Znajomość praw pacjenta wśród pacjentek oddziałów położniczo-ginekologicznych

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ II ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2014 DOBROSTAN I ZESPÓŁ Wydział Nauk o Zdrowiu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach Zakład Propedeutyki Położnictwa Katedry Zdrowia Kobiety Faculty of Health Sciences Medical University of Silesia in Katowice, Department of Obstetrics Propedeutics Cathedral Women's Health 1 Zakład Propedeutyki Położnictwa Katedry Zdrowia Kobiety, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach 2 Zakład Profilaktyki Chorób Kobiecych i Seksuologii Katedry Zdrowia Kobiety, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach 3 Szpital Wielospecjalistyczny w Gliwicach OLGA KOZYRA¹, BARBARA KOTLARZ², MAGDALENA PINOCY³, MARTA MAJCHRZAK¹, BEATA PODSIADŁO¹, AGNIESZKA ACHTELIK¹, MARZENA GATNAR¹ Znajomość praw pacjenta wśród pacjentek oddziałów położniczo-ginekologicznych Patient rights awareness among patients obstetric-gynecologic branches Słowa kluczowe: pacjent, prawa pacjenta, ginekologia, położnictwo Key words: patient, patient's rights, gynecology, obstetrics Prawa pacjenta stanowią szczególny rodzaj regulacji i są integralną częścią praw człowieka [11]. Zostały stworzone w trosce o godność i autonomię pacjentów i mają fundamentalne znaczenie w dzisiejszej medycynie. Powstanie norm prawnych chroniących prawa pacjentów jest wynikiem dynamicznego rozwoju, jaki dokonał się w sferze praw człowieka na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Jednakże nie tyle eskalacja tej dziedziny, co poczucie zagrożenia podstawowych praw i godności człowieka, stanowią czynnik sprawczy zagadnienia, jakim są prawa pacjenta. Powodem były dwa wydarzenia w medycynie, które miały miejsce w latach 60. Jednym z nich było ujawnienie w latach eksperymentów przeprowadzanych na noworodkach, dzieciach upośledzonych i pacjentach z chorobą terminalną bez ich zgody. Drugim natomiast było przeprowadzenie w 1967 roku pierwszego przeszczepu serca. Te wydarzenia doprowadziły

2 24 ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2014 Dobrostan i zespół do publicznych dyskusji na temat etyki, moralności i praw przysługujących pacjentom, co w konsekwencji uświadomiło konieczność zdefiniowania i określenia praw pacjenta [10,14]. Dotychczas żaden z istniejących aktów normatywnych nie definiuje jednoznacznie pojęcia prawa pacjenta. Należy jednak przyjąć, że jest to zespół uprawnień przysługujących w równym stopniu każdemu człowiekowi z tytułu korzystania ze świadczeń zdrowotnych. Prawa pacjenta normują relacje pomiędzy świadczeniodawcą (podmiotem leczniczym, instytucją, osobą fizyczną świadczącą usługi medyczne) a pacjentem [12]. Kto to jest pacjent? Pojęcie pacjent jest pojęciem bardzo szerokim. Oznacza osobę zwracająca się o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystającą ze świadczeń zdrowotnych oferowanych przez podmiot leczniczy, w tym również osobę wykonującą zawód medyczny. Natomiast zgodnie z definicją przyjętą przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), pacjent to osoba korzystająca ze świadczeń opieki zdrowotnej niezależnie od tego czy jest zdrowa, czy chora [5]. Kilkanaście lat temu w Polsce istniał system opieki paternalistycznej, gdzie wszystkie decyzje podejmował lekarz, a pacjent pozostawał jedynie biernym uczestnikiem procesu leczenia. Autorytet lekarza uznawano za niepodważalny, a od chorego wymagano bezgranicznego posłuszeństwa i zaufania. Taki rodzaj relacji ustąpił miejsca relacji partnerskiej, w której obowiązuje podmiotowe traktowanie pacjenta, uznaje się jego autonomię, prawo do wolnego wyboru metody leczenia oraz współodpowiedzialność [5]. Postępująca komercjalizacja usług medycznych doprowadziła do coraz częstszego nadawania pacjentom statusu klienta, a osobom sprawującym opiekę medyczną statusu usługodawcy. Relacje o takim charakterze wymagały zdefiniowania wzajemnych praw i obowiązków obu stron względem siebie. Dąży się zatem do precyzyjnego określenia i unormowania stosunków prawnych między usługodawcą a usługobiorcą [5]. Pierwszym dokumentem zwracającym uwagę na prawa pacjenta jest Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uchwalona w 1948 roku przez Zgromadzenie Ogólne ONZ [13] Kolejne to: Międzynarodowy Kodeks Etyki Medycznej (z 1949 roku), Deklaracja Praw Pacjenta z 1994 roku z Amsterdamu. Dokument ten określa prawo każdego człowieka do poszanowania swojej osoby jako istoty ludzkiej, decydowania o sobie i uzyskania pełnej informacji o proponowanych procedurach medycznych, łącznie z przewidywanym ryzykiem ich wykonania, do wyrażenia zgody na działania medyczne lub jej odmowy. Normuje także kwestię poszanowania prywatności w zakresie udzielanych informacji, wykonywanych badań i zachowania tajemnicy lekarskiej (nawet po śmierci pacjenta) oraz poszanowania własnych wartości moralnych i przekonań religijnych. Gwarantuje również prawo pacjenta do właściwej ochrony zdrowia, ulgi w cierpieniu oraz do godnego traktowania w terminalnej fazie życia [1]. Pierwszym aktem prawnym regulującym prawa pacjenta na poziomie europejskim jest Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku [8]. Kolejnym dokumentem jest Europejska Karta Socjalna z 1961 roku, która gwarantuje możliwość osiągnięcia jak najlepszego stanu zdrowia, przy wykorzystaniu wszelkich dostępnych środków [3]. W Polsce pierwszym dokumentem, który zawierał zapiski na temat praw pacjenta była Ustawa

3 Olga Kozyra, Barbara Kotlarz, Magdalena Pinocy, Marta Majchrzak, Beata Podsiadło, Agnieszka Achtelik, Marzena Gatnar Znajomość praw pacjenta wśród pacjentek oddziałów położniczo-ginekologicznych o Zakładach Opieki Zdrowotnej z 1991 roku. Gwarantowała ona prawo do świadczenia zdrowotnego ze względu na zagrożenie zdrowia i życia, prawo do informacji, do intymności i godności, prawo dostępu do dokumentacji medycznej oraz wszystkich danych w niej zawartych, prawo do ochrony danych osobowych oraz prawo do wyrażenia zgody lub jej odmowy na określone świadczenia medyczne [16]. Obowiązujące aktualnie akty normujące prawa pacjenta w Polsce opierają się przede wszystkim na Deklaracji Praw Pacjenta (rok 1994) oraz na Europejskiej Karcie Praw Pacjenta (rok 2002) i są ujęte w wielu aktach prawnych [9]. Bezpośrednio prawa pacjenta porusza obowiązująca w Polsce Ustawa o Prawach Pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta z 6 listopada 2008 roku. Zawiera ona regulacje dotyczące praw pacjenta, zasad udostępniania dokumentacji medycznej, a także obowiązki należące do podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, które związane są z prawami pacjenta[2,19]. W aspekcie opieki położniczej na uwagę zasługuje ogłoszone przez Ministra Zdrowia rozporządzenie określające tzw. standard opieki okołoporodowej z 2012 roku, dotyczący opieki ( ) sprawowanej nad kobietą w okresie fizjologicznej ciąży, fizjologicznego porodu, połogu oraz opieki nad noworodkiem. Dokument ten określa prawa jakie posiada kobieta w tym szczególnym dla niej okresie. Gwarantuje rodzącej prawo do świadomego decydowania o sobie oraz o miejscu porodu, a także podkreśla możliwość wyboru i obecności osoby bliskiej podczas porodu [15]. Celem pracy była analiza i ocena znajomości praw pacjenta wśród pacjentek oddziałów ginekologiczno-położniczych Szpitali Specjalistycznych w Bytomiu, Rybniku i Szpitala Miejskiego w Knurowie oraz określenie stopnia, w jakim wiedza ta wpływa na świadome korzystanie z tych praw. Kolejnym celem pracy była analiza i ocena wpływu wykształcenia pacjentek na znajomość praw pacjenta, porównanie znajomości praw pacjenta wśród pacjentek szpitali miejskich i specjalistycznych. Dokonywano również oceny wiedzy personelu medycznego pod kontem znajomości i przestrzegania praw pacjenta. MATERIAŁ I METODY Badania przeprowadzono w okresie od lipca do sierpnia 2012 roku na terenie oddziałów ginekologiczno-położniczych Szpitali Specjalistycznych w Rybniku i Bytomiu oraz Szpitala Miejskiego w Knurowie. Wiedzę oraz świadomość na temat praw pacjenta oceniano w oparciu o specjalnie w tym celu przygotowane anonimowe ankiety zawierające 25 pytań. Były to pytania zamknięte, umożliwiające zaznaczenie jednej, bądź kliku odpowiedzi. Respondentki wypełniały ankiety deklarując pełne zrozumienie pytania. Analizie poddano grupę 150 ankietowanych: 75 pacjentek szpitali specjalistycznych i 75 pacjentek szpitala miejskiego. Średnia wieku badanych pacjentek wynosi 31 lat. Dokonano porównania poszczególnych grup badanych między sobą. Analizę statystyczną przeprowadzono w oparciu o samodzielnie przygotowany arkusz programu Microsoft Excel. Dla wybranych danych przeprowadzono metodę testu zgod- 25

4 ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2014 Dobrostan i zespół ności Chi-kwadrat badając zależność pomiędzy zmiennymi, takimi jak poziom wykształcenia a wiedza na temat praw pacjenta. WYNIKI Poniżej przedstawiono wybrane wykresy graficznie obrazujące wyniki przeprowadzonych badań wraz z opisem zaobserwowanych prawidłowości. Ryc. 1 Wykształcenie ankietowanych pacjentek Wśród ankietowanych pacjentek 79% cechuje się średnim lub wyższym wykształceniem. Pacjentki posiadające wykształcenie podstawowe oraz gimnazjalne są w znacznej mniejszości (po 3%). Pacjentki z wykształceniem zawodowym stanowią 15% respondentek. Ryc. 2 Określenie znajomości praw pacjenta przez respondentki 26

5 Olga Kozyra, Barbara Kotlarz, Magdalena Pinocy, Marta Majchrzak, Beata Podsiadło, Agnieszka Achtelik, Marzena Gatnar Znajomość praw pacjenta wśród pacjentek oddziałów położniczo-ginekologicznych Zdecydowana większość ankietowanych (68%) deklaruje znajomość praw pacjenta. Ryc. 3 Deklarowana znajomość praw pacjenta przez ankietowane pacjentki 27

6 ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2014 Dobrostan i zespół Wśród praw, które były znane pacjentkom przed pobytem w szpitalu, zarówno w szpitalu miejskim, jak i specjalistycznym, ankietowane najczęściej wymieniały m.in. prawo do świadczeń zdrowotnych, do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz prawo do informacji. Pacjentki szpitala miejskiego wymieniały także prawo do umierania w spokoju i godności oraz do przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie. Pacjentki szpitali specjalistycznych wskazują natomiast prawo do poszanowania intymności i godności, a także prawo do zgłoszenia sprzeciwu wobec opinii lekarza, itd. Ryc. 4 Deklaracja poznania poszczególnych praw pacjenta 28

7 Olga Kozyra, Barbara Kotlarz, Magdalena Pinocy, Marta Majchrzak, Beata Podsiadło, Agnieszka Achtelik, Marzena Gatnar Znajomość praw pacjenta wśród pacjentek oddziałów położniczo-ginekologicznych Pacjentki w trakcie pobytu w szpitalu - zarówno w miejskim, jak i specjalistycznym najczęściej dowiadują się o prawie do informacji, czy też o prawie do świadczeń zdrowotnych. Stopień poznawania praw pacjenta w obu rodzajach szpitali, znajduje się na zbliżonym poziomie. Wyjątek stanowią: prawo do przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie oraz prawo do wyrażenia zgody na interwencje medyczne, gdzie obserwuje się dużą dysproporcję w informowaniu o wyżej wymienionych prawach pacjenta na niekorzyść szpitala miejskiego. Ryc. 5 Prawa pacjenta uważane za najważniejsze 29

8 ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2014 Dobrostan i zespół Wśród praw, które pacjentki uważają za najważniejsze, najczęściej wymieniano prawo do świadczeń zdrowotnych, prawo do świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych oraz prawo do informacji. Istotne dla pacjentek są także prawo do poszanowania intymności i godności czy też prawo do tajemnicy informacji związanych z pacjentem. Prawa uważane za najmniej istotne to: prawo do przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie oraz prawo do opieki duszpasterskiej. Ryc. 6 Znajomość praw pacjenta przez personel Pacjentki szpitali miejskich oraz specjalistycznych uważają, że personel medyczny zna prawa pacjenta. Można zaobserwować różnicę 14% na korzyść szpitali miejskich. Pacjenci tych szpitali lepiej oceniają znajomość praw pacjenta wśród personelu medycznego. 30

9 Olga Kozyra, Barbara Kotlarz, Magdalena Pinocy, Marta Majchrzak, Beata Podsiadło, Agnieszka Achtelik, Marzena Gatnar Znajomość praw pacjenta wśród pacjentek oddziałów położniczo-ginekologicznych Ryc.7 Źródło wiedzy na temat praw pacjenta Najpopularniejszym wśród opiniodawczyń źródłem praw pacjenta są media (tj. radio, Internet, telewizja, prasa) oraz rodzina. Personel medyczny jako źródło wiedzy wskazało nieco ponad 14% ankietowanych. Taka sama ilość pacjentek wymieniła innego pacjenta, natomiast Kartę Praw Pacjenta wskazało prawie 11% respondentek. Niewiele ponad 3% ankietowanych odpowiedziało, iż nie posiada wiedzy na temat praw im przysługujących. OMÓWIENIE WYNIKÓW WŁASNYCH Znajomość praw pacjenta wśród pacjentów jest bardzo istotnym elementem w dzisiejszej opiece medycznej. Pacjent świadomy, to pacjent współpracujący, chętnie włączający się w proces leczenia. Wiedzę na temat swoich praw wśród pacjentek oddziałów ginekologiczno- położniczych szpitali, w których przeprowadzono badania można określić na poziomie dobrym. Zarówno pacjentki szpitala specjalistycznego, jak i miejskiego wykazują się podobnym poziomem wiedzy na temat praw im przysługujących. Mimo to, znajomość swoich praw, nie wypływa na świadome z nich korzystanie. Pacjenci zdecydowanie wolą decyzje dotyczące swojego zdrowia powierzyć personelowi medycznemu. Bierna postawa nie jest wynikiem braku wiedzy, ale lęku przed współodpowiedzialnością za swoje zdrowie. Pomimo obo- 31

10 32 ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2014 Dobrostan i zespół wiązującego podmiotowego traktowania pacjenta, w dalszym ciągu można zaobserwować przyzwolenie na praktykowanie paternalistycznego modelu opieki. Prawa pacjenta nie po raz pierwszy stanowią przedmiot przeprowadzonych badań. Tę problematykę poruszano od samego początku, kiedy to prawa dotyczące pacjentów dopiero co pojawiły się w ustawodawstwie polskim. Analizując wyniki badań własnych oraz tych, przeprowadzonych w 2001 r. przez CBOS, można dostrzec wzrost poziomu wiedzy na temat praw pacjenta [11]. Podobnie, jak zauważa W. Derczyński, mimo, iż większość pacjentów deklaruje znajomość przysługujących im praw, jest to jedynie wiedza ogólna, szczegóły natomiast nie są im znane. Wciąż duża część pacjentek nie posiada dostatecznej wiedzy dotyczącej przysługujących im praw. Różnicę natomiast można dostrzec w kwestii osób wykazujących zerową wiedzę na temat praw pacjenta. W badaniu z 2001 r. odsetek osób nie znających praw pacjenta był ponad dwa razy większy w porównaniu z badaniami własnymi [7]. Czynnikiem wyraźnie różnicującym poziom wiedzy na temat praw pacjenta, podobnie jak w badaniu CBOS z 1996 r. opracowanym przez J. Halika, jest poziom wykształcenia. Porównując jednak wyniki tych badań z własnymi, można dostrzec zacierającą się dysproporcję stopnia znajomości praw pacjenta pomiędzy osobami posiadającymi wykształcenie wyższe i podstawowe. Różnice możemy także stwierdzić analizując kwestię przestrzegania praw pacjenta [4]. W badaniu CBOS z 1996 r. przestrzeganie praw przysługujących pacjentom pozostawiało wiele do życzenia. W wielu przypadkach nie respektowano podstawowych praw, takich jak prawo pacjenta do informacji czy bezpłatnej opieki medycznej. Wyniki badań własnych natomiast, wskazują znaczną poprawę w tej kwestii. Ankietowane w większości twierdzą, iż personel medyczny przestrzega praw pacjenta [17,18]. WNIOSKI 1. Wykształcenie różnicuje wiedzę na temat praw pacjenta, jednakże wyższy poziom wykształcenia nie wpływa na lepszą znajomość tych praw. 2. Pobyt w szpitalu nie gwarantuje wzrostu wiedzy pacjentek na temat praw im przysługujących. 3. Poziom ogólnej wiedzy pacjentek na temat praw pacjenta w szpitalu miejskim, jak i specjalistycznym można określić na podobnym poziomie, natomiast wiedza dotycząca poszczególnych praw jest zróżnicowana. 4. Wśród praw, które pacjentki uważają za najważniejsze, najczęściej wymieniano prawo do świadczeń zdrowotnych, prawo do świadczeń zdrowotnych finansowanych ze środków publicznych oraz prawo do informacji. Należy zauważyć, iż prawa, które pacjentki uważają za najważniejsze, są często jedynymi prawami przez nie znanymi. 5. Zarówno pacjentki szpitali miejskich, jak i specjalistycznych uważają, że personel zna i przestrzega praw pacjenta, jednak poziom wiedzy pacjentek w tym zakresie jest niewystarczający.

11 Olga Kozyra, Barbara Kotlarz, Magdalena Pinocy, Marta Majchrzak, Beata Podsiadło, Agnieszka Achtelik, Marzena Gatnar Znajomość praw pacjenta wśród pacjentek oddziałów położniczo-ginekologicznych 6. Z zakresu przekazywanych informacji ankietowane były najczęściej zadowolone. Zauważa się większy stopień realizacji prawa do informacji przez pielęgniarki/położne niż przez lekarzy. 7. Uwagę na zapewnienie intymności zwracano podczas przeprowadzania wywiadu i badania lekarskiego, jednak proces przekazywania informacji dla większości badanych odbywał się wobec innych pacjentek lub osób trzecich. PIŚMIENNICTWO 1. A Declaration on the Promotion Rights of Patients in Europe, European Consultation on the Rights of Patients, Amsterdam, March 1994, public/eu_declaration1994.pdf.; dostęp: r. 2. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/24/UE z dnia 9 marca 2011 r. w sprawie stosowania praw pacjentów w transgranicznej opiece zdrowotnej 3. Europejska Karta Społeczna sporządzona w Turynie dnie 18 października 1961 roku, 4_en.pdf; dostęp: r. 4. Gajewski W.: Z problematyki bioetycznej. Paternalizm czy partnerstwo? [w:] Eskulap Świętokrzyski 2005 nr 11, Wyd. Okręgowa Rada Lekarska w Kielcach, Kielce dostęp: r dostęp: r. 7. Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec zastosowań Biologii i Medycyny, Konwencja o prawach człowieka i biomedycynie. Przyjęta przez Komitet Ministrów w dniu 19 listopada 1996 roku. ; dostęp: r. 8. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2( Dz. U nr 61 poz. 284) 9. Karkowska D.: Ustawa o Prawach Pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Komentarz, Wyd. Wolters Kluwer Polska- LEX, Warszawa Kujawa E., Łuków P.: Prawa pacjenta, powinności lekarza [w:] J. Opolski (red.) Zdrowie publiczne. Wybrane zagadnienia. TOM II, Wyd. Centrum Medyczne Kształcenia podyplomowego, Warszawa Podciechowski L., Królikowska A., Hładuńska J., Wilczyński J., Prawo pacjenta do informacji aspekty prawne, medyczne i psychologiczne, Przegląd Menopauzalny

12 ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2014 Dobrostan i zespół 12. Pojęcie i rodzaje praw pacjenta pdf; dostęp: r. 13. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (przyjęta i proklamowana rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ 217 A (III) w dniu 10 grudnia 1948 r.) 14. Prawa pacjenta a etyka zawodowa. Idee a rzeczywistość dostęp: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 września 2012 r. w sprawie standardów postępowania medycznego przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych z zakresu opieki okołoporodowej sprawowanej nad kobietą w okresie fizjologicznej ciąży, fizjologicznego porodu, połogu oraz opieki nad noworodkiem =0&mt=&my=767&ma=030778; dostęp r. 16. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z dnia 16 kwietnia 1985r., dostęp: r. 17. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U Nr 28 poz. 152 ) 18. Ustawa z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U nr 174 poz. 1039) 19. Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta z 6 listopada 2008 roku (Dz. U Nr 52 poz. 417) STRESZCZENIE Celem pracy była analiza i ocena znajomości praw pacjenta wśród pacjentek oddziałów ginekologiczno-położniczych. Grupę 150 pacjentek: 75 pacjentek szpitali specjalistycznych i 75 pacjentek szpitala miejskiego poddano badaniu, które przeprowadzono w oparciu o samodzielnie opracowaną ankietę stworzoną w celu zweryfikowania znajomości praw pacjenta. Analiza wyników badań ukazała poziom wiedzy na temat praw pacjenta. Wiedza ta jest różnicowana przez takie elementy jak wiek, wykształcenie czy sytuacja ekonomiczna. Na znajomość poszczególnych praw wpływa rodzaj szpitala, w którym pacjentka przebywała. Oceniając znajomość praw pacjenta można zaobserwować, iż wiedza na ich temat nie jest zadowalająca. ABSTRACT The aim of this study was to analyze and assess the patient's knowledge of the rights of patients of gynecology and obstetrics. A group of 150 patients: 75 patients specialist hospitals and 75 patients were examined municipal hospital, which was based on a questionnaire developed independently created in order to verify the knowledge of patients' rights. Analysis of the results showed the level of knowledge about the rights of the patient. This knowledge is differentiated by elements such as age, education or economic situation. On the knowledge of the individual rights 34

13 Olga Kozyra, Barbara Kotlarz, Magdalena Pinocy, Marta Majchrzak, Beata Podsiadło, Agnieszka Achtelik, Marzena Gatnar Znajomość praw pacjenta wśród pacjentek oddziałów położniczo-ginekologicznych affected by the type of hospital where the patient resided. Assessing knowledge of patients' rights can be observed that knowledge about them is not satisfactory. Artykuł zawiera znaków ze spacjami 35