Rola układu hormonalnego: 1. Utrzymanie równowagi wewnętrznej 2. hormony regulują procesy chemiczne w tkankach i komórkach 3. hormony decydują o

Transkrypt

1 Rola układu hormonalnego: 1. Utrzymanie równowagi wewnętrznej 2. hormony regulują procesy chemiczne w tkankach i komórkach 3. hormony decydują o przepuszczalności błon kom., wpływają na rodzaj transportowanych subst. 4. niektóry hormony oddz. Na aktywność enzymów i szybkość syntezy 5. regulacji hormonalnej podlega wiele procesów fizjologicznych np. wzrost org., dojrzewanie 6. u zwierząt hormony są odpowiedzialne za procesy linienia, metamorfozy itp. Gruczoły dokrewne: podwzgórze, przysadka mózgowa, tarczyca, przytarczyce, grasica, trzustka, nadnercze, jadra Przysadka mózgowa wydziela hormony które regulują aktywność innych gruczołów dokrewnych np. hormon, hormony tropowe, adrenokortykotropowy, tyreotropowy. Tarczyca wydziela tyroksynę, działa ona pobudzająca na metabolizm prawie wszystkich komórek, wzmaga aktywność, odpowiada za rozwój mózgu i wzrostu. Grasica wydziela tymozynę, która pobudza produkcje limfocytów. Nadnercza produkuje adrenalinę i kortykosterydy, kontrolujące metabolizm węglowodanów, białek, tłuszczów, soli oraz wody. Trzustka jest gruczołem trawiennym wydzielającym enzymy trawienne do dwunastnicy, wytwarza jednocześnie glukagon i insulinę. Gdy poziom cukru spada, do krwi uwalnia się glukagon. Oddziałuje na komórki wątroby, które przemieniają glikogen w glukozę. Insulina jest wydzielana gdy stężenie cukru wzrasta. Pobudza ona komórki wątroby do wychwytywania glukozy i gromadzenia jej w postaci glikogenu. Jajniki wydzielają estrogeny i progesteron. Jądra wydzielają testosteron. Podwzgórze wydziela hormony uwalniające lub hamujące wydzielania hormonów tropowych. Sprężenie zwrotne typ regulacji gdzie poziom wytwarzanej substancji wpływa na tempo jej wytwarzania. Cukrzyca I typu rozwija się przed 23 rokiem życia, brak glikogenu we krwi, z którego można uwalniać glukozę. Podaje się insulinę. Cukrzyca II typu uwidacznia po 40 roku życia, może doprowadzić do zawałów, udarów. Do leczenia może wystarczyć odp. dieta. Trzustka wytwarza wystarczającą ilość insuliny, ale kom. Docelowe nie reagują na nią prawidłowo. Funkcje układu nerwowego: - odbieranie bodźców ze środowiska zew i wew i ich przewodzenie do narządów wykonawczych -regulacja i koordynacja czynności narządów wewnętrznych. Utrzymywanie stałych warunków w ustroju Tkanka Nerwowa- składa się z ok.100 miliardów neuronów. Neuron- podstawowa jednostka anatomiczna i funkcjonalna układu nerw. Składa się z: -ciała komórki z jądrem - dendrytów- licznych, krótkich wypustek, które odbierają bodźce i przewodzą je do ciała - neurytu- długa wypustka przewodząca impulsy od ciała kom do innych neuronów lub gruczołów, mięśni - Przewodzenie impulsu odbywa się od dendrytów przez ciało komórki do neurytu (synapsa-miejsce styku) Układ nerwowy dzieli się na: - układ ośrodkowy, składający się z mózgowia i rdzenia kręgowego - układ obwodowy, składający się z nerwów czaszkowych i rdzeniowych - układ autonomiczny złożony z 2 części: układu współczulnego i przywspółczulnego

2 OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY: -mózg znajduje się w jamie czaszki. Otoczony 3 oponami. Pofałdowany. Największa bruzda(szczelina podłużna) dzieli go na dwie półkule. Bruzda boczna i środkowa dzielą każdą z półkul na 4 płaty. * czołowy (zawiera ośrodki kojarzące, ruchowe, pisania) * ciemieniowy (zawiera ośrodki czucioweodbierające wrażenie ciepła, dotyku, chłodu) * skroniowy (zawiera ośrodki słuchu i mowy) * potyliczny (zawiera ośrodki wzroku) Na przekroju czołowym są 2 warstwy: Zewnętrzna, kora(istota szara)- zbudowana z ciał komórek nerwowych Wewnętrzna, podkorowa(istota biała) zbudowana z ściśle przylegających do siebie włókien nerwowych Kora mózgu- 2-3mm, licznie pofałdowana, zbudowana jest z komórek nerwowych czuciowych, ruchowych i kojarzeniowych. Najważniejsza część układu nerwowego, nadrzędnym ośrodkiem regulującym i kierującym czynnościami całego ustroju. Móżdżek- Położony z tylnej części czaszki. Składa się z dwóch półkul. Spełnia funkcje: Reguluje utrzymanie równowagi i pionowej postawy ciała Utrzymuje napięcie mięśniowe koordynuje ruchy mięśni, odpowiada za harmonijną współpracę mięśni Rdzeń przedłużony: Część mózgowia, która łączy się z rdzeniem kręgowym. Przez niego przebiegają wszystkie impulsy, które idą z mózgu do rdzenia i odwrotnie. Znajdują się w nim ośrodki nerwowe dla wielu ważnych czynności odruchowych. Najważniejsze ośrodki to; Ośrodek oddechowy Ośrodek Naczynioruchowy- reguluje stan napięcia ścian naczyń krwionośnych Ośrodek czynności serca, wymiotny, regulacji przemiany materii Rdzeń kręgowy ma kształt sznura o długości ok.. 45cm. Znajduje się w kanale kręgowym. Odchodzą od niego nerwy rdzeniowe. Jest otoczony 3 oponami. Zbudowany z istoty szarej ODRUCH: jest to automatyczna reakcja narządu wykonawczego na bodziec zewnętrzny lub wewnętrzny zachodząca przy udziale ośrodkowego układu nerwowego. Odruch bezwarunkowy- bez udziału mózgu. Wrodzony, wykonywany automatycznie. Np.: zwężenie źrenicy. Odruch warunkowy- wyuczony. Z udziałem kory mózgowej. OBWODOWY UKŁAD NERWOWY: z mózgu i rdzenia wychodzą parzyste nerwy tworzące ten układ. Nerwy obwodowe pośredniczą w komunikacji pomiędzy mózgowym i rdzeniem. Zbudowane z wiązek neurytów. Nerwy czuciowe Nerwy ruchowe Nerwy mieszane W skład układu wchodzą nerwy czaszkowe (12par, odchodzą od mózgu unerwiają oko, ucho itp.) i rdzeniowe(31par, odchodzą od rdzenia, unerwiają skórę, mięsnie, gruczoły itp.)

3 AUTONOMICZNY UKŁAD NERWOWY: składa się z dwóch części układu współczulnego i przywspółczulnego, które działają przeciwstawnie. Stanowi część ukł. obwodowego, który reguluje czynności narządów wewnętrznych i gruczołów. Działa niezależnie. Składa się z połączonych zwojów oraz splotów włókien nerwowych. Zwoje tworzą pnie współczulne. Najważniejsze czynności układu współczulnego to: Rozszerzanie źrenicy Pobudzanie ślinianek Rozkurczanie oskrzeli Przyśpieszenie czynności serca Rozszerzenie pęcherza moczowego Włókna układu przywspółczulnego wychodzą z pnie mózgu. Budowa podobna. Najważniejsze czynności układu przywspółczulnego to: Zwężanie źrenicy Hamowanie wydzielania śliny Hamowanie czynności serca Kurczenie pęcherza moczowego CHOROBY UKŁADU NERWOWEGO: Nerwica, Nerwica lękowa, schizofrenia, autyzm( zamknięcie się w sobie), padaczka(drgawki, utrata świadomości), udar mózgu, zapalenia opon mózgowych(sztywność karku, bóle głowy, wymioty) i mózgu, guzy mózgu. Stres jest to dynamiczna relacja adaptacyjna pomiędzy możliwościami jednostki,a wymogami sytuacji charakteryzująca się brakiem równowagi. Fazy: Faza alarmowa, Faza mobilizacji, Faza przystosowania, Faza wyczerpania. Noradrenalina jest hormonem i neuroprzekaźnikiem wydzielanym w części rdzeniowej nadnerczy, razem z adrenalina w sytuacjach stresowych. Adrenalina szybko dociera do mózgu, przez co przyspiesza rytm serca, glikogen przemienia się w glukozę, poszerzają się źrenice i napinają mięśnie. Adrenalina hormon i neuroprzekaźnik wytwarzany przez gruczoły dokrewne pochodzące z grzebienia nerwowego. Odgrywa decydującą rolę w w mechanizmie stresu. Reguluje tez poziom glukozy we krwi. Kortyzol produkują komórki nadnerczy, jego działanie polega na wzmacnianiu słabnące efektu działania adrenaliny i noadrenaliny. Układ dokrewny, hormonalny układ, wewnątrzwydzielniczy układ, drugi poza układem nerwowym układ regulujący i koordynujący czynności rozmaitych części ciała u zwierząt wyższych, ogół narządów i tkanek wytwarzających do krwi lub chłonki swoiste substancje chemiczne zwane hormonami, oddziaływujące specyficznie na pewne określone komórki. Najbardziej złożonym ze wszystkich narządów jest narząd wzroku. Należy on do tzw. telereceptorówczyli receptorów odbierających bodźce ze źródeł odległych, jak np. światło (lub dźwięk, substancje wonne). Umiejscowiony jest on najwyżej w organiźmie, co pozwala mu na uzyskanie jak największego pola zasięgu (widzenia). W skład narządu wzroku wchodzi oko składające się z gałki ocznej, związanej z nerwem wzrokowym, oraz narządy dotykowe (aparat ochronny), obejmujące mięśnie gałki ocznej, brwi, powieki, spojówki i narząd łzowy.

4 Gałka oczna znajduje się w oczodole wraz z nerwem wzrokowym, ciałem tluszczowym, mięśniami i gruczołem łzowym. Gałka oczna zbudowana jest z trzech błon, ściśle do siebie przylegających w części tylnej, a w przedniej częściowo rozdzielonych. ŕnajbardziej zewnętrznie znajduje się błona włóknista. Jest ona najmocniejsza ze wszystkich błon gałki. Wyróżnia się w niej część tylną, większą twardówkę i przednią, mniejszą rogówkę. ->Twardówka obejmuje 4/5 powierzchni całej błony włóknistej. Ma ona barwę białawą, stąd też jej druga nazwa białkówka. W ścianie twardówki znajduje się otwór dla przejścia nerwu wzrokowego i kilka mniejszych otworków, przez które przechodzą naczynia i nerwy. Od zewnątrz twardówkę pokrywa wiotka tkanka łączna, nazwana błona nadtwardówkową, a powierzchnię przylegającą do naczyniówki pokrywaja liczne kom. Barwnikowe, które stanowia tzw. blaszkę brunatną twardówki. ->Część przednia rogówka jest przezroczysta i obejmuje 1/5 pow. gałki. Przezroczystość swą rogówka zawdzięcza temu,że nie ma w niej naczyń krwionośnych, a włókna nerwowe nie mają osłonek.rogówka od zewnątrz jest pokryta nabłonkiem płaskim bogato unerwionym, bardzo wrażliwym na urazy, podrażnienia chemiczne i wysychanie, dlatego musi stale pozostawać w środowisku wodnym, co zapewnia jej ciecz wydzielana jej przez gruczoł łzowy. ŕnastępna błoną jest błona naczyniowa, w której wyróżnia się trzy części: naczyniówkę, ciało rzęskowe i tęczówkę. ->Naczyniówka to tylna część błony naczyniowej, która pokrywa od zewnątrz siatkówkę. Jest ona utworzona z bardzo gęstej sieci naczyń włosowatych o dużej średnicy, zapewniających dobre ukrwienie siarkówki. ->Ciało rzęskowe stanowi środkową część błony naczyniowej, ma kształt pierścienia, leży między tęczówką a rabkiem zębatym siatkówki. Zewnętrzna powierzchnia ciała rzęskowego przylega do twardówki, a wewnętrzna do ciała szklistego wypełniającego gałkę oczną. Do wewnętrznego pierścienia ciała rzęskowego umocowana jest soczewka za pomocą cienkich włókien łącznotkankowych, tworzących obwódkę rzęskową soczewki. W obrębie ciała rzęskowego są rozmieszczone włókna mięśniowe gładkie, ułożone okrężnie i promieniście- tworzą one mięsień rzęskowy. Mięsień ten kurcząc się zwalnia obwódkę rzęskową, co umożliwia zmniejszenie promienia krzywizny soczewki (jej uwypuklenie)- czyli akomodację oka. ->Tęczówka jest najbardziej ku przodowi wysuniętą częścia błony naczyniowej, dobrze widoczną przez rogówkę. Tęczówka ma średnicę ok. 12 mm, w jej środku znajduje się okrągły otwór o zmiennej wielkości. Otwór ten nazwano źrenicą. Dzięki jej zdolnościom zwężania i rozszerzania się może ona regulować ilość światła wnikającego do wnętrza gałki ocznej. Gdyby porównać gałkę oczną do aparatu fotograficznego, to źrenica pełni w nim rolę przesłony. Zabarwienie tęczówki jest bardzo różneod prawie czarnego, poprzez brązowe, zielone, żółte do jasno niebieskiego, a nawet fiołkowego. Barwa tęczówki zależna jest od ilości barwnika i od budowy powierzchni przedniej tęczówki. Błona wewnętrzna gałki to siatkówka. Jest ona błoną światłoczułą,ale jedynie w części tylnej gałki wzrokowej. Ta część siatkówki (wzrokowa) jest cienką (0,2 0,4 mm) przezroczystą błona barwy różowej. Pomiędzy błoną naczyniową a siatkówką, znajduje się cienka warstwa barwnikowa, która pochłania światło i nadaje czarne zabarwienie źrenicom. Siatkówka jest przymocowana jedynie w miejscu przejścia w część rzęskową i wejścia nerwu wzrokowego, poza tym jest luźno związana z podłożem i może się przesuwać względem niego. Przyleganie siatkówki do naczyniówki jest związane z utrzymywaniem się właściwego ciśnienia cieczy wodnistej i ciała szklistego. W przypadku obniżenia się ciśnienia w gałce ocznej może dojść do odklejenia się siatkówki, co jest poważnym schorzeniem.

5 Soczewka jest dwuwypukłą soczewką (odpowiednik soczewki w aparacie fotograficznym), zbudowana z całkowicie przezroczystych włókien taknki łącznej. Kształt soczewki może się zmieniać w zależności od odległości, z której oglądamy dany obiekt. Zmiana ta jest możliwa dzięki temu, że warstwy zewnętrzne soczewki sa miękkie, a jedynie jądro leżące w głębi jest znacznie twardsze.* U osobników młodych jądro jest małe i miękkie, z upływem lat powiększa się, aby w wieku starczym objąć całą soczewkę ( w wieku straczym zachodzi zmętnienie soczewki zwane zaćmą ). Aparat ruchowy gałki ocznej stanowią mięśnie poprzecznie prążkowane, w pełni zależne od naszej woli. Sa to cztery mięśnie proste i dwa skośne. Mięśnie proste rozpoczynją się w oklicy ujścia kanału nerwu wzrokowego, a kończą na gałce ocznej ku przodowi od jej równika. Noszą one nazwy zależnie od położenia : mięsień prosty górny oka, dolny, boczny, przyśrodkowy- każdy z nich obraca gałkę w inna srtonę. Mięśnie skośne rozpoczynają się w tym samym miejscu co mięśnie proste, lecz kończą w gałce ocznej ku tyłowi od jej równika (obracają one biegun gałki ku bokowi ) Poza mięśniami związanymi bezpośrednio z gałką oczną w oczodole jest jeszcze mięsień dźwigacz powieki górnej. Początek jego jest na pierścieniu ścięgnistym razem z mięśniami prostymi, a zakończenie w skórze powieki górnej. Skurcz tego mięśnia powoduje uniesienie powieki i rozszerzenie szpary ocznej. Nerw wzrokowy Nerw wzrokowy zaczyna się w siatkówce oka. Jego początek stanowią pręciki i czopki, będące komórkami receptorowymi, zwanymi I neuronem. II neuronem sa komórki dwubiegunowe warstwy zwojowej siatkówki. III neuron tworzą komórki wielobiegunowe warstwy zwojowej nerwu wzrokowego siatkówki. Nerw wzrokowy opuszcza oczodół przez kanał wzrokowy i wnika do jamy czszki. Tam kończy się skrzyżowaniem wzrokowym. W skrzyżowaniu mniej więcej połowa włókien nerwowych przechodzi na stronę przeciwną, tworząc po każdej stronie pasmo wzrokowe prowadzące głównie do ciała kolankowego bocznego, a także do pokrywy śródmózgowia i wzgórza. Wskutek skrzyżowania, wprawym pasmie wzrokowym znajdują się włókna perzwodzące impulsy nerwowe z prawych połówek obu siatkówek, w lewym z lewych połówek obu siatkówek. Ciało kolankowe boczne stanowi pierwotny, podkorowy ośrodek wzroku. Dalszy etap drogi wzrokowej odbywa się we włóknach promienistości wzrokowej, które wychodzą z komórek ciała kolankowego bocznego i biegną do IV neuronu w głównym, korowym ośrodku wzroku, mieszczącym się w korze mózgowej płata potylicznego. Przecięcie nerwu wzrokowego powoduje ślepotę na jedno oko, a przecięcie pasma wzrokowego po jednej stronie powoduje połowiczne niedowidzenie w obu oczach po stronie przecięcia. Nerw okoruchowy Nerw okoruchowy somatycznie unerwia mięsień dźwigacz powieki górnej oraz wszystkie mięśnie gałki ocznej, z wyjątkiem mięśnia prostego bocznego i mięśnia skośnego górnego oka. Natomiast autonomicznie, przez włókna przywspółczulne, unerwia mięsień zwieracz źrenicy i mięsień rzęskowy. Somatyczne i autonomiczne jądra tego nerwu znajdują się w śródmózgowiu. Porażenie tego nerwu powoduje: opadnięcie powieki, zez rozbieżny, rozszerzenie źrenicy, zaburzenia akomodacji. Nerw bloczkowy Nerw bloczkowy unerwia ruchowo mięsień skośny oka. Jądra początkowe tego narwu leżą w śródmózgowiu. Wychodzi on z pnia mózgu po stronie grzbietowej. Porażenie nerwu bloczkowego powoduje zez rozbieżny z odchyleniem gałki ocznej ku górze.

6 Akomodacja oka Dzięki zmianie siły załamywania soczewki pod wpływem reakcji mięśnia rzęskowego istnieje możliwość skupienia w ognisku leżącym na siatkówce zarówno promieni biegnących niemal równolegle od odległych przedmiotów, jak i rozbieżnych od przedmiotów znajdujących się w pobliżu. Zmiana siły załamywania soczewki odbywa się na zasadzie odruchowej. Podczas oglądania przedmiotów odległych mięsień rzęskowy jest rozkurczony, co powoduje napięcie obwódki rzęskowej i spłaszczenie soczewki. Przy patrzeniu na przedmioty bliskie następuje skurcz mięśnia rzęskowego, obwódka rzęskowa ulega rozluźnieniu i soczewka staje się bardziej wypukła, co zwiększa jej siłę załamywania promieni świetlnych. Z wiekiem soczewka traci swą elastyczność i nie może przybierać bardziej wypukłego kształtu. Wówczas człowiek dobrze widzi przedmioty odległe, ale do pracy i czytania potrzebuje zwykle okluarów. Kontrola średnicy źrenicy Średnica źrenicy kntrolowana jest odruchowo. Wzrost natężenia światła padającego na siatkówkę wywołuje skurcz mięśnia zwieracza źrenicy (średnica źrenicy maleje, nawet do 2-3 mm lub mniejŕ by nie dopuścic do nadmiaru światła w siatkówce oka.), a zmniejszenie natężenia - skurcz mięśnia rozwieracza źrenicy (źrenica rozszerza się dochodząc do 7-8 mm średnicy). Źrenice zwężaja się również przy patrzeniu na przedmoity znajdujące się blisko, a rozszerzają pod wpływem emocji, np. strachu, bólu, szczęścia, oraz w trakcie wykonywania zadań umysłowych. Odbieranie obrazów Promienie świetlne przechodzące przez rogówkę i źrenicę ulegają załamaniu przez soczewkę, która skupia je na siatkówce. Zgodnie z prawami optyki, obraz oglądanego przedmiotu wytworzony na siatkówce jest rzeczywisty, pomniejszony i odwrócony. Bodźce wzrokowe są przenoszone za pośrednictwem nerwu wzrokowego do ośrodka wzrokowego znajdującego się w płacie potylicznym kory mózgowej. Tam właśnie następuje właściwa interpretacja odbieranego obrazu i jego odwrócenie. Widzenie przestrzenne (trójwymiarowe) jest możliwe dzięki widzeniu obuocznemu. Każde oko widzi inaczej ten sam przedmiot, a dopiero mózg łączy te obrazy w całość. Jak z każdym układem w ciele człowieka wiążą się też różne choroby. Niektóre bardziej groźne, niektóre mnie. Dlatego też i w układzie hormonalnym występuje wiele chorób np.: I. Przysadka mózgowa: 1) Karłowatość choroba wywoływana przez niedobór hormonu wzrostu (dzieciństwo), objawiająca się szczególnie niskim wzrostem [poniżej cm] 2) Gigantyzm przeciwieństwo karłowatości, czyli nadmiar hormonu wzrostu i bardzo wysoki wzrost człowieka 3) Akromegalia choroba wywołana nadmiarem hormonu wzrostu u człowieka dorosłego, powodująca przerost i zniekształcenie kości II. Tarczyca 1) Gravesa-Basedowa choroba wywołana nadmiernym wydalaniem tyroksyny, objawiająca się powiększeniem tarczycy, szybkim męczeniem, niepokojem 2) Kretynizm niedobór lub brak tyroksyny od urodzenia, nie leczona powoduje niedorozwój umysłowy, opóźnienia wzrastania III. Gruczoły przytarczyczne: 1) Tężyczka choroba wywołana niedoczynnością gruczołów przytarczycznych, objawiająca się niezależnymi skurczami mięśni 2) Odwapnienie kości wywołane nadczynnością tych gruczołów, objawy to: osłabienie mięśni, zmiany w innych układach IV. Trzustka 1) Cukrzyca choroba wywołana niedoborem insuliny, co sprawia za duży poziom cukru we krwi, objawami tej choroby są: wzmożone pragnienie, częste oddawanie moczu. Do 1921 ta choroba była śmiertelna.

7 V. Nadnercza 1) choroba Cushinga wywoływana przez nadczynność nadnerczy, objawiająca się otyłością, obniżeniu odporności na zakażenia Człowiek dysponuje pięcioma zmysłami, które informują go o tym co się dzieje wokół niego. Są to: wzrok, słuch, dotyk, węch i smak. Obecnie w fizjologii dodaje się jeszcze zmysł równowagi, a także wszelkie czynności związane z czuciem (np. temperatury, bólu). Wszystkie są kontrolowane przez korę mózgową. Do odbioru bodźców przystosowane są specjalne narządy zmysłowe, które przekazują impulsy do mózgu i rdzenia kręgowego. Najważniejszym składnikiem tych narządów są receptory, zwykle wyspecjalizowane komórki zmysłowe (receptorowe). W wielu narządach zmysłów komórki te są komórkami rzęskowymi. Przekazują one stany pobudzenia wypustkom komórek nerwowych (neuronów zmysłowych). Zmysł smaku to zdolność rozróżniania substancji za pomocą zakończeń nerwowych znajdujących się w kubkach smakowych brodawek języka. Smak jest mieszanką różnych odczuć, w tym zapachu. Człowiek rozróżnia 4 zasadnicze rodzaje smaków: gorzki, słony, kwaśny i słodki. Receptory słodyczy są najliczniejsze na czubku języka, słonego smaku zaraz za nimi, po obu stronach języka, a gorzkiego i kwaśnego jeszcze dalej za nimi, z tyłu. Smak współdziała ze zmysłem węchu. Nasze zmysły można czasem zmylić. Spróbuj jeść jabłko zatykając palcami nos. Nie poczujesz żadnego smaku. Podczas jedzenia nos jest tak samo ważny jak wargi. Smak jedzenia zależy od jego zapachu. Zmysł węchu (zmysł powonienia) to część błony śluzowej jamy nosowej w górnej części tej jamy, zwana błoną węchową, w której znajdują się między komórkami nabłonkowymi komórki dwubiegunowe. Jedna wypustka takiej komórki zaopatrzona we włoski węchowe zwrócona jest na powierzchnię błony śluzowej, a druga jako neuryt (akson) przechodzi do mózgu. Pęczki tych ostatnich tworzą tzw. nitki węchowe przechodzące przez blaszkę sitową kości sitowej do jamy czaszki, gdzie kończą się w ośrodkach węchowych w mózgu. Zmysł umożliwia rozpoznawanie niektórych lotnych substancji chemicznych znajdujących się w otoczeniu (odzwierciedlający zapachy). Receptory węchowe są w stanie wykryć pewne substancje nawet przy ich minimalnej obecności w otoczeniu (np. sztuczne piżmo).istnieje kilka teorii (np. teoria absorpcji promieni podczerwonych, teoria polarności cząsteczki, teoria składu chemicznego i inne), próbujących wyjaśnić sposób odbioru bodźców węchowych, brak jednak pewności co do ich prawdziwości. Różnica między smakiem a węchem nie zawsze jest wyraźna. Kiedy nam, ludziom, jest zimno, często mamy trudności z wyczuwaniem smaku. Jest to spowodowane tym, że nasze nosy są blokowane i "zapachowe" cząsteczki z naszych ust nie mogą dotrzeć do komórek czuciowych węchu znajdujących się z tyłu komory nosowej: to, co określamy jako smak, stanowi kombinację zapachu i smaku. Ludzie nie mają dobrego węchu, niemniej jednak są w stanie odróżnić około różnych substancji chemicznych na podstawie ich zapachu. Jest to możliwe nie dlatego, że w nosie człowieka występuje różnych typów komórek zapachowych; zapach jest kombinacją wrażeń pochodzących od różnych substancji. Można wyróżnić siedem głównych grup zapachowych: kamforową, piżmową, kwiatową, miętową, eterową, ostrą i cuchnącą.. Czułość zmysłów zapachu i smaku w olbrzymim stopniu zależy od liczby i gęstości odpowiedzialnych za te zmysły komórek czuciowych.

8 Zmysł dotyku to zdolność odczuwania działających na skórę i niektóre błony śluzowe bodźców mechanicznych (receptory). Receptory dotyku znajdują się na całej powierzchni ciała. Reagują one na cztery rodzaje bodźców lekki dotyk, stały ucisk, zimno-ciepło, ból i wysyłają informacje do mózgu za pośrednictwem nerwów. Do receptorów dotyku należą: łąkotki dotykowe (są odpowiedzialne za dokładną lokalizację dotyku), ciałka dotykowe (wykrywają powolne zmiany siły działania bodźca) oraz wolne zakończenia nerwowe oplatające pochewkę włosa (koszyczkowate zakończenie, które są pobudzane przy poruszaniu włosa). Swoistą odmianą dotyku jest ucisk, którego receptorami są ciałka blaszkowate (reagują na bodźce działające szybko i krótkotrwale np. wibracje) i ciałka buławkowate. Receptory dotyku są rozmieszczone najgęściej w obrębie opuszek palców, skórze warg, na koniuszku języka. Receptory te współdziałają w odbieraniu bodźców z innymi receptorami czuciowymi co daje złożone wrażenia np. odczuwanie wilgotności powstaje poprzez pobudzenie receptorów dotyku i zimna (termoreceptory). Dotyk jest stosowany w różnych działaniach o charakterze terapeutycznym, znajduje zastosowanie w zwalczaniu bólu i w relaksacji. Ma zastosowanie w akupressurze dla uwolnienia od przeżywanego napięcia. Narząd słuchu odbierający fale akustyczne ma łączność z otoczeniem, a narząd równowagi jest całkowicie zamknięty w puszce czaszki. Narząd słuchu i równowagi stanowi ucho, które dzieli się na trzy części: ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne. Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego. Na końcu tego przewodu znajduje się błona bębenkowa, oddzielająca ucho zewnętrzne od środkowego. Ucho środkowe obejmuje jamę bębenkowa z trzema kosteczkami słuchowymi: młoteczkiem, kowadełkiem i strzemiączkiem, oraz trąbkę słuchowa. Ucho wewnętrzne mieści w sobie właściwy narząd słuchu oraz narząd równowagi. Zbudowane jest ono z kanałów i woreczków, zwanych wspólnie błędnikiem. Wyróżnia się błędnik kostny i błędnik błoniasty. Błędnik kostny składa się z przedsionka, trzech kanałów półkolistych, leżących w płaszczyznach do siebie prostopadłych, i ślimaka kostnego. Błędnik błoniasty obejmuje woreczek, łagiewkę, trzy przewody półkoliste wypełnione śródchłonką i przewód ślimakowy. Ślimak tworzą trzy spiralne skręcone kanały, oddzielone od siebie cienkimi błonami, które zbiegają się u jego szczytu. Kanał ślimakowy leży pomiędzy kanałem przedsionkowym i bębenkowym. Kanał ślimakowy jest wypełniony endolimfą i zawiera właściwy narząd słuchu - narząd spiralny, inaczej narząd Cortiego, zbudowany z komórek zmysłowych, zakończonych włoskami. Komórki te rozmieszczone są na błonie podstawnej, a nad nimi znajduje się błona pokrywająca. Narząd równowagi w uchu mieści się w przewodach półkolistych błędnika błoniastego, woreczku i łagiewce. Ruchy głowy powodują przepływ endolimfy wypełniającej przewody półkoliste do rozszerzonych zakończeń zwanych bankami. Zdolność układu nerwowego do odbierania bodźców świetlnych i przetwarzania ich w mózgu na wrażenia wzrokowe jest określana jako zmysł wzroku. Anatomiczną postacią tego zmysłu jest narząd wzroku, który składa się z gałki ocznej, aparatu ochronnego i aparatu ruchowego oka oraz połączeń nerwowych siatkówki oka ze strukturami mózgu. Gałka oczna znajduje się w przedniej części oczodołu i porusza się dzięki ruchom mięśni ocznych w zagłębieniu utworzonym przez tkankę tłuszczową oczodołu i liczne powięzie. Wychodzący z niej nerw wzrokowy przechodzi przez otwór kostny do wnętrza czaszki i dalej do mózgu.

9 Oko ma w przybliżeniu kształt kuli o średnicy 24 mm, wypełnionej w większości bezpostaciową substancją (ciałkiem szklistym), znajdującej się pod ciśnieniem pozwalającym na utrzymanie jego kształtu. Twardówka jest najbardziej zewnętrzną częścią oka. Zbudowana jest z nieprzeźroczystej błony włóknistej łącznotkankowej. W przedniej części oka przechodzi w rogówkę. Rogówka kształtem przypomina wypukłe szkiełko od zegarka. Zbudowana jest z przeźroczystej błony włóknistej. Między twardówką i siatkówką leży naczyniówka, która wraz z tęczówką i ciałem rzęskowym tworzy błonę naczyniową, w której znajdują się naczynia krwionośne. Ciało rzęskowe utrzymuje soczewkę w odpowiednim położeniu. Siatkówka jest receptorową częścią oka. Składa się z trzech warstw, przy czym najbliższa środka oka warstwa składa się z czopków i pręcików - komórek światłoczułych, a dwie pozostałe z neuronów przewodzących bodźce wzrokowe. Na siatkówce znajduje się plamka żółta, będąca miejscem o największym skupieniu czopków i z tego powodu cechuje się największą wrażliwością na barwy i światło. Nieco niżej znajduje się plamka ślepa - miejsce pozbawione komórek światłoczułych i dlatego niewrażliwe na światło. Jest miejscem zbiegu nerwów łączących komórki światłoczułe z nerwem wzrokowym. Soczewka jest zawieszona między tęczówką a ciałem szklistym na obwódce rzęskowej. Składa się z torebki, kory i jądra i ma dwie wypukłe powierzchnie - przednią i tylną. Jeśli wyobrazimy sobie soczewkę jako owoc, to torebka jest jego skórką, kora jego miąższem, a jądro pestką. Tęczówka jest umięśnioną częścią błony naczyniowej otaczającej otwór nazywany źrenicą. Dzięki zawartemu w niej pigmentowi jest kolorowa. Mięśnie tęczówki pozwalają na zwiększanie lub zmniejszanie dopływu światła przez regulację wielkości źrenicy.