RĘDZINY I GLEBY NAWAPIENIOWE OPOLSZCZYZNY W ŚWIETLE BADAN M IKROM ORFOLOGICZNYCH I FIZYKOCHEM ICZNYCH

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. XXVII, NR 3, WARSZAWA 1976 STAN ISŁAW A ELŻBIETA LICZNAR RĘDZINY I GLEBY NAWAPIENIOWE OPOLSZCZYZNY W ŚWIETLE BADAN M IKROM ORFOLOGICZNYCH I FIZYKOCHEM ICZNYCH Zakład G leboznaw stw a Instytutu C hem ii R olniczej, G leboznaw stw a i M ikrobiologii A kadem ii Rolniczej w e W rocław iu W STĘP W polskiej litera tu rz e gleboznawczej istnieje w iele opracow ań dotyczących rędzin i gleb nawapieniowych w ystępujących przede wszystkim w środkowej, południowej i wschodniej części naszego kraju [2, 3, 12, 16, 19, 20, 21, 22]. Natom iast brak jest obszerniejszych prac charakteryzujących podobne gleby na teren ach południow o-zachodnich naszego kraju. Dlatego zasadniczym celem pracy jest: scharakteryzow anie właściwości różnych jedstek taksom icznych rędzin i gleb naw apieniow ych Opolszczyzny w ystępujących n a w a pieniach dwóch form acji geologicznych, w ykazanie możliwości rejestrow ania zmian typologicznych tych gleb w oparciu o ustalony zespół cech m ikrom orfologicznych, określenie wpływ u aktywści skały węglawo-wapiennej oraz udziału m ateriału obcego pochodzenia na k ierunek rozw oju rędzin i tem po przebiegu procesów ich przeobrażania, prześledzenie zjawisk degradacji rędzin w związku z dekalcytacją profilu glebowego. Przeprowadzone studia terew e w skazały na konieczść wydzielenia dwóch zasadniczych podtypów gleb rędziwych w zależści od form acji geologicznej skały m acierzystej, a miawicie: rędzin brunatnych i gleb nawapieniowych związanych z wychodniam i utw orów triasow ych w apienia muszlowego, zlokalizow anych na te re nie pow iatu Strzelce Opolskie, rędzin czarziem nych zw iązanych z w ychodnią kredy górnej, w y stępujących w okolicy Opola. Z tych dwóch rejonów występowania wapieni do szczegółowych badań pobra próbki z 7 profilów rędzin brunatnych i gleb nawapieniowych oraz 7 profilów rędzin czarziem nych (rys. 1).

2 74 S. E. L i. c / м i v : Rys. l. Rozmieszczenie odkryw ek glebowych w rejonie rędzin w ojew ództw a opolskiego L ayout of soil outcrops in the occurrence region of rendzinais in the Opole province METODYKA BADAŃ WŁASNYCH W zebranym m ateriale glebow ym przeprow adzo następujące oznaczenia: właściwości mikromorfologiczne w oparciu o cienkie szlify glebowe w ykonane metodą Kowalińskiego i Bogdy [8], skład m echaniczny m etodą areom etryczną Bououcosa w m odyfikacji C asagrande i Prószyńskiego, stosując N a2c 0 3 jako peptyzator, ciężar właściwy przy użyciu pikm etru, ciężar objętościowy w cylinderku Kopeckiego, kapilarną pojemść wodną m etodą podsiąkania w cylinderku Kopeckiego, ph w H20 i KC1 potencjom etrycznie, ogólną zaw artość C ac 03 m etodą Scheiblera, zawartość aktyw nego C ac 03 metodą wolum etryczną Kac-Kacasa, analizując frak cje o 0 1 0,5, 0,5 0,25 i poniżej 0,25 mm, kwasowość hydrolityczną H h m etodą K appena, kationy w ym ienne w 0,5n NH4C1; Ca i Mg kom pleksometrycznie, К i Na za pomocą fotom etru płomieniowego, składniki przysw ajalne K 20 i P 20 5 m etodą Egnera w m odyfikacji Riehma, С ogółem m etodą Tiurina, skład frakcyjny próchnicy glebowej m etodą Kowej-Bieliczikowej, : azot m etodą K jeldahla,

3 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 75 analizę elem entarną w stopach przy użyciu m ieszaniny N ak C 03; oznaczenie Na20 i K 20 w ykona w spiekach z NH4C1 i C ac 03. W YNIKI BADAŃ CHARAKTERYSTYKA RĘDZIN BRUNATNYCH I GLEB NAWAPIENIOWYCH Właściwości makro- i mikromorfologiczne. Badane profile stawią cykl obejm ujący rędziny brunatne różnej miąższości i gleby nawapieniowe: bru n atn ą, płową, słabo zbielicowaną. M ają one dom ieszkę m ateriału pochodzenia lodowcowego, a na głębokości cm w ystępuje rumosz, którym są tu w apienie m argliste form acji triasow ej. C harak tery sty k a m orfologiczna niektórych z badanych gleb przedstaw ia się następująco. Profil 1 W armontówice. Rędzina brunatna mieszana płytka. K ategoria użytkow a: gleba darniow a. Aid 0 6 cm szarobrunatna (10YR5/2), glina średnia pylasta, s tru k tu ra gruzełkow a, układ zwięzły, liczne korzenie roślin, przejście stopniowe; (B)/C 6 15 cm żółtaw obrunatna (10YR5/4), glina ciężka, stru k tu ra gruzełkow o-pryzm atyczna, układ zwięzły, z licznym i odłamkami wapienia; cm szara (10Y R 7/2), rum osz w apienia triasow ego. Profil 3 Gogolin. Rędzina brunatna mieszana średniogłęboka. K ategoria użytkow a: gleba orna. A t O 19 cm szara (10 YR 5/1), piasek gliniasty mocny, struktura gruzełkow a, układ pulchny, przejście ostre; (B) cm żółtaw obrunatna (10Y R 5/6), glina ciężka, stru k tu ra pryzm atyczna, u k ład zwięzły, z nielicznym i odłam kam i w apienia, przejście ostre; C > 4 2 cm szara (10Y R 7/2), rum osz w apienia triasowego. Profil 4 Wysoka. Gleba brunatna nawapieniowa. Kategoria użytkow a: gleba orna. A t O 25 cm jasbrunatnaw oszara (10 YR 6/2), glina średnia, pylasta, stru k tu ra gruzełkowa, układ pulchzwięzły> pojedyncze korzenie roślin upraw nych, przejście stopniowe; A\!{B) cm żółtaw obrunatna (10YR5/4), z zaciekami próchniczymi (10Y R 6/2) glina ciężka, stru k tu ra gruzełkow o-pryzm atyczna, układ zwięzły; (B) cm żółtaw obrunatna (10 YR 5/4) glina ciężka, stru k tu ra pryzm atyczna, układ zwięzły, przejście wyraźne; D>65 cm biała (10Y R 8/1), rum osz w apienia triasow ego, w szczelinach nagrom adzona żółta (10 YR 7/6) glina ciężka.

4 76 S. E. Licznar Profil б W armontowice. Gleba płowa nawapieniowa. K ategoria użytkow a: gleba orna. A cm szarobrunatna (10 YR 5/2), glina średnia, stru k tu ra gruzełkow a, u k ład pulchzw ięzły, nieliczne korzenie roślin, przejście ostre; Л cm jasżółtaw obrunatna (10 YR 6/4), glina średnia, stru k tu ra orzechowata, układ pulchzwięzły, przejście w yraźne; B cm żółtaw obrunatna (10Y R 5/6), glina ciężka, s tru k tu ra pryzm atyczna, układ zwięzły, przejście w yraźne; D> 52 cm szara (10 YR 7/2), rumosz wapienia triasowego. Profil 7 Górażdże. Gleba słabo zbielicowana nawapieniowa. K a tegoria użytkow a: gleba leśna. A0 0 5 cm próchnica nakładow a typu m oder surowiwy z zaznaczającym i się w arstw am i L, F i H, przejście ostre; A ±/A cm szara (10YR5/1), piasek słabo gliniasty, bezstruktu raln y, układ luźny, przejście ostre; В cm żółtaw obrunatna (10 YR 5/4), piasek słabo gliniasty, układ pulchny, przejście w yraźne; D > 5 3 cm szara (10Y R 7/2), rum osz w apienia triasow ego, w szczelinach zw ietrzelina żółta (10 YR 7/6), glina ciężka. Badania m ikromorfologiczne potw ierdziły przyjętą w stępnie koncepcję sekw encji profilów i pozwoliły na ujęcie całokształtu zjaw isk przebiegających w poszczególnych etapach cyklu degradacyjnego rędziny b ru n a t nej w kierunku gleb nawapieniowych (tab. 1 5). W apienie triasow e, staw iące skały m acierzyste lub podścielające b a danych rędzin b ru n atn y ch i gleb naw apieniow ych m ają w składzie m i neralogicznym dużą ilość kalcytu wykrystalizow anego często w postaci koncentrycznie zbudowanych oolitów (rys. 3) oraz domieszkę drobnych ostrokraw ędzistych ziarn kw arcu (rys. 2). W profilach rędzin brunatnych i gleb nawapieniowych najm niej zróżnicowane są poziomy akum ulacyjne, zaw ierające stosunkowo dużą ilość substancji organicznej o znacznym stopniu rozkładu w form ie hum icolu i argillicolu. W glebie słabo zbielicowanej w poziomie A ±/A 2 spotykam y substancję drob gruzełkową o strukturze mullicolu. W poziomach tych w ystępuje plazm a ty p u argillasepic złożona z części ilastych oraz substancji organicznej. Plazm a ta tw orzy w zór w postaci drobnych św iecących punktów [1]. W rędzinie płytkiej obok plazm y typu argillasepic spotykam y fragm enty m asepicu i skalsepicu. Plazm a o strukturze agrillesepic dom inuje również w poziomach przejściowych А г/(в) gleby b ru natnej nawapieniowej i A 3 gleby płowej (rys. 4). Szczególną uw agę zw raca zróżnicow anie s tru k tu r plazm y w pozio-

5 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 77 W ła ściw o ści m ik ro m o r fo lo g iczne - p r o f i l 1 M icrom orp h ologic p r o p e r t ie s - P r o f i l e N o. 1 Tabela 1 Jed n ostk a op isow a D e s c r ip tio n u n it Poziom H orizon S t a łe c z ę ś c i s u b s t a n c j i glebow ej S - m a tr ix S z k ie l e t - S k e le to n S k ład plazm y Plasm a c o m p o sitio n S tru k tu ra plazm y Plasma stru ctu re Wolne p r z e s t r z e n ie V oid s S u b sta n c ja o rg a n ic z n a O rganie m a tte r P r o p o r c je * P r o p o r tio n s Cechy glebow e S o i l f e a t u r e s R p z d z ia ły plazm y Plasm a s e p a r a tio n s K o n cen tracje plazmy P la sn a c o n c e n tr a tio n B ioform acje B io fo r m a tio n Ai (в )/с С z ia r n a kwarcu ob to czo n e r ó ż n e j w ie lk o ś c i,fr a g m e n ty odłamków w ęglan u wapn ia rounded q u a r tz g r a in s o f v a r io u s s i z e, fragm en ts o f ca lciu m ca rb o n a te c z ę ś c i i l a s t e z d om ieszką zw iązków : ż e la z a, węg la n u w apnia, barwy b ru - n a t n o - z ło t e j c la y e y p a r t i c l e s w ith an ad m ixtu re o f ir o n compounds and calcium ca r b onate #o f b row n -gold en colou r a r g i l l a s e p i c, lo k a ln ie -* m a sep ic i s k e ls e p ic a r g i l l a s e p i c, l o c a l l y m a sep ic and s k e ls e p ic pory s z o r s tk o ś c ie n n e i g ła d k o ś c ie n n e za k rzyw ione c o a r s e - w a ll and sm ooth- - w a ll cu rved p o res h u m isk e l, m u llic o l od łam k i w ęglanu w apnia, zia rn a kwarcu moc obto c z o n e, o k s z t a łt a c h o s t r y c h, n ie l ic z n e ziarn a m ikroklinu calcium carbonate fr a g m en ts, v er y w e ll rounded q u artz g r a in s,w it h sharp e d g e s,f e w m ic r o - c l in e g r a in s ja k obok a s b e s id e o m n i s e p i c,l a t t i s e p i c, m a sep ic ja k obok a s b e s id e m u llic o l p l v ^ sk p l > v > sk drobne św ie c ą c e punkty t in y s h in in g p o in ts nierów n om iern e o t o c z k i na ziarn ach ir r e g u la r c o a t in g s on g r a in s b io p o r y, elem en ty k o - progenne b io p o r e s, c o p r o g e n ic e le m e n ts lto n k r e c je - C o n c r e tio n s - - S tru k tu ra elem en ta rn a Elem entary stru ctu re g ą b c z a s to -g r u z e łk o w a, g r u z e łk i g ła d k o ś c ie n n e zam knięte spongy-crum by s t r u c t u r e, c lo s e d sm o o th -w a ll f r a g m ents skupiska św iecące p rzem ieszane t a szk ieletem s h in in g c o n g lo m e rates m ixed up w ith s k e le t o n duże w ydłużone s t r e f y i dwukierunkowe p r ą ż k i św iecące la r g e e lo n g a te d zo n es and d o u b le- d i r e e t io n e d s h in in g s t r e a k s odłam kowa,odłamki g ła d k o śc ie n n e zam k n ięte fra g m en ta ry s t r u c t u r e, c lo s e d sm o o th -w a ll fragm ents s k a ła w ęglan ow o- w apien na, k a lc y t z dom ieszką z ia ren kwarcu s ła b o o b toczon ych x p l - plazm a - p lasm a, sk - s z k i e l e t - s k e le t o n, v - w olne p r z e s t r z e n ie - v o id s c a r b o n a te - c a l c a r eo u s r o c k,c a l - c i t e w ith an adm ixtu re o f w eakly rounded q u a rtz g r a in s

6 S. E. Licznar T a b e l a W ła śc iw o ści m ikrom orf o lo g ic z n e - p r o f i l 3 IJicrom orpholo g i c p r o p e r tie s - P r o f i l e N o. 3 J ed n ostk a opisow a D e s c r ip tio n u n it Poziom H orizon S t a łe c z ę ś c i s u b s ta n c ji glebow e j S - m a trix S z k ie l e t - S k e le to n S kład plazm y Plasma c o m p o sitio n Struktura piazrr.y Plaarta structure V.'ol p r z e s tr z e n ie V oid s S u b sta n cja o rg a n ic zn a O rganic m a tter P roporcje P roportion s Cechy glebow e S o i l fe a t u r e s R o z d z ia ły plazm y Plasm a s e p a r a tio n! K o n centracja plazmy Plasm a c o n c e n tr a tio n B ioform acje E io fo r m a tio n K onkrecje C oncretion s S tru k tu ra elem en tarn a Elem entary stru ctu re bardzo lic z n e zia rn a kwarcu o bardzo dobrze ob toczon ych k s z t a łt a c h, n i e lic z n e ziarn a m ikroklinu v ery numerous q u a rtz g r a in s w ith w ery w e ll rounded sh a p e, few m ic ro - c l in e g r a in s c z ę ś c i i l a s t e z d om ieszką s u b s t a n c j i o r g a n ic z n e j, barwy ciem -brunatnej c la y e y p a r t ic le e w ith an adm ixtu re o f o r g a n ic m a tte r, o f dark-brow n colou r a r g i l l a s e p i c nieuform ow ane n-form ed m u lli c o l sk p i Ъ З V drobne św ie c ą c e punkty t in y s h in in g p o in ts w ę g ie l or^ai;i.o-ny o rgan ic carbon gran u low ata g ra n u la r s tr u c tu r e (в) z ia r n a kwarcu ja k obok t y lk o w m n ie js z e j i - l o ś c i q u a r tz g r a in s as b e s id e, on ly in le s s amount c z ę ś c i i l a s t e z dom ie sz k ą w apnia i zw iązków ż e la z a,b a r w y z ło to -b r u n a t n e j c la y e y p a r t i c l e s w ith an adm ixtu re o f c a l cium carb on ate and ir o n com pounds, o f golden -brow n colou r l a t t i s e p i c, om n isep i c, m asep ic s z c z e lin y i pory g ła d - k o śc ie n n e p ro ste sra o o th -w a ll s t r a ig h t crack s and pores m u llic o l sk P i : drobne skupiska p rzem ieszane z* szk ieletem t in y co n g lo m e ra tes m ixed up w ith s k e le t o n p r ą ż k i dwukierunkowe i w ię k sze s t r e f y św ie c ą c e d o u b le - d ir e c t io n ed s tr e a k s and la r g e s h i n in g z o n es n ierów n om iern e sk u p isk a zw iązków ż e la z a u n eq u al co n g lo m e ra tes o f ir o n compounds odłam kow a,odłam ki g ła d - k o śc ie n n e otw a rte fragm en tary s t r u c t u r e, open sm o o th -w a ll f r a g m ents s k a ła w ęglaw o- w apienna z dom ieszk ą z ia r n a kwarcu, k a lc y t z barwami i n t e r f e rencyjnym i wysok ic h rzędów c a r b o n a te -c a lc a reous rock w ith an adm ixture o f q u artz g r a in s, c a l c i t e w ith i n t e r f e r e n t i a l co lo u r s o f h ig h o r d ers

7 Rędziny i gleb'tnawapieniowe Opolszczyzny 79 W ła ściw o ści m ik ro m o rfo lo b iczn e - p r o f i l 4 M icrom orp h ologic p r o p e r tie s - P r o f i l e No. 4 Tabela Poziom \ H orizon J ed - N. n o stk a N. opisow a Ał Ах/ В В D D e s c r ip t io n n. u n it S t a łe c z ę ś c i sub s t a n c j i globow ej 3 - m a trix S z k ie l e t 6ke le ton S kład plazmy Plasma compos i t i o n S tru k tu ra plazmy Plasma stru ctu re '.ïolne p r z e s t r z e n ie V oids S ubstancja organ ic z n a Organie m atter P roporcje P roportion s Cechy glebow e S o i l fe a t u r e s R o z d z ia ły plazmy Plasma sep arat io n K on centracje, plazmy Plasm a con c e n t r a tio n ziarn a kwarcu bardzo dobrze ob toczon e, n ie l i c z n i e m i- k r o k lin very w e ll rounded q u artz g r a in s,f e w m ic r o c lin e g r a in s c z ę ś c i i l a s t e z dom ieszką sub stan c j i o r g a n ic z n e j, barwy b ru n atn o- ż ó łte j c la y e y p a r t i c l e s an ad m ixtu re o f o r g a n ic m a t t e r,o f brow n -yellow colo u r a r g i l l a s e p i c pory s z o r s t k o - ścien n e zakrzyw ione cu rved c o a r s e - w a ll p o res h u m is k e l,m u llic o l ziarn a kwarcu bardzo dobrze ob toczo n e, obok odłam ki węglanu wapnia very w e ll rounded q u artz, b e s id e ca lciu m ca rbon a te fragm ents c z ę ś c i il& a te z dom ieszk ą zw iązków ż e la z a i s u b s t a n c j i o r g a n ic z n e j, barwy b r u n a tn o -z ło te j c la y e y p a r t i c l e s w ith an adm ixture o f iro n compounds and o r g a n ic m a tte r, o f brow n-golden colou r a r g i l l a s e p i c, lo k a ln ie s k e l - l a t t i s e p i c a r g i l l a s e p i c, l o c a l l y s k e 1 - l a t t i s e p i c pory s z o r s tk o ś c ie n n e zak rzyw ione cu rved c o a r s e -w a ll р огеэ m u lli c o l ziarn a kwarcu śr e d n io o b to c z o n e,o - bok odłam ki w ęglanu wapnia medium w e ll rounded q u a rtz g r a in s, b e s id e ca lciu m carbonate fra g m ents ja k obok a s b e s id e s k e l - l a t t i s e p i c, lo k a ln ie om nis e p ie 3 k e l - l a t t i s e p i c, l o c a l l y o m n isep ic pory i s z c z e lin y g ła d k o ś c ie n n e z a k rzyw ione cu rved sm oothw a ll p o res and cr a ck s n u l l i ^ o l pi я к г а V Dl 8k s j V p i > v > sk ś w iecą ce punkty drobne tin y s h in in g p o in ts jak obok a s b e s id e lo k a ln ie sk u p ie n ia na ziarn ach i dwukierunkowo ułożone p rążki lo c a l co n g lo m e ra tes en g r a in s and d o u b le - d i- r e c tio n e d s tr e a k s s k u p ie n ia na z ia r nach, dwukie r unkowe p r ą ż k i i w ięk sze s t r e f y św ie - cące c o n g l o m e r a t e s o n g r a i n s, d o u b l e - d i - r e c t i o n e d s t r e a k 3 a n d l a r g e r s h i n i n g z o n e s s k a ła w ę g la - w o-w ap ien - n a,k a lc y t o barwach in te r fe r e n c e ' j n.ych w ysok ich r z ęd ó 1-. ca r bon; it ' - ealc?.reou., r o c k,c :a lc i- t e w i»h i r - t e r f e r e n - t i o l colours o f h ig h o r d ers 1

8 80 S. E. Licznar Bioformacje Bioformation Konkre сje Concretions Struktura elementarna Elementary structure cd. t *ск: li tkanki roślinne węgiel organiczny zdrewniałe organie carbon Ü nifi',-ld vo ce tal tissues ni-;licz konkrecje z-.7i-izków Żelaza few concretions of iron compounds porowa ta odłamkowa, odłamki szor- 91к o p o'.vi o r z с hni o - we zamknięte porouo-fragmentary structure, closed coarsesurface fragments związków śolaza i orrar.i ralne of iron and or^anic-r-ineral compounds eruzełkowa,"ruzełki ~ładkosci.-nne otwarte crumby structure, open smooth-wall crumbs zwi-;zk vw lûza of iron compounds spojeniowa nieregularna, odłamki ^ładkościenne o- t.varto ctmentic irregulär structure, орел smooth-wo. 11 fragments mach brunatnienia i iluw ialnych (tab. 6). Proces w ietrzenia i stabilizacji produktów w ietrzenia skały w ęglow o-w apiennej form acji triasow ej pro wadzi do powstania rędzin brunatnych o dużym nagrom adzeniu plazmy typu lattisepic i omnisepic. Natom iast dekalcytacja górnych poziomów genetycznych powoduje powstanie gleb nawapieniowych brunatnych i płowych. Zm niejsza się tu zaw artość lattisepicu na korzyść skelsepicu (rys. 5). Rys. 2. F ragm ent skały w ęglaw o-w apiennej z drobnym i ostrokraw ędzistym i ziarnam i kw arcu, nikole skrzyżow ane, pow iększenie 38X. Profil n r 1, poziom C, głębokość poniżej 15 cm A fragm ent of carbonate-calcareous rock w ith sm all sharpedged quartz grains, crossed niçois, enlargem ent 38X. P rofile No. 1, С horizon, depth below 15 cm

9 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 81 W poziomie В 3 obok plazm y omnisepic i lattisepic (rys. 6) zaznacza się w niewielkiej ilości plazm a vosepic. Poziom ten odznacza się ponadto dużą zaw artością plazm y. J e st to zw iązane ze zjaw iskiem przem ieszczania sie iłu koloidalnego w profilu glebow ym fi 71. Rys. 3. F ragm ent skały w ęglaw o-w apiennej z widocznymi oolitami, nikole skrzyżowane, powiększenie 38 X. Profil nr 7, poziom C, głębokość poniżej 53 cm A fragm ent of carbonate-calcareous rock w ith visible oolites, crossed niçois, enlargem ent 38X. P rofile No. 7, С horizon, depth below 53 cm W raz z zubożeniem typów plazm y zmienia się m ikrostruktura elem enta rn a z odłam kow ej na gruzełkow ą i spojeniową. Ilość plazm y ty p u la ttisepic, charakterystycznej dla rędzin brunatnych, uw arunkow anej oddziaływ aniem skały m acierzystej w apienia triasow ego, zm niejsza się w glebach naw apieniow ych na korzyść vosepicu i skelsepicu. Udział m ateriału pochodzenia lodowcowego sprzyja powstawaniu gleb zbielicow anych naw apieniow ych. N iem niej i tu widać w yraźnie oddziaływ anie skały w ęglaw o-w apiennej, szczególnie w poziomie B, gdzie w y stęp u je plazm a argillasepic i skalsepic. Ja k widać, badane gleby odznaczają się bardzo dużym zróżnicow a niem stru k tu r plazmy. Świadczy to o dużych różnicach w przebiegu procesów glebowych. Są one uw arunkow ane odw apnieniem oraz dom ieszką obcego m ateriału, co powoduje brak form plazmy o strukturze lattisepic i omnisepic typowej dla zwietrzeliny wapienia triasowego [9]. Właściwości fizyczne i chemiczne. Skład m echaniczny badanych gleb (tab. 11) jest silnie zróżnicowany, co związane jest przede wszystkim z dom ieszką m ateriału pochodzenia lodowcowego oraz głębokością zale- 6 Roczniki gleboznawcze nr 4

10 82 S. E. Licznar Rys. 4. A rgillasepic, ziarna kw arcu bardzo dobrze obtoczone, pory gładkościenne zakrzywione, powiększenie 38 X. P rofil nr 6, poziom A 3, głębokość cm a nikole rówległe, b nikole sikrzyżowane Agrillasepic, very well rounded quartz grains, sm ooth-w all, curved pores, en largem ent 3 8 X. Profile No. 6, A 3 horizon, depth cm a parallel nicols, b crossed niçois

11 Rędziny i gleby navapieniowe Opolszczyzny 83 Rys. 5. Obok ziarn kw arcu fragm ent plazmy, pow iększenie 100X. Profil nr 4, poziom (B), głębokość cm a nikole rówległe, b nikole krzyżowana A fragm ent of the skelsepic plasm a, beside q u art grains, enlargem ent 100X. Profile No. 4, (B) horizon, depth cm a parallel niçois, b crossed nicols

12 84 S. E. Licznar Tabela 4 W ła śc iw o śc i m ik T om orfologiczn e - p r o f i l 6 M icrom orp h ologic p r o p e r t ie s - P r o f i l e N o. 6 Poziom H orizon J e d n o s t k a ^ * ^ opisow a D e s c r ip tio n u n it4 ^ A 1 A3 B3 D S t a łe c z ę ś c i subs t a n c j i g le b o w ej S - m a trix S z k ie l e t S k e le to n S k ład plazm y Plasma com posit io n S tr u k tu r a plazm y Plasma stru ctu re Wolne p r z e s t r z e n ie V oid s S u b sta n cja o rgan ic z n a O rganie m a tte r li c z n e z ia r n a kwarcu s ła b o o b to czo n e numerous w eakly rounded q u a r tz g r a in s c z ę ś c i i l a s t e z d om ieszk ą s u b s t a n c j i o r g a n ic z n e j b arwy ciem n o -b ru - natne j c la y e y p a r t i c l e s w ith an ad m ixtu re o f o r g a n ic m a tte r, o f dark-brow n c o lo u r z ia r n a kwarcu s ła b o o b to czo n e» n ie lic z n e z ia r n a b io t y t u w eak ly rounded q u a r tz g r a in s, few b i o t i t e g r a in s c z ę ś c i i l a s t e z d o - m isszk ą s u b s t a n c j i o r g a n ic z n e j i zw iązków ż e la z a,b a r w y ciem brunatne j c la y e y p a r t i c l e s w ith an adm ixture o f o r g a n ic m a tter and ir o n com pounds, o f dark-brown colou r a r g i l l a s e p i c a r g i l l a s e p i c, l o k a l n ie l a t t i s e p i c nieuform ow ane n-form ed a r g i l l a s e p i c, l o c a l l y l a t t i s e p i c pory i w nęki s z o r s tk o ś c ie n n e c o a r s e - w a l l p o r e s and n ic h e s m u llic o l m u lli c o l m u llic o l ziarn a kwarcu sła b o obtoczon e w eakly rounded q u a rtz g r a in s c z ę ś c i i l a s t e z dom ieszk ą zw iązków ż e la z a i w ęglanu w apnia, barwy b r u n a tn o z ło te j c la y e y p a r t i c l e s w ith an adm ixture o f ir o n compounds and c a lciu m c a r b o n a t e,o f brow n- gold en colour l a t t i s e p i c, o m n is e p ic, lo k a ln ie v o s e p ic l a t t i s e p i c, o m n ise p ic, l o c a l l y v o s e p ic pory i s z c z e lin y g ła d ko ś c ie n n e sm o o th -w a ll p o r e s a n d crack s P roporcje p i > s k > у p i > s k > V p i ^ s k ^ Y Cechy glebow e S o i l f e a t u r e s R o z d z ia ły plazmy Plasma sep arat io n s K o n centracje plazm y Plasm a con c e n t r a t io n B ioform acje B io fo r m a tio n K onkrecje C oncretion s Struktura elem enta r n a Elem entary s tr u c tu r e drobne św iecące punkty tin y s h in in g p o in ts b io p o ry b io p o r e s n i e l i c z n e skup is k a zw iązków ż e la z a few conglom e r a t e s o f ir o n compounds p orow ata,d u że g r u z e łk i s z o r - s tk o p o w ie r z - chniow e p o r o u s,la r g e, c o a r s e - s u r fa c e crumbs ja k obok a s b e s id e w ę g ie l o rg a n ic zn y o rgan ic carbon ja k obok a s b e s id e sp o je n io w a n ie r e g u la r n a, g r u z e łk i g ła d - kośc ie n n e zam k n ięte c e m e n tic ir r e g u la r s t r u c t u r e, c lo s e d sm ooth -w all crumbs prążkowane sk u p isk a m n iej lu b w ię c e j rówm iernie u k ierunkowane strea k ed conglom e r a t e s, d is t r ib u t e d more or l e s s u n i form ly - w w ię k s z e j i l o ś c i i n g r e a te r amount n ie r e g u la r n a s p o je n io wa, duże g r u z e łk i g ła d - k o śc ie n n e zam k n ięte ir r e g u la r ce m e n tic s t r u c t u r e,c l o s e d la r g e sm o o th -w a ll crumbs s k a ła w ęg la - n ow o-w ap ien - na barwy b ru n atn o z ł o t e j c a r b o n a te - c a lc a r e o u s ro c k, o f brow n -golden c o lo u r

13 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 85 W ła ściw o ści m ik ro m o r fo lo g icz n e - p r o f i l 7 M icrom orp h ologic p r o p e r tie s - P r o f ile N o. 7 T a b 8 1 a 5 X. Poziom H orizon J e d L n o s t k a ^ ^ op isow a ^ D e s c r ip tio n u n it S t a łe c z ę ś c i su b sta n c j i g le b o w ej S - m a trix S z k ie l e t - S k e le to n S k ład plazm y Plasm a c o m p o sitio n S tru k tu ra plazmy Plasma stru ctu re A o n i e l i c z n e dobrze o b to czo n e z ia rn k a kwarcu few w e ll rounded, q u a rtz g r a in s k ^ / k 2 В D dużo z ia r e n kwarcu dobrze ob to czo n y ch numerous w e ll rounded q u artz g r a in s zia rn a kwarcu dobrze obto c z o n e i n ie l ic z n e odłam k i w ęglanu w apn ia, c z ę ś c i i l a s t e z dom ieszk ą s u b s t a n c j i orga - n ic z n e j, barwy ciem b ru n a tn ej w e ll rounded q u a rtz g r a in s and few c a lciu m carb on ate fra g m e n ts, c la y e y p a r t i c l e s w ith an adm ixture o f o r g a n ic m a t t e r,o f dark-brow n c o lo u r a r g i l l a s e p i c,s k e l s e p i c Wolne p rze strz en ie nieuformowane jak obok jak obok V oids n-form ed as b esid e as b esid e S u b sta n cja o rgan ic z n a O rganie m a tter P roporcje P r o p o r tio n s h u m isk e l, a r - g i l l i c o l, g r u - zełk ow y m u llic o l h um isk e1, a r g i l - l i c o l, crumby m u llic o l a r g i l l i c o l m u llic o l sk V > p i sk =* V =*. p i s k a ła w ę g la - w o-w apien - n a, w id oczn e o o l i t y c a r b o n a te - c a lc a r e o u s r o c k,v i s i b l e o o l i t e s Cechy glebow e S o i l f e a t u r e s R o z d z ia ły plazmy Plasm a s e p a r a tio n s K o n œ n tr a c je p la z my Plasma con cen trat io n B ioform acje B io fo r m a tio n K onkrecje C oncretion s S tru k tu ra elem en ta rn a Elem entary stru ctu re elem en ty k o - progenne cop rogenic e le m e n ts granulow ata g r a n u la te d s tr u c t u r e n ie r e g u la r n e drobne ś w ie - cąoe punkty ir r e g u la r t in y s h in in g p o in ts ciem ne o t o c z k i na z i a r nach s z k ie l e t u dark c o a tin g s on s k e le to n g r a in s k o n k recje o r g a n o - ż e la - z i s t e o r g a n ic -fe r r u g in e o u s c o n c r e t io n s gran u low ata g r a n u la te d s t r u c tu r e

14 00 05 T a b e l a 6 Zmiany str u k tu r plezray w rę d z in a ch bru natn ych m ieszanych i g le b a c h na.vnpieniow.vch Changes o f plasma stru ctu re in mixed brown rendzinac and s o ils on lim estone Nazwa g le b y S o i l name Rędzina brunatna m ieszana p łytka S h allow m ixed brown rendzin a R ędzina brunatna m ieszana śred n io głęboka Medium deep m ixed brown, re n d zin a G leba brunatna nawapieniow a Brovm s o i l on l i m estone G leba płow a n aw n ^ ien iowa L e s s iv e s o i l on l i m estone G leba s ła b o z b io lico w a n a naw apieniow a iveakly p o d z o liz e d s o i l on lim eston e Sym bolika poziomów H orizon sym bols Ar (в)с, С ( ( В ), С Ai> Ai(B) >(?) >D ^i» A ^, B 3, В Aq, A ^ /A ^, B, D Dynamizm procesów Dynamics o f p ro cesses w zględn a rówwaga r e la t iv e e q u ilib r iu m umiarkowany dynamizm m oderate dynam ics dynamizm i d eg ra d a cja masy g le b o w ej dynamics and degrad ation o f s o il bulk Przew ażające procesy Predom inating proc e s s e s Charakte r y sty k a C h a r a c t e r is t ic s poziom y o f h o r iz o n s s tr u k tu r y plazm y o f plasm a s tr u c tu r e w ie tr z e n ie i s t a b i l i z a c j a produktów w ietr z e n ia w ea th erin g and s t a b i l i z a t i o n o f w eath ü- rin g products /w ie t r z e n ie / de k a le cyta c ja ś r e d n ia /w e a th e r in g / medium s tr o n g d e c a l c it a t io n s iln a d e k a lc ^ ta c ja i przemyv/anie s tr o n g d e c a l c it a t io n and le a d in g ( b ) c (в) 0 ) B3 om nise p ic l a t t i s e p i c m asepic l a t t i s e p i c oranisep ic m asep ic s k e l - l a t t i s e p i c om nisepic l a t t i s e p i c o m n isep ic v o s e p ic s i l n a d e k a lc y ta c j a,s ła b e b i e lic o w a n ie s tr o n g d e c a lc it a t io n,w e a k p o d z o liz a t io n В a r g i l l a s e p i c s k e ls e p ic!. Liczna: Z m niejszenie s ię zaw artości CaCO^ R eduction o f the CaCO- con ten t W zrost z a w a r to ś c i obcego m a te r ia łu n ie zw iązanego z w yjściow ą s k a łą w apieniow ą Growth o f f o r e ig n m a te r ia l, n o n -c o n n ected w ith' i n i t i a l c a lc a r e o u s rock Z w ięk szen ie s i ę kw asow ości g le b S o i l a c i d i t y in c r e a s e Z m n iejszen ie s i ę s to p n ia w y sy c en ia kom pleksu so rp cy jn eg o zasadam i Drop o f s a t u r a tio n d egree o f th e com plex w ith s o r p tio n b a s is

15 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 87 Rys. 6*. F ragm ent typowej stru k tu ry plazm y lattisepic, powiększenie 38 X, nikole skrzyżowane. P rofil nr 6, poziom B3, głębokość cm A fragm ent of typical stru ctu re of the lattisepic plasm a, em largem ent 38 X, crossed nicols. P rofile No. 6, B3 horizon, depth cm gania skały węglawo-^wapiennej. Duża zawartość frakcji piaszczystych zaznacza się szczególnie w górnych poziomach badanych gleb. W poziomach sąsiadujących bezpośrednio ze skałą węglawo-wapienną obserw uje się wzrost zawartości części spławialnych, w tym głównie iłu koloidalnego, którego ilość waha się w granicach /o. Jest on niew ątpliw ie produktem w ietrzenia wapieni. Ogólnie biorąc, badane gleby w ykazują skład m echaniczny glin, w których wraz z głębokością w zrasta zawartość części spławialnych. W yjątek staw i profil gleby słabo zbielicowanej, gdzie piasek w ystępuje bezpośrednio na skale w ęglaw o-w apiennej. Ciężar właściwy gleb waha się w granicach 2,54 2,63 g/cm 3 i w zrasta wraz z głębokością (tab. 12). Ciężar objętościowy rzeczywisty kształtuje się w granicach 1,27 1,68 g/cm 3. K apilarna pojem ść w odna jest najniższa w glebie o składzie m e chanicznym piasku słabo gliniastego. Odpowiednio do ciężaru właściwego i objętościow ego układa się porow atość ogólna. N ajw yższe w artości porowatości ogólnej i pojemści powietrznej w ystępują w glebie słabo zbielicowanej. W pozostałych profilach w artości te są mało zróżnicowane i zależą od zaw artości części spław ialnych. Odczyn badanych gleb jest dość zróżnicowany, co uwidacznia się już w poziom ach akum ulacyjnych (tab. 13). W rędzinach płytkich i średnio-

16 88 S. E. Licznar Rys. 7. Procentow a zaw artość w ęglanu w apnia i aktyw nych węglanów w skałach w ęglaw o-w apniow ych rędzin b ru n a t nych m ieszanych i gleb naw apieniowych P ercentual content of calcium carbonate and active carbonates in carbonate-calcareous roks of m ixed brow n rendzinas and soils on lim estone głębokich ph = 7,1 i 7,2, w przypadku gleb brunatnych 6,1 do 6,6. Natom iast poziom próchniczny gleby płowej ma ph = 5,3, a gleby słabo zbielicow anej naw et ph = 4,0. W rędzinach odczyn jest przew ażnie w y rów nany w całym profilu. Przechodząc od rędzin przez gleby brunatne i płowe do słabo zbielicowanych zaznacza się nieznaczny spadek ph w poziomach w ystępujących bezpośrednio pod poziom am i ak u m u lacy jn y mi, a coraz bliżej skały węglawo-wapiennej następuje powny wzrost om aw ianej w artości. Zawartość węglanu w apnia w badanych glebach jest bardzo duża w poziomach skał m acierzystych i podścielających. Najwięcej, bo ponad 95% jest go V/ skałach m acierzystych rędzin płytkich. W glebach tych om awiany składnik jest obecny w całym profilu glebowym. Skały węglaw o-w apienne pozostałych gleb zaw ierają C ac 0 3 w ilości około 90%. W skałach m acierzystych i podścielających oznaczo zawartość aktyw nego w ęglanu w apnia (rys. 7). Skorelow ana jest ona ze stopniem rozdrobnienia i długością czasu reakcji. N ajbardziej aktyw ne są skały pod rędzinam i płytkim i, w pozostałych glebach aktyw ść w aha się w n iewielkich granicach od 62 do 65%. W łaściwości sorpcyjne badanych gleb (tab. 13) zw iązane są z obecścią: aktyw nego w ęglanu wapnia, związków próchnicznych i części spławialnych. W zawartości kationów w ym iennych dom inuje wapń; ilość jego w zrasta im bliżej skały w ęglaw o-w apiennej. Również duża zaw artość Ca2+ stw ierdzo w poziomie A0 gleby słabo zbielicow anej. Procentow y udział w kom pleksie sorpcyjnym kationu w apnia p rz y j m uje najwyższe wartości w przypadku rędzin płytkich (86,3 do 92,0%), a w pozostałych glebach zmniejsza się jego zawartość. Pozostałe kationy wym ienne w ystępują w m niejszej ilości, przy czym na drugim m iejscu pod w zględem zaw artości zaznacza się kation Mg. Jego udział w kom pleksie sorpcyjnym układa się odm iennie niż kationu w apnia. Sum a kationów zasadow ych i pojem ści kom pleksu sorpcyjnego

17 Rędziny i gleby nawapieniowevopolszczyzny 89 przyjm uje układ podobny jak zawartość kationu Ca, w zrastając wraz z głębokością. Najwyższe w artości osiąga w rędzinach płytkich i średnio głębokiej oraz w poziomach gleby brunatnej i płowej, odznaczających się dużą zaw artością części ilastych. Stopień wysycenia kom pleksu sorpcyjnego jest stosunkowo wysoki i w yraźnie rozgranicza rędziny od gleb nawapieniowych. W poziomach akum ulacyjnych najwyższe w artości V posiadają rędziny płytkie i rędziny śreaniogiębokie. W yraźny spadek tej w artości zaznacza się już w glebie płowej nawapieniowej, a w glebie słabo zbielicowanej wysi tylko 40,1%. N ależy nadm ienić, że poziom y w ystępujące bezpośrednio nad skałą m a cierzystą i podścielającą m ają najw yższy stopień wysycenia. Zawartość przysw ajalnego P 2O5 i K 20 wskazuje na stosunkowo dobry stopień zasobści badanych gleb, co świadczy o ich dobrej k u ltu rze ro l nej. Jedynie w poziomach głębszych w ystępuje zjawisko częściowego uw stecznienia P 2O5. Skład frakcyjny związków próchnicznych w omawianych glebach (tab. 14) zmienia się w zależści od badanej jedstki taksomicznej, zaw artości w ęglanu w apnia oraz składu m echanicznego. Największą ilość węgla ogółem m ają poziomy akum ulacyjne rędzin płytkich (1,87 2,20%). Pozostałe gleby odznaczają się m niejszą zaw artością С ogółem. Ilość węgla wydzielonego m ieszaniną pirofosforanu i ługu sodowego w rędzinach płytkich w zrasta w raz z głębokością profilu. W pozostałych glebach w ykazuje tendencję spadku. Podobny układ p rzy jm u je stosunek Ckh : C/c/, który jedynie w poziomach A x rędzin płytkich przybiera w artości wyższe od jedści. W skazuje to, że w badanych poziomach gleb naw apieniow ych jest niew ielka ilość form zw iązanych trw ale. P rzew a żają w nich kwasy fulwowe nad kwasam i hum iwymi. Iloraz barw y Q4/Q 6 w badanych glebach układa się nierów m iernie, poniew aż an a lizow ane profile rep re z en tu ją różne stadia glebow e cyklu degradacyjnego. Frakcje ekstrahow ane 0,ln ługiem sodowym zaw ierają stosunkowo niew ielką ilość С ogółem w rędzinach brunatnych (9,2 17,4%). Więcej węgla jest w glebach nawapieniowych, bo w granicach 9,1 55,0%. Jego zaw artość spada w m iarę w zrostu głębokości w k ieru n k u skały m acierzystej i w dużej mierze jest uzależnione od kwasowości hydrolitycznej. Zwiększa się wraz z jej wzrostem, co wyraźnie widać w glebie słabo zbielicowanej [4]. W tej grupie połączeń próchnicznych przew ażają kwasy fulwowe nad kwasam i humiwymi, a stosunek Ckh : Ckf jest z reguły niski. W poziom ach akum ulacyjnych badanych gleb p rzy jm u je on w a r tości najniższe. W yliczony udział węgla kwasów hum iw ych związanych z wapniem do ogólnej ilości kw asów hum iw ych w skazuje, że duży procent kw a sów hum iw ych w badanych glebach jest zw iązany z Ca i krzem iaw ym i form am i R N ajw yższe w artości osiąga on w poziom ach (B)/C

18 90 S. E. Licznar (В), B3, z w yjątkiem gleby słabo zbielicowanej, gdzie brak jest tego typu połączeń. Jest to spowodowane najpraw dopodobniej niskim stopniem w y- sycenia kom pleksu sorpcyjnego kationam i w apnia w ym iennego. Pow yższe w yniki w skazują na dużą rolę kationu w apnia w ym iennego w sk ładzie jakościow ym związków próchnicznych. Zawartość N i stosunek С : N są różne i zależą od ilości substancji organicznej. Największe ilości N spotykam y w poziomach próchnicznych badanych gleb (0,04 0,19%). Ilość ta m aleje w raz z głębokością p ro filu. W yjątek staw i poziom B3 gleby płow ej naw apieniow ej, gdzie n ieznacznie w zrasta ilość azotu i węgla. Stosunek С : N w rędzinach p ły t kich jest najw yższy w poziom ach akum ulacyjnych, a głębiej spada. Cha- Rys. 8. Analiza całkow ita rędzin brunatnych mieszanych i gleb naw apieniow ych C ontenst of some chem ical com ponents in m ixed brow n rendzinas and soils on lim estone

19 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 91 rakterystyczny układ przyjm uje w profilach gleb nawapieniowych, gdzie w poziomach A 1/(B)) A J A 2 i A3 jest on rów ny lub wyższy niż w poziom ach wyżej leżących. Całkowita analiza chemiczna należy do podstawowych analiz, które odgrywają duże znaczenie przy rozpatryw aniu genezy i rozwoju gleb. Rozmieszczenie w poszczególnych poziomach genetycznych oznaczonych składników zm ienia się w zależści od udziału m ateriału obcego pochodzenia, jak również od stopnia degradacji rędzin w kierunku gleb naw apieniow ych (tab. 15). Duża zawartość krzem ionki ogółem zaznacza się w poziomach A 1} przy czym najw iększa jej ilość (93,97%) w ystępuje w poziomie A J A 2 gleby słabo zbielicowanej. W pozostałych poziomach profilów glebowych obserw ujem y spadek zaw artości krzem ionki, a najm niejsze ilości w y stęp u ją w poziom ach (В) i 3 gleb naw apieniow ych (56,33 60,92%). Inny układ przyjm uje rozmieszczenie półtoratlenków 20 3 i Fe20 3. O bserw ujem y wzrost zawartości tych związków wraz z głębokością, a n ajwiększa ich ilość w ystępuje w poziomach (В) i B3 rędziny średniogłębokiej, gleb brunatnej i płowej nawapieniowych. Stosunki m olarne we wspom nianych poziomach są bardzo wąskie i kształtują się w granicach 26,8 33,4 dla S i0 2 : Fe20 3. od 5,0 do 9,8 dla S i0 2 : 20 3, a stosunek S i0 2 : R20 3 wysi 4,1 do 7,3. W pozostałych poziomach zaw artość tlenków glinu i żelaza jest znacznie m niejsza i bardziej zróżnicow ana ilościowo. P otw ierdzają to w a r tości stosunku S i0 2 : 20 3, który w aha się w granicach 16,2 69,0 i bardzo szerokim stosunku S i0 2 : Fe20 3 (79,1 391,5). Najwyższe wartości w y stęp u ją w glebie słabo zbielicow anej. Zawartość tlenku w apnia jest najw yższa w poziomach bezpośrednio sąsiadujących ze skałą w ęglaw o-w apienną. Podobne rozm ieszczenie p ro filowe przyjm uje tlenek magnezu. Z innych składników zasługuje na uwagę rozmieszczenie profilowe K 20 i P Duża ilość K 20 w ystępuje w poziomach głębiej położonych (1,14 4,40%). Podobnie układa się zawartość P 20 5, która w zrasta bliżej skały m acierzystej. Rozmieszczenie elem entarnych składników (rys. 8) w skazuje, że odw apnienie górnych poziomów oraz przemieszczenie półtoratlenków prowadzi rędziny b ru n atn e do degradacji w kieru n k u gleb naw apieniow ych. CHARAKTERYSTYKA RĘDZIN CZARNOZIEMNYCH Właściwości makro- i mikromorfologiczne. Rędziny czarziemne pow stały w drodze w ietrzenia m arglistych wapieni kredow ych oraz przy udziale naniesionej dom ieszki m ateriału pochodzenia lodowcowego. C harakterystyka morfologiczna niektórych z nich przedstaw ia się następująco: Profil 1 Chrząszczyce. Rędzina ezarziemna mieszana płytka.

20 92 S. E. Licznar K ategoria użytkow a: gleba orna. A ± 0-15 cm szara (2,5 Y 5/0), glina ciężka, s tru k tu ra gruzełkowa, układ zwięzły, przejście stopniowe; AJC cm szara (2,5 Y 5,0), glina ciężka stru k tu ra gruzełkowa, układ zwięzły, liczne odłamki skały wapiennej; C > 25 cm biała (2,5 Y 8,1), rumosz w ietrzejącego wapienia kredowego. Profil 4 Opole Zawada. Rędzina czarziem na mieszana średniogłęboka. K ategoria użytkow a: gleba darniow a. A 1(l O 4 cm poziom darniowy; 4 20 cm szara (5 Y 5/1), glina średnia, s tru k tu ra gruzełkow a, układ pulchzw ięzły, przejście niew yraźne; A J С cm bardzo ciemszara (5 Y 3/1), glina średnia, stru k tu ra słabo gruzełkow a, układ zwięzły, liczne odłam ki zw ietrzeliny skały w apiennej; cm jasszara (5 Y 7/2), lity w apień kredow y. Profil 7 Zimnice Wielkie. Rędzina czarziem na mieszana głęboka. K ategoria użytkow a: gleba orna. Л и O 28 cm ciem szara (10Y R 4/1), glina ciężka pylasta, s tru k tu ra gruzełkow a, układ pulchzwięzły., liczne korzenie roślin, przejście w yraźne; A X cm ciemszara (10 YR 4/1), glina ciężka, stru k tu ra gruzełkowa, układ zwięzły, nieliczne odłam ki zw ietrzałej skały w apiennej, przejście niew yraźne; AJC cm szara (10YR5/1), glina ciężka, stru k tu ra gruzełkowa, układ zwięzły, bardzo liczne odłam ki skały w a piennej; cm biała (7/5 YR 8/0), zw ietrzały rumosz wapienia kredowego. Właściwości mikromorfologiczne badanych gleb wskazują na pewne zróżnicow anie zarów w poziomach genetycznych w obrębie poszczególnych profilów, jak również między stadiam i rozwojowymi rędziny czarziem nej (tab. 7 9). Rędziny te w ytw orzyły się na jedrodnej skale m a cierzystej (wapiennych m arglistych), zawierającej dużą ilość kalcytu (rys. 9) często w postaci pseudooolitów. L okalnie w y stępują też frag m en ty skoru p ek ślim aków i form y w tórnie w ykrystalizow anego w ęglanu w apnia. Poziom y akum ulacyjne odznaczają się obecścią plazm y m asepic zw iązanej ze znaczną domieszką detrytusu m ineralnego oraz plazm y crystic, w której składzie dom inują związki w ęglanu wapnia (rys. 10). Substancja organiczna w ystępuje tu w postaci drobnych ciemnych punktów m ullicolu, fragm entarycznie w formie hum iskelu spotyka się również bioform acje pochodzenia zwierzęcego (rys. 11). W poziomach przejściowych obok ziarn kw arcu spotykam y znaczną dom ieszkę odłam ków skały w ęglaw o-w apiennej. Z m ienia się tu w za-

21 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 93 W ła ściw o ści m ik ro m o r fo lo g iczne - p r o f i l 1 M icro m o rp h o lo g icą l p r o p e r tie s - P r o f ile N o.1 Tabela 7 Poziom H orizon J ed n ostk a op isow a D e s c r ip t io n u n it Ax/C С S t a łe c z ę ś c i s u b s ta n c j i glebow ej S - m a trix S z k ie le t - S k eleton ziarn a kwarcu bardzo do ziarn a fovarcu dobrze ob okała wçglawob rze ob toczon e i odłam ki toczone, o à ł imki ^ к-a ł y watâenna z.visk ały węg l awo-wapien - węglawo-wa.'b: nne j docznyrai punktan aj w e ll round q u artz ir.i w tórnej kryvery w e ll rounded q u artz rr ij.nc, с p.1 intern of s t a l i z a c j i k a l- cytu g r a in s, s p l in t c r o o f c a r - с ii.'bo:r.to-с.leareouü b o n a te -c a lc a r e o u a rock roc к carbon te -c a l- c : r j ou:- rock with v isib le printa of s e c o n dary c a T c ite c r i s t a l l i z a t i o n Skład plazmy c z ę ś c i ila r.te z domi^riz- ja!: obok Р1азгаа com p osition ka węglanu wapni;--, i zw iązków p ró ch n iczn.c h,b a rw y złotohdrunatne j c la y e y p a r t i c l e s w ith an adm ixture o f calcium ca r b onate and hu-tius compounds, o f gold en -b row n c o lo u r а з b eiîid e S tru k tu ra plazm y m a s* p ic, c r y o tic c r y s t i c Plasma stru ctu re Wolne p r z e s t r z e n ie s z c z e lin y i pory w ew nątrz- r z c z o lin y i pory we Void«agre gatov/e gładko ścien n e w nątrz- i między agregatow e g ła d k o ic ijn n e * sm ooth -w all craks and por e s in s id e a g g r e g a te с sm o o th -w a ll cracks rnd р огоз in s id e and b e t ween c.grre gu to 3 S ubstancja organiczna m u llic o l, hum iskel m u llic o l O rganie m a tter Proporcje p i s k = V p i > V => sk P r o p o r tio n s Cechy glebow e S o i l f e a t u r e s R o zd ziały plazmy drobne św iecące punkty jak obok Plasm a s e p a r a tio n s n ierów n om iern ie r o z ło żone t in y s h in in g p o in t s, d is t r ib u t e d u n e q u a lly a s b e s id e K oncentracje plazmy nierówm ierne skupiska jak obok Plasma co n cen tra tio n węglanu wapnia ir r e g u la r ca lciu m ca r b o nate conglom erates a s b e s id e B io fo rm a cje b io r e lik t y - B io fo r m a tio n b i o r e l i c s Konkrecj9 - drobne zwia.zków ż e la z a C oncretion s t in y c o n c r e tio n s o f ir o n compounds S tru k tu ra elem en ta rn a s z c z e lin o w a, duże g r u z e ł- sp o je n io w a n ie r e g u la r n a, E lem en tary s tr u c tu r e k i o tw arte g ła d k o ś c ie n n e crack ed s t r u c t u r e, open la rg e sm ooth -w all crumbs odłam ki g ła d k o śc ie n n e c e m e n tic ir r e g u la r s t r u c t u r e, sm o o th -w a ll s p l i n t e r s

22 94 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny W ła ściw o ści m ik ro m o r fo lo g iczne - p r o f i l 4 M icrom orp h ologic p r o p e r t ie s - P r o f i l e N o, 4 Tabela 8 J e d n o 3 t k a ^ \. opisow a D e s c r ip t io n u n it Poziom H orizon V Ад/С С S t a łe c z ę ś c i s u b sta n c j i g leb o w ej S - m a tr ix S z k ie l e t - S k e le to n S kład plazm y Plasma c o m p o sitio n S tru k tu ra plazm y Plasma stru ctu re Wolne p r z e s t r z e n ie V oid s S ubstancja organ ic z n a O rganie m a tter P roporcje P roportion s Cechy glebow e S o i l fe a t u r e s R o z d z ia ł plazmy Plasma s e p a r a t io n s K oncentracja p la z my Plasma con cen trat io n 4 S io fo rm a cje 3 io f o l i a t i o n Konkrec je C oncretion s S tru k tu ra elem en tarn a Elem entary stru ctu re ob to czo n e z ia r n a kwarcu i n ie lic z n e odłam ki skały w ęglaw o-wapiennej rounded q u artz g r a in s and few s p l i n t e r s o f c a r b o n a te -c a lc a r e o u s ro ck c z ę ś c i i l a s t e z do - m ieszką węglanu wapn ia i zw iązków ż e l a z a, barwy ciem n obrunatn o z ło t e j c la y e y p a r t i c l e s w ith an adm ixture o f c a l cium carb on ate and ir o n com pounds, o f dark -brow n -golden colo u r m a s e p ic, c r y s t i c nieuform ow ane n-form ed m u lli c o l, h u m isk el V >. s k p i drobne ś w iecą ce punkty p rzem ieszan e z z ia r n a mi s z k ie l e t u t in y s h in in g p o in ts m ixed up v/ith s k e le to n grain 3 sk u p ie n ia w ęglanu wapn ia ca lciu m carb on ate con g lo m e r a te s rozm yte plamy zw iązków że la za d if f u s e d s t a in s o f ir o n compounds g r u z e łk o w a,g r u z e łk i o - tw a rte s z o r s tk o ś c ie n n e crumby s t r u c t u r e, open c o a r s e - w a ll crumbs z ia r n a kwarcu s ła b o o b to c z o ne i od łam k i flkały w ęglawo-wapienne j w eakly rounded q u a r tz g r a in s and s p l i n t e r s o f c a r b o n a te - c a lc a r e o u s ro ck ja k obok a s b e s id e m a sep ic, c r y s t i c pory s z o r s t k o ś c ie n n e zakrzyw ione cu rved c o a r s e - w a ll p o res m u llic o l s k l e p i 2^ V jak obok a s b e s id e jak obok a s b e s id e w ę g ie l o rg a n icz n y o r g a n ic carbon jak obok a s b e s id e odłam kowa,odłam ki o tw a rte s z o r s tk o ś c ie n n e fragm en tary s t r u c t u r e,open c o a r s e -w a ll fragm ents n ie l ic z n e z ia r n a kwarcu sła b o obto c z o n e, duże odłam k i s k a ły w ę- glaw o-w ap ie n - ne j few w eak ly rounded q u a rtz g r a in s, la r g e s p l i n t e r s o f c a r b o n a te - c a l c a r eo u s ro c k ja k obok a s b e s id e c r y s t i c, mase p ic jak obok a s b e s id e m u llic o l sk üfcv ^ p i jak obok a s b e s id e jak obok a s b e s id e jak obok a s b e s id e jak obok as b e s id e s k a ła w ę g la - w o-w apienna o barwach in t e r f e r e n c y j n ych w yso k ich rzęd ów,p lazm y zw iązków ż e la z a i b io f o r - m acje c a r b o n a te -c a l ca r e o u s ro ck w ith i n t e r f e r e n t i a l c o lo u r s o f h ig h o r d e r s,s t a in s o f ir o n compounds cmd b io fo r m a tio n s

23 S. E. Licznar 95 Tabela 9 W ła ściw o ści m ik ro m o r fo lo g iczne - p r o f i l 7 M icrom orp h ologic p r o p e r t ie s - P r o f ile N o. 7 Poziom H orizon Je d n o st k a ^ '4»^. opisow a D e s c r ip tio n u n i t ^ v. A 1 1 A 1 2 Ax /C С S t a łe c z ę ś c i su b sta n c j i g leb o w ej S - m a tr ix S z k ie l e t - S k e le to n S k ład plazm y Plasm a c o m p o sitio n S tru k tu ra plazm y Plasma stru ctu re Wolne p r z e s t r z e n ie V oid s z ia r n a kwarcu bard zo dob rze o b to c z o n e, drobne od łam k i s k a ły w ęglaw o- w ap ien n ej v er y w e ll rounded quartz g r a in s, t in y fra g m en ts o f c a r b o n a te -c a lc a r e o u s rock c z ę ś c i i l a s t e z dom ieszk ą s u b s t a n c j i o rgan ic z n e j i w ęglanu wapn ia, barwy z ło to b r u n a t- ne j c la y e y p a r t i c l e s w ith an ad m ixtu re o f o r g a n ic m a tter and c a l cium c a r b o n a te, o f golden -brow n colou r m a se p ic, lo k a ln ie c r y s t i c m a s e p ic, l o c a l l y c r y s t i c pory s z o r s tk o ś c ie n n e zak rzyw ione m iędzy- i we w nątrz^bgregat owe cu rved c o a r s e -w a ll por e s b etw een and in s id e a g g r e g a te s zia r n a kwarcu ja k obok o raz duże odłam k i s k a ły w ę g la - wo-w apienne j q u a rtz g r a in s a s b e s id e, la r g e s p l i n t e r s o f c a r b o n a te -c a lc a r e o u s rock ja k obok a s b e s id e m a s e p ic, lo k a ln ie c r y s t i c m a sep ic, l o c a l l y c r y s t i c pory g ła d k o ś c ie n - ne zakrzyw ione m ię d z y -i we wnąt r z - agregatow e curved sm oothw a ll p o r e s b e t ween and in s id e a g g r e g a te s ja k obok s k a ła w ę g la - w o-w apienna z fragm entam i b io r ę lik t ó w a s b e s id e c a r b o n a te - c a l c a r e o u s ro ck w ith fr a g - m ents o f b io - r e l i c s ja k obok a s b e s id e c r y s t ic,m a s e p ic ja k obok a s b e s id e S u b sta n cja o r g a n ic z - m u llic o l m u lli c o l m u lli c o l O rganic m a tter P r o p o r cje P r o p o r tio n s Cechy glebow e S o i l f e a t u r e s R o z d z ia ły plazm y Plasm a s e p a r a tio n K o n cen tracje p la z my Plasma con cen trat io n Bioform acje B io fo r m a tio n S tru k tu ra elem en ta rn a Elem entary stru ctu re p i > V =»- sk p i i»» V > sk p l > V ^ sk drobne św ie c ą c e punkty p rzem iesza n e ze s z k ie le te m t in y s h in in g p o in t s m ixed up w ith s k e le t o n n i e l i c z n e sk u p isk a węgla n u w apnia few calciu m ca r b o n a te conglom erates ja k obok a s b e s id e ja k obok a s b e s id e ja k obok a s b e s id e duże s k u p is ka w ęglanu la r g e c a l cium ca r b o n a te c o n g lo m era te s b i o r e l i k t y b i o r e l i c s sp ę k an iow a,od łam k i o - tw a rte s z o r s t k o ś c ie n ne crack ed s t r u c tu r e,o p e n c o a r s e - w a ll fra g m en ts s p o je n io w a n ie r e g u la r n a, odłam ki otw a rte g ła d k o - pow ierzchniow e c e m e n tic ir r e g u la r s t r u c t u r e, open smooth su r fa ce fragm ents ja k obok a s b e s id e

24 96 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny Rys. 9 Porowata skała w ęglaw o-w apienna, pow iększenie 38 X, nikole skrzyżow ane. Profil nr 5, poziom C, głębokość poniżej 62 cm Porous carbonate-calcareous rock, entlargem ent 38X, crosses niçois. P rofile No. 5, С horizon, depth below 62 cm jem ny udział stru k tu r plazmowych i zaczyna domiwać udział plazmy typu crystic w stosunku do plazm y masepic. Spotyka się tu fragm enty skorupek ślim aków, jak rów nież elem enty koprogenne zw iązane z działalścią fauny glebowej. Na uwagę zasługują zmiany stru k tu r plazmy w układzie profilowym badanych gleb (tab. 10). Wraz ze w zrostem miąższości poziomu próchnicznego n astępuje spadek udziału plazm y crystic, k tóra dom inuje w rę dzinach płytkich, a szczególnie w ich poziomach przejściowych. Duża ilość tego typu plazmy świadczy o wpływie aktyw nej skały m acierzystej łatwo wietrzejącej. Drugi rodzaj plazm y o strukturze masepicu przem ieszany z ziarnam i kw arcu i nielicznie z ziarnam i skaleni potwierdza fakt, że rędziny te nie są czyste [12, 15]. Obecść plazm y m esepic jest c h arak terystyczna dla wierzchnich poziomów, a w poziomach głębszych ustępuje miejsca na korzyść plazmy typu crystic. Właściwości fizyczne i chemiczne. Skład m echaniczny rędzin czerziemnych jest m ało zróżnicow any (tab. 11). Są to przede w szystkim gliny ciężkie z dużą zaw artością części spław ialnych (54 68 /o); w niektórych profilach w ystępują utw ory o składzie m echanicznym glin średnich, zawierających od 35 do 47 /o części spław ialnych.

25 S. E. Licznar 97 Rys. 10. Sąsiadujące dwa typy plazmy: w części górnej crystic, w dolnej m asepic z dom ieszką ziarn kw arcu, pow iększenie 38X. P rofil n r 4, poziom А ъ głębokość 9 14 cm a nikole rówległe, b nikole skrzyżowane N einghbouring tw o plasm a types: in upper p art crystic, in lower p art masepic, w ith an ad m ix tu re of q uartz grains, enlargem ent 38X. Profile No. 4, A horizon, depth 9 14 cm a p arallel niçois, b crossed nicols 7 Roczniki gleboznaw cze nr 4

26 98 S. E. Licznar Rys. 11. Bioform acja zwierzęcego pochodzenia, lokalnie widać w tórną krystalizację kalcytu, powiększenie 38 X. P rofil nr 7, poziom А 1Ъ głębokość cm a nikole rówległe, b nikole skrzyżowane Bioform ation of anim al origin; locally secondary calcite cristallization is visible, enlargem ent 38 X. Profile No. 7, A n horizon, depth cm a parallel niçois, b crossed nicols

27 Rędziny i gleby nawapieniowe O p o l s z c z y z n y 99 Zmiany s tr u k tu r plazmy w poziom ach g en ety cz n y c h r ę d z in czarn oziem n ych C hanges o f plasm a s tr u c tu r e in g e n e t ic h o r iz o n c f cherzem r e n d z in a s T a b e l a 10 Uaswa g le b y S o i l name R ęd zin a czarziem na p ły tk a S h a llo w chorżem r e n d zin a R ęd zin a czarziem na śr e d n ia Medium s h a llo w cherzem r e n - d zin a R ęd zin a czarn oziem n a śred n ic - głęboka Lie d i um deep ch erzem r e n d zin a R ęd zin a czarziem na g łę b o k a Геер cherzem re n d zin a S ym bolika poziomów H orizon sym bols Ax, Л-j/C, С A x, A x / C, С Ajd, A-, Ах/С, С A^2» A^/C, С Dynamizm p rocesów Dynamics o f proc e s s e s w ie tr z e n ie i h u m ifik a c ja w eath erin g and M im nification / w i e t r z e n i e /, s t a b i l i z a c j a produktów w ie t r z e n ia i h u m ifik a c ja /w e a t h e r in g /, s t a b i l i z a t i o n o:? w ea th e r in g p ro d u c ts and h u m ific a tio n Przew ażające procesy Predom inating proc e s s e s dynamiczna rówwaga - dynam ical eq u ilib riu m Charakterys tyka C h a r a c t e r is t ic s C harakterystyka C h a r a c t e r is t ic s poziomów o f h o r iz o n s s tr u k tu r plazm y o f plasm a s tr u c tu r e poziomów o f h o r iz o n s s tr u k tu r plazm y o f plasm a s tr u c tu r e Ai Al d m asep ic c r y s t i c m asep ic c r y s t i c m asep ic c r y s t i c m asep ic śla d y c r y s t i c п а з э p ic tr a c e s o f c r y s t i c V е A^C AJC A3/C c r y s t i c c r y o t i c ś la d y т а зер 1 с c r y s t i c t r a c e s o f m asep ic c r y s t i c m asep ic c r y s t i c m a sep ic W zrost m ią ż s z o ś c i poziomów akum ulacyjnych T hickness growth o f accum ulation h orizon s W zrost z a w a r to ś c i s u b s t a n c j i o r g a n ic z n e j Growth o f organ ic m atter con ten t Rówmierny rozkład podstawowych w łaściw ości chemicznych Uniform d is tr ib u tio n o f b a sic chem ical < > i fizyko-chem icznych /ph, V, Са CO^/ and physico-chem ical p roperties /ph, V, CaCO^/ U tw ory te odznaczają się dużą zaw artością części szkieletow ych, szczególnie w poziomach przejściowych A J C w związku z licznym udziałem odłam ków skały w ęglaw o-w apiennej. Ciężar właściwy rośnie w głąb profilu glebowego i w poziomie A J С osiąga wartość 2,71 g/cm 3, bardzo bliską ciężarowi właściwem u kalcytu, tj. około 2,75 g/cm 3 (tab. 12). Ciężar objętościowy jest tu stosunkowo niski i m ało zróżnicow any w obrębie poszczególnych profilów. K ap ilarn a pojem ść wodna, porow atość ogólna i pojem ść pow ietrzna w skazują, że właściwości fizyczne tych gleb są stosunkow o m ało zróż-

28 о T a b e la 11 Skład m echaniczny badanych gleb - M echanical com p osition ox' s o i l s in v e s tig a te d Nr prof i l u Prof i l e No. S o i l name Poziom gen e bene t i e h o riz o n G łęb okość - p ob rania p rób k i Sam pling d ep th cm C zęść - % % o f p a r t i c l e s s z k ie l o to wych e k e le t a l y 1,0 mm z ie m is ty c h e a r th y < 1,0 mm 1, 0-0,5 S kład m echaniczny c z ę ś c i z ie m is ty c h w % M echanical com p osition o f earth y p a r tic le s in % "1 " 2 4 * Ь 7 Ö T 4 R ędziny brunatne m ieszane i gleb y nawapieniowe - Mixed brown rend zinas and s o i l s on lim eston e 1 R ędzina p łytk a brunatna 0-6 V 3,1 9 6,9 4,9 1 0,8 n p6 1 6, Shallow brown rendzina (в)с ,6 6 7,4 2,7 4,4 7,8 2, R ędzina p łytk a brunatna V ,0 9 4,0 11,9 1 6,9 1 8,0 5, Shallow brown rendzina (Bjc ,7 9 7,3 9,3 1 6,2 1 5,7 4, R ęd zin a b runatna ś r e d n io - g łę b o k a 0,5-0,2 5 0,2 5-0,1 0, 1-0,0 5 0,0 5-0,0 2 0, 02-0, , 006-0,0 0 2 ^ 0, ,9 9 5,1 1 7,0 2 6,0 2 9,5 2, Medium deep brown rendzina (в) ,1 9,6 10,5 12,6 3, Gleba brunatna naw apienio - wa Brown s o i l on lim ęeto n e AX(B) (в) ,2 9 8,8 5,7 1 4,5 1 1, ,5 9 9,5 6,6 1 1,2 1 1, , ,0 1,0 1,0 8, i. Licznar 5 Gleba brunatna naw apienio - wa Brown s o i l on lim e s to n e 6 G leba płow a naw apieniow â S o i l l e s s i v e on lim e s to n e AX(B) CB) A3 B ,0 7,2 1 5, , , ,5 1 4,3 1 8,0 5, , ,3 1 9,0 1 7,2 3, ,1 9 8,9 9,3 1 4,0 2 0,2 3, ,1 9 7,9 1 4,7 1 3, , , ,0 1,5 2,3 9,1 6, G leba s ła b o z b ie lico w a n a na w apieni owa W eakly p o d z o liz e d s o i l on lim e s to n e Ax/A ,4 9 4,6 2 2,2 37,7 2 6,1 2, в ,1 8 9,9 2 8,0 33,7 2 5,1 2,

29 cd, t a b e li R ędziny czarziem ne m ieszane Mixed icherzem rend zinas 8»! R ędzina czarziem na p łytk a 2-9 4,5 9 5,5 7,2 7,5 7, Shallow cherzem rendzina А д /С ,5 9 2,5 5,9 4,1 5, R ęd zin a czarn oziem n a p ły tk a S h a llo w cherzem rendzin a 3 R ędzina czarziem na śred n ia Medium s h a llo w cherzem rendzin a 4 R ęd zin a czarziem na s r e d n io - głęboka iledium deep cherzem ren d zin a 5 Rędzina czarziem na głęboka Deep cherzem rendzin a 6 R ędzina czarziem na głęboka Deep cherzem rend zin a ,3 7 9,7 1 0,2 1 0,0 1 0,5 8, ,9 9 6,1 3,5 5,0 5, Ах /С ,9 8 5,1 3,2 6,8 7, A -j/c ,3 6 0,8 8 7,7 3 9,2 1 7,0 1 3,0 2 2,0 1 1, ,0 9 8,0 6,3 9,2 5, ,7 9 6,3 4,2 4,4 4, A x /C ,7 8 1,3 7,7 4,1 4, ,0 9 7,0 8,4 9, ,1 9 6,9 9,6 9,7 7,4 4, Ад^/С ,5 56,5 7,3 4,5 5,6 5, ,8 1 0,3 6,2 6, Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 7 R ędzina czarziem na głęboka D eep cherzem rendzin a ,7 9 3,3 3,1 3, ,5 92,5 4,2 5,6 4, Aj /C ,7 8 9,3 5,4 7,3 9,

30 Hr. p r o f ilu P r o f ile Kiektćre w łaściw ości fizyczne badanych gleb - Some p h ysical properties o f a o ils in v estig a ted Nazwa g le b y S o il г.азг.э Poziom gen e ty czn y G c n e tic h o r iz o n G łęb okość p o b rania p rób ki S am olin g d êp th cm C ię ż a r w łarciw y S p e c if i c g r a v ity g/сп к C iężar objęi;ośc.'.ewy rzeczyw iaty Bu? к d e n s ity g/сгаз K ap ilarn a pojem ść wodna C a p illa r y w ater c a p a c ity wagowo w % w eig h t o b ję to ś c io w o w % volume P orow atość o g ó ln a % T o ta l p o ro s i t y % ÎQ b îlc 12 Pojem ść pow ietrzna % A ir capac i t y % Rędziny brunat m ieszane i gleby nawapieniowa - Mdjsöd brown rend zinas and s o ils on lim eston e 2 Bę«lsir.a brunatna p ły tk a ohal'..: V/ I r own r s n d z ls a Ai d ,6 0 1,30 26,97 35,20 5 0,0 14,8 0 3 R ędzina brunatna ć:.:c. dniogł^boka Al ,5 4 1,30 25,76 33,60 47,32 13,72 Medium d-f'sp bro.r.a r.ondzir.?. 0>) ,5 7 1,6 3 13,1 3 29,70 35,87 6,1 7 4 С-1 -iv i fcrunatna nawc.pieniowa ,5 9 1, , , ,2 1 0,1 1'ГС л'л c o il on lin e c l one AX(B? ,6 0 1,63 16,66 28,00 3 5,5 7,5 tb> ,6 3 1,64 21,52 35,30 3 7,5 2,2 (> Gleba płowa nawap ie nicwa ,6 2 1.Ü4 19,50 30,05 41,2 2 11,15 S o i l lo o j i v e on l i c e s tons A ,55 2 2, , ,8 3 5,9 8 7 Gleba cłabo zb ielicow an a nawapieniow a Vteckly p o d z o liz e d c o i l on l i - гл о с tone Al /A ,5 8 1, , , , ,7 2 В ,6 3!, , , , ,1 6 Piędziny czarziem ne m ieszane MJbiod cherzem rend zinas 102 S. E. Licznar 1 R ędzina p łytk a ccarziem na ,6 4 1,11 26,45 29,37 5 8,13 28,76 Shr?.l?.cv7 cherzem rendzina AXC ,6 7 1,20 24, ,31 55,06 25,76 3 Rędzina śred n ia czarziom na Łlcdium deep cherzem ren d zin a Al /C 4-8 2,6 6 1,22 19,7 1 24,05 54,14 30,09 2 > 2 8 2,7 1 1,26 21,15 26,65 53,51 26,8 2 5 R ędzina czarziem na głęboka Leep cherzem ron d zih a c Rodzina ccorziem na głęboka Deep cherzem rsn d z iiia ,6 2 1,2 3 21,99 27,05 52,44 25, ,6 6 1,24 2 3,33 27,70 54,13 26,4 3 Al /C ,7 1 1,Z2-2 5,*00 30,50 54,98 24, ,6 5 1,03 2 4,81 26,80 59,24 32, ,6 8 1,05 25,06 26,32 53,1 7 26,85 Ax/C ,7 1 1,25 23,43 29,35 53,70 24,35

31 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 103 nicow ane, co zn ajduje w yraźne odbicie rów nież we właściwościach fizykochem icznych i chemicznych. Odczyn badanych gleb rędzin czarziemnych ma charakter zasadowy (ph w KC1 7,0 7,4) (tab. 13). W m iarę zbliżania się do skały m acierzystej obserw uje się nieznaczny w zrost ph od 7,2 do 7,4. Zawartość C ac 03 jest stosunkowo duża już w poziomach akum ulacyjnych. Skały węglawo-wapienne analizowanych gleb m ają od 90,1 do 97,0% C ac 03. Poziomy akum ulacyjne badanych rędzin są stosunkowo zróżnicowane, ilość występującego w nich węglanu wapnia waha się od 10,9 do 42,6 /o. Zaw artość aktyw nego C ac 0 3 oznaczo w całym profilu rędzin czarziemnych. W oparciu o przeprowadzone analizy można stwierdzić, że duży procent aktyw nego w ęglanu w apnia w ystępuje już w poziomach próchnicznych (rys. 12). Znaczny udział aktyw nych w ęglanów w y stępuje ró w nież w poziomach przejściow ych, niem niej w układzie profilow ym obserw uje się spadek tej wartości w głąb profilu, a w skale m acierzystej aktywść ta jest najniższa. Zjawisko to można tłum aczyć intensyw nym nasileniem procesu w ietrzenia odłamków skalnych i częściowym ich rozlasow aniem [12]. Badane gleby odznaczają się bardzo niską kwasowością hydrolityczną nie przekraczającą 0,79 m.e./100 g gleby (tab. 13). Na uwagę zasługuje też duża zawartość zasadowych kationów wym iennych (ok. 60 m.e./100 g gleby). Tego rzędu wartości można spotkać jedynie w wysokopróchnicznych, nie zdegradow anych czarziem ach. Duża zaw artość w ęglanu w apnia, iłu koloidalnego i próchnicy w aru n- Rys. 12. Profilow y układ procentowej zaw artości w ęglanu w apnia i aktyw nych węglanów w rędzinach czarziem nych m ieszanych P ercentage of calcium carbonate and active carbonates in the profiles of m ixed cherzem rendzinas

32 Nr DTOf i l u Prof i l e No. Nazwa g leb y S o il name Poziom gen e ty czn y G enct i c h o r i zon G łębokość pobran ia p rób ki Sam -.p lin g depth cm Niektóre fizyko-chem iczne i chemiczne w łaściw ości badanych gleb Some physico-chem ical and chemical properties o f s o ils in v estig a ted CaC03 ï a b e 1 a 13 ph K ationy wymienne Hh E xchangeable c a tio n s S T V S k ła d n ik i C a.100 Mg.100 przysw ajalne T T A v a ila b le H2 KC1 Ca Mg К Na % e le m e n ts % % m.e./1 0 0 g p 20 5 k2o mg/j-00 g 1 Ź...? a I I I " T " T? " 1 14 "I5-1 7 "" ' IS ' \~T$ 1 R ęd zin a b ru n atna p ły tk a S h allow brovm rcndzin a 2 R ędzina b ru n atna p ły tk a S h allow brovm rendzin a 3 R ędzina brunatna ś r e d n io g ł ę boka.medium deep brown ren d zin a 4 Gleba brunatna naw apieniow a Brown s o i l on lim e sto n e 5 Gleba brunatna naw apieniow a Brown s o i l on lim esto n e 6 G leba płowa naw apieniow a S o i l l e s s i v e on lim e sto n e Rędziny brunatne m ieszane i gleby nawapieniowe - Mixed brown ron d zin as and s o ils on lim eston e A j d ( b) c С A^d (B)C с > > и с > 4 2 Ai 4 a^ b) (By D a ' / b ) <*) D A3 B3 D > > > 5 2 2,0 5,5 9 6,5 0,2 0,5 9 3,2 0,0 0,3 8 5,5 0,0 0,0 1,2 8 3,1 0,0 0,0 0,0 8 6,5 0,0 0,0 0,1 8 3,7 7,5 7,7 7,8 7,7 7,7 7,9 6, ,1 7,5 7, ,1 7,0 7,2 7, , ,6 6,8 7, , ,5 7 0,3 9 0 ;5 0 0,5 0 0,3 2 0, ,5 9 0,4 5 0,5 0 0,3 6 1,6 9 1,9 7 0, , , , ,7 7 9, ,8 3 9, , , , , ,7 8 6, ,4 2 1,9 4 2,1 8 1,8 7 1,3 0 2,7 3 1,1 5 2,4 2 4,6 1 1,0 0 0,8 1 1,0 0 1,3 5 1,1 7 2,2 7 0,7 5 0,8 6 0,3 6 0,4 1 0,3 7 0,6 8 0,6 5 0,6 0 0,7 1 0,2 3 0,2 2 0,1 8 0,3 5 0,3 4 1,0 1 0,2 4 0,9 3 0,2 1 0,4 6 0,1 4 0,4 4 0,1 2 0,1 4 0,7 1 0,1 8 0,2 3 0,4 2 0,2 4 0,3 7 0, ,3 0 51, , ; , , , , , , , ,3 3 8, , , , , , , , , , , , , , , , , , ,0 9 9,3 DO 9 3,0 9 3,2 9 7,3 9 9,5 9 0,5 9 1,7 9 3,1 9 ^,3 9 7,3 9 8,0 8 3,5 8 6, ,6 9 2,0 8 6,3 ез,4 8 2,2 8 9,2 7 5,1 6 9,8 3 0,3 8 9,6 9 0,7 8 9,5 6 4,6 7 2,9 8 8,3 4,9 3, ,4 6,6 1 0,8 7,4 1 0,1 6,8 1 8,4 5, ,1 8,2 5,5 5,5 0,2 1 7,5 3,3 1 1,3 0,2 9,0 0,6 2 5,0 6,2 1,0 1,7 1,7 0,6 0,9 2 1,5 1 2,0 2 3,5 1 2,0 1 1,5 1 4,0 2 3,; 10, ь 1 4,5 9, ,0 104 S. E. Licznar

33 cd. t a b e li 13 I "2 ''... 3"~" 4 5'" ' " '*> 7 -д " "5 " I f f Т Г ' - Т 2 Г ? ' 1 6 ' ""ГГ ' ' Ï ? 7 G leba s ła b o z b ie l i ć owana n aw ap ieniow a Weakly p o d z o liz e d s o i l on lim e s to n e 1 R ęd zin a czarn o ziemna p łytk a S h a llo w cherzem rendzin a 2 R ędzina czarziem na p ły tk a S h a llo w cherzem rendzin a 3 R ędzina czarziemna śred n ia Medium s h a llo w cherzem re n d zin a 4 R ędzina czarziem na ś r e d n io - głęboka Medium deep ch erzem r e n d zin a 5 R ędzina czarziemna g łę b o k a Deep cherzem rendzin a 6 R ędzina czarziem na g łę b o k a Deep cherzem rendzin a 7 R ędzina czarziem na g łę b o k a Deep cherzem r e n d zin a Ao Al /A 2 В D А д /С С С А д /С С А1 А д /С С А11 А12 А д /С С А11 А12 А д /С С А11 А12 АГ /С С > > > > з з > > > > 85 0,0 0,0 0,0 9 0,6 4,7 4,6 5, ,4 1 4,8 0 3,5 8 1, ,3 3 2,5 5 2,7 0 1,4 0 0,0 0 0,0 0 0,2 6 0,0 2 0,0 7 0,5 4 0,0 8 0, ,5 3 2,6 5 2,8 1 R ędziny czarziem ne m ieszane - Mixed oherzem rend zinae 1 2,8 1 5,0 9 0,9 3 3,2 9 2,7 3 1,8 4 2,7 9 7,0 1 2,8 3 9,2 9 2,7 1 0,9 1 2,6 4 1,2 9 3,1 4 2,6 4 6,8 7 2,4 9 0, ,4 7,6 7,4 7,8 7,7 7,6 7, ,4 7,6 7, ,1 7,0 7, ,6 1 0,4 9 0,7 0 0,3 0 0,3 6 0,3 5 0,3 5 0,4 9 0,3 6 0,2 4 0,5 3 0,5 3 0,5 3 0,7 9 0,3 6 0, , , , , , , , , , , , , , , , ,6 5 то 2,3 6 2,9 3 2?52 2,3 3 1, ,0 2 3,1 1 1,9 9 1,2 1 5,0 9 5,0 1 4,3 9 1,6 2 0,9 9 0,7 3 1,5 9 0,6 9 1,4 2 0,4 2 0,6 5 0,7 7 0,4 6 0,4 8 0,3 5 0,2 3 1,3 1 0,8 2 1,0 2 1,1 6 1# ,5 0 1,5 8 0,5 9 0,7 5 0,9 7 1,3 4 0,7 0 1,2 3 0,5 9 0,4 8 1,3 2 1,3 0 1, , ,2 4 ко 4 7, , , , , , , , , , , ,3 3 6,2 3 4, , , , , , , , , , , , , , ,9 9 9,1 9 8,5 9 9,3 9 9,1 9 9,2 9 9,1 9 8,9 9 9,3 9 9,5 9 8,8 9 8,8 9 8,5 9 8,6 9 9,3 9 9,2 4 3,9 4 0,1 6 1,0 7 0,6 7 0,4 8 9,5 8 6,3 8 8,1 8 9,5 9 1,8 8 0,0 8 8,2 9 3, ,1 8 5,3 8 7,5 8 7,9 4, ,3 2 4,2 1 4,9 6,3 5,8 4,2 4,5 5,2 7,8 4,0 6,6 4,2 3,4 8,8 8,4 7,1 1,8 о. з 0,6 1.5 о. з 0,1 4,8 4, ,0 1, ,3 2,0 0,5 0,0 1,3 0,6 0, , ,0 п«3 2,5 1 7,0 2 8,0 7,5 1 0,0 9,5 7, ,5 1 1,0 1 1,0 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 105

34 Skład frakcyjny związków próchnicznych badanych gleb Fractional composition of humus compounds in з о й з investigated Tabela 14 *1..т _ Rędzina brunatna płytka Shallow brown rena^ina i Э 1l _ ^ Г 15" 20 F^dziny brunatne mieszane i gleby nawapieniowe Mixed brown rendzińas and s o ils on limestone A-jd (B] ,20 0,66 0,17 0,11 12,4 6, ,6 30,6 14, ,8 24,8 1,16 0, , , ,60 0, , ,2 81,0 2 Psdzir.a brunatna płytka Shallow brown rendzina А1л (в)о ,87 1,13 0,19 0,13 9,8 8,7 2,6 3,0 23,7 31,9 12,2 9,8 11,5 22,1 1,06 0, , ,49 0,18 8,4 8,1 76,3 68,1 68,8 82,6 3 Pęuzina brunatna średnio głęboka.mo di um deep brown хэпdzina ( б! ,79 0,51 0,08 0,05 9,9 10,2 2, ,6 21,2 12,3 3,5 18,3 17,7 0,67 0, , ,63 0, ,4 78,8 50,4 60,0 4 Gleba "brunatna na;vapic ,20 0,11 10, ,8 15,4 20,4 0,75 3,8 20,7 8,6 12,1 0,71 6,8 64,2 44,1 niowa Al ,61 0,06 10, ,5 13,6 23,9 0,57 4,0 15, ,3; 0,13 11,8 62,5 86,8 Hrown s o il on li:ûsotcne ( b \ ,37 0,04 9,2 10,5 37,0 3,4 33,6 0, ,5 0,14 2,2 63,0 64,7 Gleba brunatna n«v.vapio - niowa.?ro\vn n o il on lim ssto a' / io w * 1,01 0,54 0, 32 0,13 C,06 0,04 7, , ,6 25,9 29,4 12,1 7,8 6,2 18,5 18,1 23,2 0,65 0,43 0,27 4,2 4,9 16,3 16,8 10,6 5,9 0, ,4 15,9 9,4 0,57 0,06 0, , ,6 51,2 88,4 80,6

35 гл. ta b s l i 'J 20 6 Gleba płowa nawa pieniow a G o ił l e s s i v e on lim e o tone Ai A3 B ,1 3 0,5 3 0, с з 0,1 3 0,0 4 0,0 8 9,1 1 4,5 8,5 5,0 8,6 8, , ,4 8,1 2,2 1 9,2 2 0,9 1 9,4 0,7 5 0,3 9 0, ,9 1 7,2 9,1 1 4, ,0 1 2,7 1 5,3 8,1 1,1 2 0,1 2 0,1 2 0,2 6,2 1, , , G leba s ła b o z b ie lic o w a n a naw apieniow e Weakly p o d z o lized s o i l on lim e s to n e 1 R ęd zin a cza rn o - z len n a p ły tk a S h a llo w ch ern o zem rend zin a 2 R ęd zin a c z a rn o - zie;:ina p ły tk a S h a llo w ch erzem r e n d zin a 3 R ęd zin a czarn o ziem na śr e d n ia Medium sh a llo w cherzem ren d zin a 4 R ęd zin a czarn o ziem na śred n io g łę b o k a Medium deep ch erzem rendzin a 5 R ędzina czarziem na g łęb o k a Deep cherzem re n d zin a Ao Aw'A2 В V V е е A-j/C 1 2 Ai /C ,2 3 0,5 2 0,2 0 0,6 4 0,0 4 0, ,8 1 3,0.5,0 1 3,3 1 7,0 Rędziny czarncziem ne m ieszane 2,2 3 1,2 5 0,2 8 0,1 7 7,9 7,3 3,3 3,8 4 7,1 3 8,0 2 7,8 3 3,4 1 8,6 1 0,5 1 5,9 1 9,3 I-O r*o 0,6 5 0,6 0 3,6 5 5,0 3 9,5 Mixed cher :sera ren.dżina s U, 9 1 4,1 1,3 4 1, ,0 1 0,2 1 9,6 2,0 2 5,3 1 3,0 1 2,8 1,0 1 3,7 8,9 1»7 7,2 0, ,2 1 1,3 8 6, ,5 7 1,8 1 1,8 2 1,2 4 1,6 3 1,2 0 0,9 6 0,1 9 0,1 4 0,2 1 0,1 5 0,1 9 0,2 1 0,1 4 8,3 1 2,9 8,7 8,3 8, ,9 1,3 2,2 5,2 5, ,6 2 1,0 2 8,7 3 0,1 3 4,6 3 5,5 3 4,8 1 5,5 9,3 1 6,3 1 3,1 1 8,5 1 8,3 1 6,9 1 5,1 1 1,7 1 2,4 1 7,0 1 6,1 1 7,2 1 7,9 1,0 3 0,7 9 1,3 1 0,7 7 1,1 5 1,0 5 0,9 4 3,1 3,9 4,0 3,7 4,2 4,0 3,6 3,5 3,8 8,7 8,5 8,7 6, ,7 7,2 7,4 2 6,0 1 0,5 0,8 1,0 2,4 0,8 1,7 1,4 1,3 1,1 1, ,9 7, ,9 4, , ,9 0 0,3 6 0,1 0 0,1 3 0,3 3 0,1 5 0,2 9 0,3 2 0,1 7 0,1 8 0, ,2 6 6,6 6 9,4 7 9,0 7 1,3 6 9, ,2 5 2,9 6 2,0 1 5,1 1 8,3 1 3,1 8,5 1 4,6 1 1,7 1 7,2 1 7,2 1 5, ,9 9 4,8 8 4,5 9 1,4 8 9,6 8 9, Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 6 R ędzina czarziem na głębok a Deep cherzem re n d zin a ,3 5 1,8 6 0,2 1 0, ,2 1 2,4 5,3 6, ,0 1 3,4 1 3,9 1 6,5 1,0 3 0,3 1 4,4 4; 4 8,5 7,3 2,0 1, ,3 1 0, ,0 1 1,6 6 6,6 8 6,6 7 R ęd zin a czarn o ziem na g łę b o k a Deep cherzem re n d zin a 1 2 А3 /С ,2 3 1,4 7 1,5 2 0,3 4 0,2 3 0,1 5 6,5 6,4 1 0,1 4,7 5,6 6,2 3 3,4 3 9,2 4 2,0 2 1,2 2 1,1 2 5,1 1 2,2 1 8,1 1 6,9 1,7 4 1,1 6 1, , ,7 8,2 6, ,7 8,3 6,7 5,9 0,1 7 0,2 2 0, ,6 6 0,8 5 8,0 1 9,8 1 9,6 2 4,4 9 3,4 9 3,0 9 7,2

36 108 S. E. Licznar k u je w ysoki stopień w ysycenia kom pleksu sorpcyjnego przez kationy 0 charakterze zasadowym Ca i Mg. W porównaniu z innym i typam i gleb rędziny czarziemne m ają bardzo wysoki stopień wysycenia kom pleksu sorpcyjnego, sięgający praw ie 100% często naw et w poziom ach ak u m u lacyjnych. W yliczone w spółczynniki udziału Ca i Mg w kom pleksie sorpcyjnym są rów nież bardzo wysokie. Zasobść tych gleb w przysw ajalne form y P 0O5 jest bardzo niska. Przyczyną tego jest duża zawartość C ac 0 3 i najpraw dopodobniej sorpcja chem iczna P 2O5. Znacznie korzystniej układa się zasobść w przysw a jalny K 20. Duża zasobść w ten składnik świadczy o wysokiej kulturze rolnej tych gleb. Badane rędziny czarziemne posiadają dużą ilość węglanu wapnia, który wpływa wyraźnie na zawartość С ogółem oraz skład frakcyjny związków próchnicznych (tab. 14). Zaw artość С ogółem jest najw yższa w poziom ach akum ulacyjnych 1 kształtuje się w granicach 1,57 2,35%, następnie m aleje stopniowo w raz z głębokością. Ilość węgla wydzielonego w m ieszaninie pirofosforanu i ługu sodowego jest stosunkowo niewielka i stawi 21,0 42,0% С ogółem, jednak w zrasta ze wzrostem głębokości profilu. Na podstawie stosunku Ckh : Ckf można stwierdzić, że we frakcji tej w poziomach górnych przew ażają kwasy hum iwe nad fulwowymi, a wartość jego utrzym uje się zasadniczo pow yżej jedści. C zarziem ny c h a ra k te r badanych rędzin podkreśla stosunkow o n ie duży w yrów nany iloraz barw y Q4/Q6, wyszący 3,1 4,4. W skazuje on na skomplikowaną budowę kwasów hum iw ych zbliżoną do czarziemów [7]. Ilość połączeń próchnicznych wolnych wydzielonych 0,ln NaOH jest nieznaczna (6 10%) i nie w ykazuje większego zróżnicow ania w profilu glebow ym, jak rów nież w badanym cyklu rozw ojow ym rędzin. Zdecydow anie przew ażają w tej frak cji kw asy fulwowe. W badanych glebach spotykam y wiele połączeń kwasów hum iw ych związanych z Ca i krzem iaw ym i form am i R20. Ich obecść potw ierdza bardzo p rz e j rzyście procentow y stosunek udziału węgla kwasów hum iw ych zw iązanych z Ca do w ęgla kwasów hum iw ych wydzielonego w m ieszaninie. Zawartość hum ianów wapnia jest bardzo wysoka i wysi 86,3 97,3%. Obecść w ęglanu wapnia przyczyniła się do tworzenia trw ałych hum ianów w apnia i dlatego nie obserw uje się w analizow anych profilach m igracji związków próchnicznych. Zjaw isko to jest charak tery sty czne dla gleb czarziem nych. Zawartość azotu ogółem w badanych glebach kształtuje się zależnie od ilości próchnicy. Poziomy А г zaw ierają od 0,19 do 0,34% N,. pozostałe 0,14 0,17% N. Stosunek С : N w poziomach A 1 waha się w granicach 6 12 i świadczy niezbicie o ich czarziem nym charakterze.

37 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 109 A naliza elem entarna w skazuje, że składniki m ineralne nie przem ieszczają się w profilu glebowym (tab. 15). Poszczególne poziomy genetyczne są tylko nieznacznie zróżnicowane. Stosunkow o duże s tra ty żarow e w skazują na znaczny udział węglanu i próchnicy w analizowanych poziomach. Zaw artość krzem ionki zm niejsza się w raz z głębokością i dowodzi większej dom ieszki obcego m ateriału jedynie w poziom ach górnych. P o tw ierdzają to również badania mikroformologiczne, co świadczy o mieszanym ch arak terze tych rędzin. W analizowanych profilach spotykam y niewielką zawartość А12Оз i F e20 3 (rys. 13), przy czym w profilow ym układzie są one m ało zróżnicowane. Widać to i ze stosunków m oralnych S i0 2 : 20 3 i S i0 2 : Fe20 3. ЛУ poziomach A ± są one bardzo wąskie (Si02 : 20 3 od 5,0 do 9,5 i S i0 2 : Fe20 3 od 50,7 do 59,2). Podobnie też układa się stosunek S i0 2 : : R20 3, k tó ry w poziomie A 1 mieści się w granicach 7,8 8,5, a w poziomie A J С w granicach 4,3 7,7. Ilość tlenku wapnia w zrasta w głąb profilu glebowego i jest m niej więcej proporcjonalna do oznaczonej zawartości C ac 03. Podobny układ przyjm uje procentowa zawartość tlenku magnezu. Pozostałe składniki: T i0 2, Na20, MnO, K 20 i P 20 5, w ystępują w niew ielkiej ilości. Rys. 13. Analiza całkow ita rędzin czarziem nych mieszanych Contents of some chem ical com ponents in m ixed cherzem rendzinas

38 Nr o ro - f i l u Prof i l e Xo. Nazwa g le b y S o i l naui3 Poziom gene - tyczn y G e n e tic h o r iz o n Analiza elementarna badanych gleb G łębok ość pobran ia p rób ki Samp lin g depth cm s t r a t a żarowa i g n i t io n 1033 " 2...? " A R ędzina brunatna p ły tk a S h a llo w brown r e n d zin a 3 R ęd zin a b ru natna ś r e d n io g ł ę boka Medium deep brown ren d zin a Elementary a n a ly sis of s o ils in v estig a ted C ałk ow ita zaw a rto ść sk ład n ik ów w p ro cen ta ch T o ta l c o n te n t o f p a r t ic u la r e le m e n ts in per c e n t S i0 2 a i 2 3 Fe2 3 T i02 ГЛг.О CaO :%o Na20 K20 _ --- P2 5 T a b e l a 15 S to su n k i raolarne Molar r e l a t i o n s S i0 2 Л12 3 S i0 2 P e Ź I T ' l b.. TF ~ 10 R ędziny brunatne m ieszane i gleb y nawapienione - Mixed drown rend zinas and s o i l s on lim estone A id (в ) С М , ,9 0 3,1 9 7, , , , ,3 3 8,1 0 9, ,0 6 2, ,2 8 5,7 6 0,5 1 0, ,4 2 0, , ,0 2 5 ' 0, ,7 0 7,9 5 0,6 3 0,8 8 0,2 8 0,3 3 0,1 5 0,6 3 0,3 8 0,2 8 0,2 4 0,1 4 2,1 4 2,1 7 1,3 6 2,3 4 0, , , ,1Q ,4 9,8 7 9,1 5 0, ,4 3 2,0 S i0 2 R ,0 9,0 2 8,3 7,3 110 S. E. Licznar 4 Gleba brunatna n aw ap ienio*a Brown s o i l on lim e э с опэ Àl ( Bî Св ,8 6 7,1 0 9, , , ,3 3 8, , ,1 1 2,2 4 3,8 4 5,6 0 0,3 8 0,5 9 0,6 3 0, , , ,6 6 0,6 3 1,3 8 0,2 3 0,7 1 1,0 7 0,3 0 0,3 0 0, , , , , ,2 9,1 5,0 9 4,9 4 8,6 2 6,8 1 3,3 7,4 4,1 5 Gleba plow a naw apieniow a , ,1 5 6,3 6 1,6 0 0,3 6 0, ,4 6 0,3 0 0,3 5 1,9 0 0, , ,2 1 8,5 S o i l l e s i i v e on lim e s to n e Аз Бз , , , ,9 2 7, ,4 4 2,0 8 4,8 6 0,3 0 0,4 9 0, , ,4 9 0,9 8 0, ,3 3 0,2 0 2,4 2 3,8 2 0, , ,4 6, ,3 3 3,4 1 5,2 5,2 7 G leba o ła o o z b ie lic o w a n a nawapie rolowa tfeak ly p o d z o lized e o i l 9n l i m eston e А1/А 2 В , ,4 8 2,3 2 7,3 7 6,6 4 3,6 8 0,0 7 0,2 1 0, ,0 3 0! 1 0,2 1 0,7 7 0,0 8 0,3 0 0,2 1 0,2 1 0,9 0 l s 14 0, , , ,5 5 8,1 5 6,3 1 3,7

39 cd. ta b eli Rędzina czarziemna płytka Shallow cherzem rendzina 3 Rędzina czarziemna średnia Medium deep cherzem rendzina 7 Rędzina czarziemna głęboka Deep cherzem rendzina /C Ах/С 1 2 Aj /C Rędziny czarziemne mieszane - Mixed cherzem rendzinas 19,55 19,01 29,64 3 6,36 24,02 22,20 29,36 57,45 55,13 37,31 13,88 47,21 49,10 33,80 9,30 10,09 6,66 4,47 7,63 8,84 7,42 2,88 2,88 1,68 1,12 2,48 3,44 2,88 0,33 0,42 0,30 0,19 ' 0,33 0,36 0,27 0,065 0,116 0,065 0,027 0,126 0,136 0,100 7,43 8,13 21,52 40,75 14,93 13,67 21,87 1,16 1,16 0,72 0,82 0,76 0, ,07 0,07 0,11 0,04 0,13 0,13 0, ,62 0,30 0, ,30 0,137 0,111 0,175 0,126 0,234 0,225 0,273 10,4 9,5 9,5 5,3 10,5 9,4 7, ,2 33,0 50,7 33,1 31,3 3,5 7, ,5 co ^ Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny

40 112 S. E. Licznar A naliza całkow ita badanych rędzin czarziem nych pozw ala stw ierdzić, że stawią one utw ory stosunkowo słabo zróżnicowane. Zachodzące procesy glebowe są tu w dużej m ierze ham owane obecścią w profilu glebow ym aktyw nego w ęglanu w apnia. DYSK U SJA WYNIKÓW Przedstaw ione w yniki badań potw ierdzają słuszść zaliczenia rędzin do utw orów litogenicznych. Gleby te znajdują się w stadium pewnej względnej stałości, ulegając słabym przem iam ewolucyjnym. Niemniej już pierwsi badacze, podkreślając ich litogeniczny charakter, stw ierdzają możliwość degradacji, prow adzących do różnic typologicznych w zależści od intensywści w pływ u skały m acierzystej i obcej niewęglaw ej dom ieszki [10, 15]. Miklaszewski [15] podaje, że czynnik dom inujący, jakim J e s t skała w ęglaw o-w apienna z różnych form acji geologicznych, jak rów nież domieszka m ateriału obcego pochodzenia oraz w arunki klim atyczne stw arzają możliwość pow stania różnych podtypów rędzin. Podaje on, że nie są słuszne poglądy niektórych gleboznawców zaliczające rędziny do gleb azonalnych. W edług niego są to gleby strefowe, które w rejonie klim atu um iarkow anego staw ią rędziny, natom iast w w arunkach śródziem m orskich dają gleby ty p u terra rossa. Na badanym obszarze obserw ujem y rędziny w różnych stadiach rozwojowych. W dużej m ierze są one zw iązane z różnicam i petrograficznym i i form acją geologiczną skał m acierzystych. W zbliżonych w arunkach, głównie klim atycznych i topograficznych skały m acierzyste węglawo-wapienne form acji triasow ej w pływ ają na pow stanie rędzin bru n atn y ch, a skały form acji kredow ej na pow stanie rędzin czarziemnych. K ształtow anie się właściwości i intensywści ewolucji tych dwóch odm iennych podtypów jest związane nie tylko ze zróżnicowanym charakterem skały m acierzystej, ale również z domieszką m ateriału pochodzenia lodowcowego oraz z głębokością jego zalegania. W yraźnie uwidacznia to skład m echaniczny badanych gleb. W rędzinach brunatnych, gdzie w ystępuje znaczna dom ieszka obcego m ateriału, spotykam y większy udział frakcji piaszczystych i m niejszą zawartość iłu koloidalnego. Natom iast rędziny czarziemne cechuje większy udział frak cji drobniejszych, a szczególnie iłu koloidalnego. Obok w spom nianych różnic w składzie m echanicznym rów nież b u dowa m ikrom orfologiczna w ykazuje zróżnicow anie om aw ianych podtypów rędzin. Znajduje to w yraz w charakterystycznych typach stru k tu r plazmy, jakie tam spotykam y: w rędzinach brunatnych lattisepic i omnisepic, natom iast w rędzinach czarziem nych crystic oraz m a sepic.

41 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 113 Właściwości fizykochemiczne i chemiczne w om awianych glebach n orm uje obecść w ęglanu w apnia. W ręazinach czarziem nych spotykam y w ęglan w apnia w znacznej ilości już w poziom ach próchnicznych, gdy tym czasem rędziny b ru n atn e odznaczają się obecścią niewielkiej ilości tego składnika. Świadczy o tym fakt, że w całym profilu glebowym rędzin czarziem nych spotykam y węglan wapnia o dużej aktyw ści chemicznej. Rędziny brunatne m ają nieliczne odłamki skały węglawo-wapiennej, która odznacza się dużą twardością i odporścią na działanie procesów w ietrzenia. Tym sam ym w poziom ach genetycznych tego podtypu spotykam y nieznaczne ilości w ęglanu wapnia mimo dużej zaw artości tego składnika w skale m acierzystej. Zjaw isko to znajduje rów nież potw ierdzenie w dużej obecści k a tionu wapnia, który wpływa na wysoki stopień wysycenia kom pleksu sorpcyjnego, szczególnie w rędzinach czarziem nych. Zróżnicowanie składu mechanicznego oraz różna zawartość węglanu w apnia w poziom ach genetycznych om aw ianych podtypów rędzin zn ajduje swoje odbicie w analizie elem entarnej, która różnicuje zasadniczo te gleby. W yraźnie podkreśla to stosunek S i0 2 : F e20 3 w poziom ach a k u m ulacyjnych, k tó ry jest dw u- lub trzy k ro tn ie wyższy w rędzinach b ru natnych niż w rędzinach czarziemnych. Podobny układ przyjm ują wyliczone pozostałe stosunki S i0 2 : 20 3 i S i0 2 : R20 3. Analiza składu frakcyjnego potw ierdza zróżnicowanie omawianych gleb. Szczególnie podkreśla to wysoki stosunek Ckh związanych z Ca do Ckh ogółem w rędzinach czarziem nych. Omówione właściwości tych gleb w płynęły zasadniczo na zmiany, jakie zachodzą w cyklach ew olucyjnych obu podtypów rędzin. Rędziny b ru n a tn e m ieszane zostały w ytw orzone na triasow ych w a pieniach m uszlowych; stosunkow o łatw o tracą one swój pierw otny charak ter rędziwy, ulegając odwapnieniu i przy w zrastającym udziale m ateriału pochodzenia lodowcowego przechodzą w gleby nawapieniowe n aw et słabo zbielicowane [15]. Degradację rędzin brunatnych w dużej m ierze rm uje skała węglawo-wapienna, odznaczająca się dużą twardością, a tym samym nie ulega ona łatw o w ietrzeniu m imo znacznej zaw artości aktyw nych w ęglanów. W poziomach (В) sąsiadujących ze skałą węglawą w rędzinach brunatnych, jak również w glebach nawapieniowych nie spotykam y dużej ilości jej odłam ków. D rugim czynnikiem sprzyjającym procesom degradacji, jak i pow staw aniu gleb naw apieniow ych jest znaczny udział m ateriału pochodzenia lodowcowego, który zalega stosunkowo głęboko, naw et bezpośrednio na skale w ęglaw o-w apiennej, jak np. w glebie słabo zbielicow anej naw apieniow ej. Dlatego też gleby te są znacznie zróżnicow ane pod w zględem w łaściwości fizycznych i chemicznych, co w powiązaniu z badaniam i m ikrom orfologicznym i obrazuje procesy glebowe, jakie w nich zachodzą. 8 Roczniki gleboznaw cze nr 4

42 114 S. E. Licznar W ystępuje tu przeobrażenie rędziny brunatnej w kierunku gleby nawapieniow ej b ru n atn ej, płow ej, a naw et słabo zbielicowanej. W ietrzenie skały w ęglaw o-w apiennej przy w spółudziale odpow iedniego układu innych czynników glebotwórczych prowadzi do powstania rędzin brunatnych. W ęglan wapnia w ystępujący w ich profilu glebowym sprzyja nagrom adzeniu dużej ilości plazm y, szczególnie w poziomie b ru natnienia. Jest to plazma o strukturze lattisepic i omnisepic, charakterystyczna dla tych rędzin brunatnych. Te pierw otne s tru k tu ry plazm y pow stają w wyniku przebiegu procesu w ietrzenia skały węglawo-wapiennej i stabilizacji produktów jej w ietrzenia. Pozbaw ienie górnych poziom ów genetycznych w ęglanu w apnia, jak rów nież dom ieszka m ateriału obcego pochodzenia prowadzi do degradacji tych typow ych s tru k tu r plazm o wych. W glebie brunatnej nawapieniowej plazma typu lattisepic ulega reo rien tacji i częściowo ubożeje na korzyść plazm y ty p u skalsepic. N atom iast w glebie płow ej naw apieniow ej ta d estrukcja s tru k tu r plazm y posuwa się jeszcze dalej i w poziomie B3 obok plazm y lattisepic i omnisepic pojawia się w pewnej ilości plazma typu vosepic. Należy nadmienić, że poziom ten odznacza się stosunkow o dużym udziałem plazm y w porów naniu z poziomami b ru n atn ien ia [6, 17]. W raz ze w zrostem udziału i głębokości zalegania m ateriału pochodzenia obcego oraz stopnia zakw aszenia profilu glebowego w w arunkach środowiska lasu iglastego [15] następuje degradacja w kierunku procesu bielicowania. Bielicowanie zachodzi tu bardzo wol, gdyż skała węglawa h am u je jego przebieg. Udział plazm y w poziom ach genetycznych tej gleby jest niewielki, jedynie w poziomie iluw ialnym zaznacza się większa jej ilość. Jest to plazma typu argillasepic ze słabo zaznaczającym się skelsepiciem na ziarnach kw arcu. W spomniane zmiany m ikromorfologiczne znajdują swoje odbicie we właściwościach fizycznych i fizykochemicznych. Duży w pływ na stru k tu ry plazmowe ma zarów węglan w apnia rm ujący jedcześnie odczyn badanych gleb, jak również zróżnicowany skład mechaniczny badanych utw orów, a szczególnie duża ilość iłu koloidalnego w poziom ach sąsiadujących ze skałą m acierzystą. Znaczna zaw artość kationu w apnia w kom pleksie sorpcyjnym wskazuje na kierunek degradacji rędzin brunatnych do gleb naw apieniow ych. Podobny przebieg cyklu ew olucyjnego potw ierdza aktywść skały węglowo-wapiennej wpływ ająca na procentowy udział węgla kwasów hum iwych związanych z wapniem do ogólnej ilości С kwasów hum iw ych. Te dwa czynniki w ykazują pew ną korelację, szczególnie w rędzinach płytkich, których węglan wapnia zaw arty w skałach m acierzystych jest najbardziej aktyw ny, a ilość węgla związanego z Ca rośnie wraz ze zbliżaniem się poziomu do skały węglawo-wapiennej. W yjątek stawi jedynie gleba słabo zbielicowana, w której nie w ystępują tego typu połączenia. Podobnie układa się zaw artość związków glinu i żelaza. W badanych glebach większe nagrom adzenie tych związków obser

43 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny 115 w ujem y w poziom ach (B), B3 i B, k tóre n ajw yraźniej obrazują zm iany zachodzące w badanym cyklu. Przeprow adzona analiza elem entarna potw ierdza, że przebieg tego cyklu ew olucyjnego jest zw iązany z odw apnieniem, a następnie przemieszczeniem półtoratłenków do poziomu głębiej leżących. Rędziny czarziemne mieszane wytworzone na obszarze wychodni w apieni kredy górnej w ykazują odm ienne procesy glebowe. Skała m acierzysta tych gleb zasobna w wysoko aktyw ny C ac 03 sprzyja powstaniu gleb próchnicz-w ęglaw ych. Właściwości tych rędzin są zbliżone do węglawych czarnych ziem i czarziem ów. Przeprow adzone analizy fizyczne i fizykochem iczne w skazują na m ałe zróżnicowanie m ateriału glebowego. Jest tu stosunkowo w yrów nany skład m echem iczny, w całym profilu w ystępuje odczyn alk a liczny, a kom pleks sorpcyjny jest bogato w ysycony kationam i zasadow y mi, głównie Ca i Mg, których ilość wysi od 93 do 97 /o. Właściwości te, jak rów nież w ysoka aktyw ść w ęglaw a już w poziom ach ak u m u lacyjnych, świadczą o dom inującym w pływ ie w apienia kredow ego na kształtowanie się tych gleb. Jest to potwierdzeniem litogenicznego charakteru rędzin [5, 11, 13, 18]. Litogeniczść badanych rędzin czarziem nych w y tw orzonych z wapieni kredytow ych jest bardziej trw ała niż rędzin b ru n atnych w ytw orzonych z w apieni triasow ych. W m iarę rozwoju rędziny czarziemnej w zrasta jej miąższość i rośnie udział substancji organicznej. Duży udział związków próchnicznych zw iązanych z w apniem w pływ a ham ująco na przem ieszczanie substancji organicznej i niektórych składników m ineralnych [12], jedcześnie potw ierdza czarziemny charakter tych gleb. Możliwość występowania silnego pow iązania substancji m ineralnej z próchnicą o daleko posuniętym rozkładzie podkreśla K u b i e n a [11] w oparciu o badanie m ikrom orfologiczne, opisując rędziny podtypu M ullrendzina. Badania mikromorfologiczne rędzin czarziem nych potwierdzają, że powstanie ich jest w dużej m ierze uzależnione od obecści aktyw nych węglanów w całym profilu glebowym. W ystępują tu dwa rodzaje plazmy typu masepic i crystic, których wzajem ny układ zmienia się w zależści od poziomu genetycznego i miąższości rędziny. W raz z rozwojem procesu czarziem nego od rędziny płytkiej do głębokiej w zrasta miąższość poziomów akum ulacyjnych i zm niejsza się ilość plazm y crysticu na korzyść plazm y m asepicu. Plazm a ty p u m asepic w skazuje na m ieszany charak ter tych gleb. Natom iast plazma crystic, która dom inuje w poziomach przejściowych do skały m acierzystej, jest związana ze zwietrzeliną tej skały. C harakter skały m acierzystej rm uje przebieg odbywających się tu procesów, wpływając jedcześnie na stabilizację właściwości tych gleb. Meyer [27], przedstaw iając rozwój gleb węglawych, zwraca uw a gę, że uw olnienie tzw. krzem ionki glebotw órczej n astęp u je przez bardzo

44 116 S. E. Licznar długie wym ywanie. Proces ten nie zachodzi w glebach w ytworzonych z wapieni kredowych, przy w ystępowaniu aktyw nych węglanów w całym profilu. Dlatego na badanym obszarze nie spotyka się innego ty p u p ro cesów niż czarziem ny. W ystępujące na badanym terenie rędziny czarziem ne są typowym przykładem gleb klimaksowych, w których zróżnicowanie obserw uje się jedynie w zm ianie miąższości poziom u akum ulacyjnego. W NIOSKI W oparciu o przeprowadzone badania można wyciągnąć następujące wnioski. 1. Na badanym obszarze w ystępuje duże zróżnicowanie taksomiczne jedstek glebowych, uzależnione od form acji geologicznej skały węglawo-wapiennej oraz od stopnia udziału m ateriału obcego pochodzenia w profilu glebowym. Zróżnicowanie to w yraża się zasadniczo w budowie profilów, w cechach m ikromorfologicznych poszczególnych poziomów oraz ich niektórych właściwościach fizykochem icznych i chemicznych. 2. W apienie form acji triasow ej są skałą m acierzystą rędzin brunatnych mieszanych, które w zależści od jakości i ilości obcej niewęglawej do^ mieszki łatw o przechodzą w gleby nawapieniowe brunatne. W w yniku zwiększającej się domieszki obcego m ateriału w odpowiednich w arunkach bioekologicznych następ u je w nich proces degradacji w k ieru n k u w ytw o rzenia gleb płow ych i słabo zbielicowanych. 3. Na w apieniach górkredow ych w ytw orzyły się rędziny czarziem ne mieszane z pewną domieszką m ateriału obcego pochodzenia. W ęglawo-wapienna skała m acierzysta rm uje rozwój procesu czarziemnego i w yklucza lub ogranicza możliwość rozw oju innych typologicznych p ro cesów glebowych. 4. Rędziny brunatne mieszane i gleby brunatne nawapieniowe m ają zbliżone właściwości fizyczne, chem iczne i m ikrom orfologiczne przy obecści plazm y lattisepic i omnisepic. 5. D egradacji gleb naw apieniow ych sprzyja obca niew ęglaw a domieszka, która potęguje zachodzący tu proces dekalcytacji. W związku z tym w odw apniow ym profilu glebow ym obserw uje się pew ne przem ieszczenie plazm y i związków żelaza do poziomów iluwialnych. Dlatego też w poziomach В spotykam y charakterystyczne stru k tu ry plazm y typu vosepic w glebie płowej i skelsepic w glebie słabo zbielicowanej. 6. Obecść blisko powierzchni aktyw nego podłoża węglawo-wapiennego w glebach naw apieniow ych, staw iących kolejne stadia ew olucyjne rędzin brunatnych mieszanych, ogranicza przebieg procesów degradacyjnych (takich jak bielicow anie) mimo sprzyjających w arunków bioekologicznych i nie sprzyja powstaniu bardziej zróżnicowanych poziomów genetycznych.

45 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyzny W rędzinach czarziem nych obecść węglanu w apnia w całym profilu glebow ym sprzyja grom adzeniu substancji organicznej i stabilizacji produktów w ietrzenia. Z n ajduje to odbicie we właściwościach fizycznych i chemicznych badanych gleb. Poszczególne stadia rozwojowe tych rędzin różnią się tylko w zrostem miąższości poziomów aku m u lacy j nych. 8. Procesy zachodzące w rędzinach czarziemnych znajdują swoje odbicie we właściwościach mikromorfologicznych, a przede wszystkim w typach plazmy crystic związanej z obecścią węglanu wapnia i plazm y masepic w ystępującej w poziomach próchnicznych przy wzroście udziału m ateriału obcego pochodzenia. 9. Obecść w ęglanu w apnia o dużej aktyw ści w całym profilu glebowym rm uje tem po rozwoju rędziny czarziemnej mieszanej od p ły tk iej do głębokiej. Zespół cech m orfologicznych i właściwości fizykochem icznych w ykształconych rędzin głębokich jest podobny do ty p o w ych czarziem ów w ystępujących w Polsce. 10. Porów nując badane rędziny mieszane i gleby nawapieniowe można stw ierdzić, że: litogeniczść gleb rędziwych uw arunkow ana jest głębokością w ystępowania skały m acierzystej oraz obecścią innej obcej niew ęglaw ej dom ieszki w profilach glebow ych; rędziny czarziemne wytworzone z w apieni górnej kredy m ają bardziej litogeniczny charakter niż rędziny brunatne wytworzone z w a pieni triasow ych; w rędzinach brunatnych m aleje litogeniczny charakter w m iarę głębokości w ystępowania skały m acierzystej oraz wzrostu ilości obcej niew ęglaw ej domieszki; w rędzinach czarziemnych w pływ skały m acierzystej, a zwłaszsza jej zwietrzeliny, ma charakter bardziej trw ały, dlatego też gleby te przez dłuższy czas pozostają w stadium w zględnej stałości. Panu Profesorowi Doktorowi hab. Stanisławowi Kow alińśkiem u składam serdeczne podziękowanie za wskazanie m i tem atu pracy oraz cenne rady udzielane w czasie jej w ykonyw ania. LITERATURA [1] Brewer R.: Fabric and M ineral A nalysis of Soils. N ew York London Sydney [2] Dobrzański В.: R ędziny Lubelszczyzny. Rocz. glebozn , 195. [3] Dobrzański B.: W ystępow anie rędzin na skałach fliszu karpackiego. Ann. UMCS 5, 1951, [4] Drozd J.: Hum us compounds in relation to som e properties of soils. Polish J. of Soil Science, 3, 1970, 2, [5] Duchaufour P.: Precis de Pedologie. M asson et C., Paris 1960.

46 S. E. Licznar [6] Fedoroff N.: Genese et m orphologie de sols a horizon B -textural en France A tlantique. Extrait de Science du Soil 1, 1938, [7] G r u n d a B.: Com position of hum us in rendzinas soils of hilly areas. Studies about humus. Transaction of the International Sym posium. H um us et P lanta V, Prague 13 1, Septem ber 1971, s [8] Kowaliński S., Bogda A.: Przydatść polskich żyw ic syntetycznych do sporządzania m ikroskopow ych szlifów gleb. Rocz. glebozn. 16, 1966, 2, [9] Kowaliński S., Licznar S., Licznar M.: M icrom orphological properties of rendzinas and soils on lim estones form ed out of Triassic corbonate- -calcic form ations. Zesz. probl. Post. N auk rol. 123, 1972, [10] К u b ien a W. L.: Beitrage zur B odenentw icklungslehre: E ntw icklung und System atik der Rendzinen. Bodenk. Pflanzenern. 29 (74), B, 1943, [11] К u b i e n a W. L.: B estim m ungsbuch und System atik der Böden Europas. Stuttgart [12] Kuźnicki F.: W łaściw ości i typologia gleb w ytw orzonych z kredow ej epoki odw apnionej Roztocza w naw iązaniu do charakterystyki i genetycznego podziału rędzin. Rocz. glebozn. 15, 1965, 2, [13] Laatsch W.: Dynam ik der deutschen A cker- und W aldböden. Dresden und Leipzig [14] Meyer B.: Zeitm arken in der E ntw icklung M itteldeutsche Loss- und K alksteinböden. Transactions of 7th International Congress od Soil Science, M adison, U SA 1960, 25, [15] M i к 1 a s z e w s к i S.: Gleby Polski. W arszawa [16] Pomian J.: W arunki w ystępow ania rędzin na terenie Karpat fliszow ych. Rocz. glebozn. dod. do t. 14, 1964, [17] Reuter G.: Zur M ikrom orphologie lessivierter Böden in verschiedenen K lim agebieten. Soil M icromorphology, A m sterdam London N ew York 1964, [18] Scheffer F., Welte E., Meyer B.: Die Rendsinen der m itteldeutschen B erg- und H ugellandschaften. Zeit. Pfl. B-98, 1962, 1, [19] Strzemski M.: R ędziny i borow iny gipsow e okolic Buska i W iślicy, Rocz. Nauk roi. 54, 1950, 4Г; [20] Strzemski М.: R ędziny w ęglaw e woj. kieleckiego. Rocz. Nauk roi. 81-D, 1958, [21] Uziak S.: Rzekom e rędziny kredow e na terenie Roztocza. Ann. UMCS 10-B, 1965, [22] Uziak S.: R zekom e rędziny jurajskie W yżyny K rakow sko-c zęstochow skiej. Ann. UMCS 18-B, 1965, C. E. ЛИЧНАР РЕНДЗИНЫ И ПОЧВЫ С ПОДСТИЛЯЮ ЩИМ ИЗВЕСТНЯКОМ В ОКРЕСТНОСТИ ОПОЛЯ ПО ДАННЫ М М ИКРОМОРФОЛОГИЧЕСКИХ И Ф И ЗИ КО-ХИ М И ЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИ Отделение чвоведения, Институт агрохимии, чвоведения и микробиологии, Сельскохозяйственная академия во Вроцлаве Резюме В итоге исследований чв залегаю щ их на карбонатноизвестковых родах в окрестности Оля обособлено два дтипа рендзин, а такж е чвы с дстиляющим известняком, в зависимости от геологической ф ормации материнской

47 Rędziny i gleby nawapieniowe Opolszczyznv 119 и дстиляющей роды, как и от примести материала ледникового происхож дения. Одну группу составляют бурые рендзины и чвы, с дстиляющим и з вестняком, связанные с выходом триасовых образований ракушечника, вторая группа это черноземные рендзины, связанные с выходом верхнего отдела м е ловой системы. Для лабораторных испытаний отобрано образцы семи разрезов репрезентирую щ их бурые рендзины и чвы с дстиляющим известняком и тож е разрезов черноземных рендзин. Результаты исследований приводят к следующим заключениям: 1. На исследованной территории обнаруживается высокая таксономическая дифференцированность чвенных единиц, обусловленная геологической формацией карбонатно-известковой роды и величиной участия инородного материала в профиле. Триасовые известняки это материнская рода бурых смешанных рендзин, которые в зависимости от качества и количества инородных примесей переходят в чвы с дстиляющим известняком. На известняках верхнего отдела меловой системы сформировались черноземные смешанные рендзины, в которых развитие процессов черноземообразования нормирует высокая активность продуктов выветривания и наличие карбонатно-известковой роды, исключая возможность развития других тилогических чвенных процессов. 2. Бурые смешанные рендзины и бурые чвы с дстиляющим известняком отличаются сходными свойствами: физическими, химическими и микроморфологическими при характерном строении плазмы типа lattisepic и om nisepic. 3. Деградированию чв с дстиляющим известняком благоприятствует инородная, некарбонатная примесь, усиливающая ход процесса декальцинации. В связи с этим в лишенном кальция чвепном профиле наблюдается некоторая дислокация плазмы и соединений ж елеза. Встречаем здесь в горизонте В структуру плазмы типа vosepic в илимеризованной чве и scelsepic в одзоленной чве. 4. Присутствие активного карбонатно-известкого дстиляющего слоя в чвах с дстиляющим известняком ослабляет избыточную интенсивность процессов деградирования, таких как одзоливание мимо благоприятных биоэкологических условий, и не ссобствует возникновению более диф ф еренцированны х генетических горизонтов. 5. В черноземны х смешанных рендзинах не выступают добавочные тилогические процессы, ведущ ие к деградированию. Наличие активного карбоната кальция благоприятствует накоплению органического вещества и стабилизации продуктов выветривания. П одтверждение этого находим в ф изических и химических свойствах, ибо отдельные ф азы развития этих чв различаю тся лишь мощностью горизонтов аккумуляции. 6. Процессы протекающие в черноземных рендзинах находят свое отраж е ние в микроморфологических свойствах, а преж де всего в типах плазмы crystic связанной с крисутствием карбоната кальция и плазмы m asepic выступающей в гумусовых горизонтах при вышением участии инородного материала. 7. И з сравнения испытанных смешанных рендзин и чв с дстиляющим известняком вытекает, что: литогенность рендзинны х чв обусловлена глубиной залегания материнской роды и наличием инородной некарбонатной примеси в чвенном профиле; черноземные рендзины образовавшиеся из известняков верхнего отдела меловой системы отличаются более литогенной природой, чем бурые рендзины формироря^ные из тои^совых известняков; в буры х.рендзинах литогенность уменьш ается с ростом глубины зал е гания материнской роды и ростом количества инородной некарбонатной примеси;

48 120 S. E. Licznar в черноземны х рендзинах влияние материнской роды, а особенно ее выветрелостей, является более устойчивым и этому эти чвы длительное время находятся в ф азе относительной стабильности. S. Е. LICZNAR RENDZINAS AND SOILS ON LIMESTONE OF THE OPOLE REGION IN THE LIGHT OF MICROMORPHOLOGICAL AND PHYSICO-CHEM ICAL INVESTIG ATIONS D epartm ent of A gricultural Chem istry, Soil Science and M icrobiology A gricultural U niversity of W rocław Summary On the basis of soils developed on carbonate-calcareous rocks in the Opole region, two substypes of rendzinas as w ell as soils on lim estone have been distinguished, depending on the geological form ation of parent m aterial and underlaying rock and on the adm ixture of m aterial of the glacial origin. One group consists of brown rendzinas and soils on lim estone connected w ith the basset of Triassic form ations of shell lim estone, ather group of cherzem rendzinas connected w ith the basset of upper cretaceous. For laboratory investigations seven profiles comprising brown rendzinas and soils on lim estone as w ell as seven profiles com prising cherzem rendzinas have been taken. On the basis of the results obtained the follow ing conclusions have been drawn: 1. On the area investigated a considerable taxom ic differentiation of soils units occurs, depending on geological form ation of the carbonate-calcareous rocks and on the percentage of the m aterial of foreign origin in the profile. Triassic lim estones constitute parental rock of m ixed brow n rendzinas, w hich, depending on quality and quantity of the foreign adm ixture, transform into the soils on lim estone. On the soil developed from upper calcareous m ixed cherzem rendzinas had been form ed, in w hich the developm ent of cherzem processes is caused by a highly active w eathering m aterial and carbonate-calcareous rock, excluding the possibilities of the developm ent of other typological soil processes. 2. M ixed brovyn rendzinas and brown soils on lim estone have sim ilar physical, chem ical and m icrom orphological properties at characteristic types of the lattisepic and om nisepic plasma. 3. The degradation of soils on lim estone is caused by foreign, n-carbonatic adm ixture, w hich intensifies the decalcitation process occurring there. In this connection, in a decalcified «oil profile a certain translocation of plasma and iron com pounds is observed. In the В horizons the plasm a structure of the vosepic type in the soil lessivés and of the skelsepic type is the podzolized soil can be encountered here. 4. B y the presence of active carbonate-calcareous substrate of soils on lim e stone a in tensive course of degradation processes, like podzolization, is lim ited, despite favourable bioecological conditions. It does t contribute, either, to the form ation of m ore differentiated genetic horizons. 5. In m ixed cherzem rendzinas there do t occur any additional typological processes, w hich w ould lead to their degradation. The presence of calcium carbonate w ith a high activity contribute to an accum ulation of organic m atter and ta the stabilization of w eathering products. It finds its reflection in physical and che»