oceną roli pełnionej przez nią w ekosystemach. Wciąż brak jest rzetelnych danych na temat drapieżnictwa gniazdowego, a dostępne informacje pochodzą głównie z badań nad sukcesem lęgowym potencjalnych ofiar wrony siwej, ocenianym na podstawie kontroli gniazdowych przeprowadzonych w trakcie badań pojedynczych gatunków ptaków. Dane takie są z góry obarczone pewnym błędem i najprawdopodobniej zawyżają ocenę presji drapieżniczej. Kontrole bowiem obejmują jedynie część gniazd w poszczególnych populacjach, i to najczęściej tych, które są najprostsze do znalezienia i/lub są najbardziej dostępne dla badaczy. Jednocześnie inspekcje gniazd przez badacza mogą w znacznym stopniu zwiększać ryzyko związane ze zniszczeniem lęgu przez drapieżniki (Major 1990, Tryjanowski & Kuźniak 1999). Zatem oszacowanie wpływu wrony siwej na lęgi innych ptaków powinno opierać się na bezpośrednim zbadaniu zjawiska, a więc na opisaniu składu i proporcji składu pokarmu spożywanego przez

Wrona siwa Corvus cornix w Polsce stan wiedzy i perspektywy badań 123 wrony siwe, lokalizacji żerowisk oraz określeniu zapotrzebowania energetycznego populacji drapieżnika i tym samym wielkości jego potencjalnego wpływu na ofiary, zwłaszcza inne gatunki ptaków. Właściwa ocena wpływu wrony siwej na ofiary, w przypadku, gdy jest on istotnie negatywny dla populacji lęgowych innych gatunków ptaków, może służyć również celom czysto praktycznym, związanym z planami ochrony obszarów, których zadaniem jest ochrona awifauny. Dotyczy to ochrony gatunków zarówno zmniejszających swoją liczebność, jak i tych, które jednocześnie mają znaczenie praktyczne (łowiectwo). Dobrym przykładem jest krzyżówka Anas platyrhynchos, której liczebność od lat 70. wykazuje stały i istotny spadek w Europie środkowej i wschodniej (Rose 1996), w tym również w Polsce, np. na terenie Parku Narodowego Ujście Warty (Kuczyński et al. 1997). Dobre poznanie biologii i ekologii wrony siwej oraz jej wpływu na inne gatunki ptaków pozwoli w przyszłości uniknąć pochopnych i do niczego nie prowadzących działań, takich jak redukcja liczebności tego gatunku, która pod koniec lat 80. miała miejsce na terenie Kostrzyńskiego Zbiornika Retencyjnego (Jermaczek et al. 1995). Lepsze zbadanie wrony siwej, a co za tym idzie możliwość operowania faktami naukowymi, nie zaś argumentami wyssanymi z palca pozwoli również na złagodzenie konfliktu na linii biolodzy myśliwi i w konsekwencji zmieni obraz wrony siwej jako kontrowersyjnego, szaro-czarnego, kraczącego ptaka, wzbudzającego wiele, niekoniecznie pozytywnych emocji. Podziękowania Dziękuję Magdzie Nowakowskiej za przygotowanie danych na temat obrączkowania wrony siwej pochodzących z Zakładu Ornitologii PAN oraz Stanisławowi Kuźniakowi za cenne uwagi do manuskryptu. Literatura Bednorz J., Kupczyk M. 1995. Fauna ptaków doliny Noteci. Prace Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków UAM4:3 94. Berrow S.D., Kelly T.C., Myers A.A. 1991. Crows on estuaries: distribution and feeding behaviour of the Corvidae on four estuaries in southwest Ireland. Irish Birds 4: 393 412. Berrow S.D., Kelly T.C., Myers A.A. 1992a. The diet of costal hooded crows Corvus corone cornix. Ecography 15: 337 346. Berrow S.D., Kelly T.C., Myers A.A. 1992b. The mussel caching behaviour of Hooded Crows Corvus corone cornix. Bird Study 39: 115 119. Busse P. 1963. Wyniki obrączkowania ptaków w Polsce. Rodzina Corvidae. Acta Ornithol. 7, 7: 189 220. Busse P. 1969. Results of ringing of European Corvidae. Acta Ornithol. 11, 8: 263 328. Cadiou B. 1999. Attendance of breeders and prospectors reflects the duality of colonies in the Kittiwake Rissa tridactyla. Ibis 141: 321 326. Dombrowski A., Goławski A., Szymkiewicz M. 2000. Gniazdowanie ptaków drapieżnych Falconiformes i kruka Corvus corax w krajobrazie rolniczym pod Siedlcami w latach 1978 i 1999. Not. Orn. 41: 201 212. Drachmann J., Broberg M.M., Søgaard P. 2002. Nest predation and semicolonial breeding in Linnets Carduelis cannabina. Bird Study 49: 35 41.

124 Piotr Zduniak Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski. Goodwin D. 1976. Crows of the World. British Museum, London. Górski W. 1982. Awifauna lęgowa w dolinach i pradolinach rzek Pobrzeża Pomorskiego. Acta Zool. Cracov. 26: 95 147. Grabiński W. 1987. Ekologia rozrodu wrony siwej Corvus corone cornix na Stawach Milickich. Praca doktorska. Zakład Ekologii Ptaków UW, Wrocław. Grabiński W. 1996. Ekologia rozrodu wrony siwej Corvus corone cornix w środowisku stawów rybnych. Ptaki Śląska 11: 5 38. Green N., Yurlov A. 1999. Body dimensions and mass of breeding and hatched Black-tailed Godwits (Limosa l. limosa): a comparison between a West Siberian and a Dutch population. J. Orn. 140: 73 79. Houston D. 1977. The effect of hooded crows on hill steep farming in Argyll, Scotland 1. The food supply of hooded crows. J. Appl. Ecol. 14: 1 15. Jakubiec Z. 1972. River as a feeding place for Crows (Corvidae). Ekol. Pol. 20: 609 635. Jankowski W.S. 1985. Biologia i ekologia rozrodu łyski (Fulica atra) na różnych typach stawów rybnych. Praca doktorska. Zakład Ekologii Ptaków UW, Wrocław. Jermaczek A., Czwałga T., Jermaczek D., Krzyśków T., Rudawski W., Stańko R. 1995. Ptaki Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna. Wyd. LKP, Świebodzin. Kuczyński L. 1999. Biologia rozrodu kaczki krzyżówki Anas platyrhynchos w Rezerwacie Słońsk. Praca doktorska. Zakład Morfologii Zwierząt UAM, Poznań. Kuczyński L., Engel J., Bartoszewicz M., Osiejuk T.S. 1997. Trendy liczebności ptaków wodnych i błotnych w rezerwacie Słońsk. W: Ptaki jako wskaźnik zmian środowiska. WSP, Słupsk. Kulczycki A. 1973. Nesting of the Members of the Corvidae in Poland. Acta Zool. Cracov. 18: 583 666. Kunysz P., Kurek H. 1997. Atlas ptaków lęgowych miasta Przemyśla w latach 1993 1996. Bad. Orn. Ziemi Przem. 5: 5 46. Loman J. 1980. Reproduction in population of the hooded crow Corvus cornix. Holarctic Ecology 3: 26 35. Lorek G., Oleksik I. 1992. Wrony siwe (Corvus corone cornix) rozbijają orzechy rzucając je na ziemię. Not. Orn. 33: 331 332. Luniak M., Kozłowski P., Nowicki W., Plit J. 2001. Ptaki Warszawy 1962 2000. Atlas Warszawy 8. IGiPZ PAN, Warszawa. Major R.E. 1990. The effect of humman observers on the intensity of nest predation. Ibis 132: 608 612. Martin T.E. 1995. Avian life history evolution in relation to nest sites, nest predation and food. Ecological Monographs 65: 101 127 Mason C.F., MacDonald S.M. 1995. Corvids feeding on carrion. Bird Study 42: 255 256. Massei G., Genov P. 1995. Observations of black-balled magpie (Pica pica) and carrion crow (Corvus corone cornix) grooming wild boar (Sus scrofa). J. Zool., Lond. 236: 338 341. Opermanis O., Mednis A., Bauga I. 2001. Duck nests and predators: interaction, specialisation and possible management. Wildl. Biol. 7: 87 96. Osiejuk T.S. 1998. Biologia lęgowa gęgawy Anser anser w zmiennych warunkach Rezerwatu Słońsk. Praca doktorska. Zakład Morfologii Zwierząt UAM, Poznań. Ptaszyk J. 1993. Występowanie lęgowych wron (Corvus corone cornix) w Poznaniu. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. C 39: 65 76. Ptaszyk J. 2003. Ptaki Poznania stan jakościowy i ilościowy oraz jego zmiany w latach 1850 2000. Wyd. Nauk. UAM, Poznań. Ricklefs R.E. 1969. An analysis of nesting mortality in birds. Smithson. Contrib. Zool. 9: 1 48.

Wrona siwa Corvus cornix w Polsce stan wiedzy i perspektywy badań 125 Rose P. 1996. Status and trends of Western Palearctic duck (Anatinae), swan (Cygnus sp.) and coot (Fulica atra) populations. W: Birkan M., van Vessem J., Havet P., Madsen J., Trolliet B., Moser M. (red.). Proc. Anatidae 2000 Conf., 5 9 December 1994, Strasbourg. Game Wildl. 13: 531 545. Skórka P. 2000. Niezwykłe zachowanie wron siwych Corvus corone cornix na żerowisku. Not. Orn. 41: 91 92. Snow D.W., Perrins C.M. 1998. The Birds of the Western Palearctic. Concise Edition. Oxford Univ. Press, Oxford, New York. Studer-Thiersch A. 1984. Zur Ernahrung der Rabenkrahe Corvus corone in der Schweiz. Orn. Beob. 81: 29 44. Tenovuo R. 1963. Zur brutzeitlichen Biologie der Nebelkrähe (Corvus corone cornix L.) in äusseren Schärenhof Finnlands. An. Zool. Soc. Vanamo 25: 1 147. Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski: rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Tompa F.S. 1975. Apreliminary investigation of the Carion Crow Corvus corone problem in Switzerland. Orn. Beob. 72: 181 198. Tryjanowski P. 2000. Changes in breeding populations of some farmland birds in W Poland in relation to changes in crop structure, weather conditions and number of predators. Folia Zool. 49: 305 315. Tryjanowski P., Kuźniak S. 1999. Effect of research activity on the success of Red-backed Shrike Lanius collurio nests. Ornis Fenn. 76: 41 43. Udolf J. 2004. Liczebność i rozmieszczenie wrony siwej Corvus corone w środkowowschodniej części Wrocławia. W: Jerzak L., Tryjanowski P. (red.) Ptaki krukowate Polski stan wiedzy i perspektywy badań. I Ogólnopolskie Sympozjum Naukowe. 16 18.09.2004, Zielona Góra. Streszczenia. Sekcja Ornitologiczna PTZool., Uniwersytet Zielonogórski, s. 36 37. Volponi S. 1999. Reproduction of a newly-established population of the Great Cormorant in northeastern Italy. Waterbirds 22: 263 273. Vorgin M., Vorgin N. 1998. Hooded Crow Corvus corone cornix takes a Common Toad Bufo bufo. Ornis Svec. 8: 42 43. Walasz K. (red.) 2000. Atlas ptaków zimujących Małopolski. MTO, Kraków. Walasz K., Mielczarek P. (red.) 1992. Atlas ptaków lęgowych Małopolski 1985 1991. Biologica Silesiae, Wrocław. Wesołowski T., Czuchra M. 2003. Kartoteka Gniazd i Lęgów 25 lat pracy. Not. Orn. 44: 149 157. Winiecki A. 1986. Strategia zimowania gawronów Corvus frugilegus L. w Poznaniu. Praca doktorska. Zakład Zoologii Systematycznej UAM, Poznań. Winiecki A. 2000. The wintering strategy of Rooks Corvus frugilegus Linnaeus, 1758, in Poznań, west Poland. Acta Zool. Cracov. 43, 1 2: 135 164. Winiecki A., Grzybek J., Krupa A., Mielczarek S. 1997. Awifauna lęgowa doliny środkowej Warty stan aktualny i kierunki zmian. Not. Orn. 38: 87 120. Witkowski J. 1983. Population studies of the grey-lag goose Anser anser breeding in the Barycz valley, Poland. Acta Ornithol. 19: 179 216. Wittenberg J. 1968. Freilanduntersuchungen zu Brutbiologie und Verhalten der Rabenkrähe Corvus c. corone. Zool. Jb. Syst. Bd. 95: 16 146. Yom-Tov Y. 1974. The effect of food and predation on breeding density and success, clutch size and laying date of the crow Corvus corone. Anim. Ecol. 43: 479 498. Zduniak P. 2002. Biologia i ekologia rozrodu wrony siwej Corvus corone cornix w Rezerwacie Słońsk. Praca magisterska. Zakład Morfologii Zwierząt UAM, Poznań. Zduniak P., Kuczyński L. 2003. Breeding biology of the Hooded Crow Corvus cornix in Warta valley (W Poland). Acta Ornithol. 38: 143 150.