Lądowe pluskwiaki różnoskrzydłe

Transkrypt

1 Monografia Ojcowskiego Parku Narodowego. Przyroda Monograph of the Ojców National Park. Nature pod redakcją Anny Klasy i Józefa Partyki Ojców 2008 Lądowe pluskwiaki różnoskrzydłe Ojcowskiego Parku Narodowego Dominik Chłond, Jacek Gorczyca 1. Wstęp Charakterystyka ekologiczna wybranych gatunków pluskwiaków Podsumowanie... Literatura... Summary Wstęp W przeciwieństwie do wielu innych grup owadów występujących na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego pluskwiaki różnoskrzydłe są prawie całkowicie niezbadane, pomimo iż pierwsze doniesienia dotyczące tych owadów z terenu obecnego Parku pochodzą już z połowy XIX w. W trakcie wyprawy naturalistów w lecie 1854 ([Stronczyński] 1855, [Stronczyński, Waga] 1857) stwierdzono w okolicach Ojcowa występowanie siedmiu gatunków pluskwiaków różnoskrzydłych: Odontoscelis fuliginosa (L.), Acanthosoma haemorrhoidale (L.), Lygaeus equestris (L.), Elasmostethus interstinctus (L.), Elasmucha ferrugata (Fall.), Rhynocoris iracundus (Poda), Heterotoma planicornis (Pall.). Kolejne badania Ojcowskiego Parku Narodowego, po trwającej prawie 50 lat przerwie, rozpoczęto dopiero na początku XX wieku (Smr e c z y ń s k i 1906; Stobiecki 1915; Strawiński 1936). Dotyczyły one nie tylko terenu obecnego Parku, ale także jego najbliższych okolic, wykazano wówczas zaledwie kilka gatunków pluskwiaków. Publikacja S. Smreczyńskiego (1954) podaje informacje o kolejnych 13 gatunkach pluskwiaków różnoskrzydłych z terenu Ojcowa: Elasmostethus minor Horv., Aradus depressus (F.), Tinicephalus hortulanus (M.-D.), Leptopterna dolabrata (L.), Coptosoma scutellatum (Geoffr.), Dictyonota strichnocera Fieb, Tingis reticulata H.-S., Macroplax preyssleri (Fieb.), Acompus rufipes (Wolff), Coriomeris denticulatus (Scop.), Graphosoma lineatum (L.), Rubiconia intermedia (Wolff) oraz Troilus luridus (F.). Utworzenie w 1956 r. Ojcowskiego Parku Narodowego nie zwiększyło zainteresowania entomologów tym obszarem i kolejne informacje o pluskwiakach Parku pochodzą dopiero z prac J.A. Lisa (1989, 1990a, b). Łącznie wszystkie dotychczasowe publikacje wykazują z terenu Parku 28 gatunków pluskwiaków różnoskrzydłych.

2 546 Dominik Chłond, Jacek Gorczyca Tabela 1. Stan poznania gatunków z poszczególnych rodzin pluskwiaków różnoskrzydłych na terenie OPN i Polski: I liczba gatunków z OPN dane z piśmiennictwa; II liczba gatunków wykazanych w OPN; III liczba gatunków wykazana w Polsce Table 1. Table 1. Number of Heteroptera species on the area of the Ojców National Park: I total number of species in Ojców National Park; II number of species collected during studies; III number of species in Poland Rodzina Family I II III Acanthosomatidae Alydidae Anthocoridae Aradidae Berytidae Coreidae Cydnidae Lygaeidae Microphysidae Miridae Nabidae Pentatomidae Piesmatidae Plataspidae Pyrrhocoridae Reduviidae Rhopalidae Saldidae Scutelleridae Stenocephalidae Tingidae Razem Total Od roku 2003 przez cztery sezony prowadzone były na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego badania faunistyczne, których celem było poznanie składu gatunkowego lądowych przedstawicieli podrzędu Heteroptera. Dotychczasowe wyniki pozwalają stwierdzić, że na terenie Parku występują m.in. gatunki rzadko spotykane na pozostałych terenach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, jak i w kraju (Chłond, Gorczyca 2004). Zróżnicowanie mikrosiedlisk na terenie Parku sprawia, że bogactwo gatunkowe jest tu bardzo duże. W trakcie prowadzonych badań zebrano 230 gatunków należących do 21 rodzin, a więc na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego występuje około 34 % lądowych pluskwiaków różnoskrzydłych wykazanych dotąd z Polski (Tab. 1). 2. Charakterystyka ekologiczna wybranych gatunków pluskwiaków Do najbogatszych środowisk pod względem liczby gatunków zasiedlających je pluskwiaków należą murawy naskalne i kserotermiczne z zespołów Festucetum pallentis i Origano-Brachypodietum, zbiorowiska łąkowe z zespołów Arrhenatheretum elatioris i Cirsietum rivularis oraz zbiorowiska ziołoroślowe zbliżone do zespołu Alliario-Chaerophylletum temuli. Jednym z bardziej interesujących gatunków pluskwiaków różnoskrzydłych wykazanych z OPN jest Chlamydatus evanescens (Boh.) (Ryc. 1), związany z murawami naskalnymi. Pluskwiak ten znany jest z Polski jedynie z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, ze stanowisk w okolicach Olsztyna koło Częstochowy i Góry Zborów (Gorczyca 1994) oraz Kotliny Orawsko-Nowotarskiej Rezerwat Skałka Rogoźnicka (Chłond i in. 2006). Wykazany został również z rezerwatu Kamienna Góra na Wyżynie Śląskiej, ale tam prawdopodobnie został zawleczony przed II wojną światową wraz z Sedum album wprowadzonym przez botaników niemieckich (T. Hadaś, informacja ustna). Stanowisko z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej jest niewątpliwie naturalnego pochodzenia. W Ojcowskim Parku Narodowym jego liczebność jest bardzo niska (udało się odnaleźć zaledwie kilka okazów), zwłaszcza w porównaniu ze stanowiskami z okolic Olsztyna koło Częstochowy, gdzie gatunek ten występował w grupach liczących kilkadziesiąt osobników każda. Roślinami żywicielskimi Ch. evanescens są gatunki z rodzaju Sedum, ale zasiedla on jedynie te rośliny, które rosną wśród skał. W szczelinach skalnych zimują

3 Lądowe pluskwiaki różnoskrzydłe Ojcowskiego Parku Narodowego 547 bowiem osobniki w stadium imago. Gatunek ten pierwotnie miał w Europie zasięg dysjunktywny. Jeszcze pod koniec lat 50. XX w. występował w zachodniej części Półwyspu Skandynawskiego, na zachodnich wybrzeżach Anglii, w Szwajcarii, Austrii, Holandii, Belgii, w południowych Niemczech i południowej Francji oraz w południowej Ukrainie. Traktowany był jako gatunek pochodzenia borealno-górskiego (Cobben 1960). Od jakiegoś czasu jego zasięg gwałtownie się powiększa i wykazywany jest obecnie w wielu krajach Europy oraz w kilku azjatyckich (Kerzhner, Josifov 1999). Gatunek ten staje się też synantropem w zachodniej Europie żyjąc na starych murach, rumowiskach czy ogrodowych skalniakach (B. Aukema, informacja ustna). Szybkie rozprzestrzenianie się tego pluskwiaka jest tym bardziej zadziwiające, iż przeważają u niego formy brachypteryczne, a wśród samic osobniki makropteryczne zdarzają się sporadycznie. Występowanie w Polsce wyłącznie na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oraz Kotliny Orawsko-Nowotarskiej może wskazywać, iż pluskwiak ten przetrwał na tych stanowiskach jako relikt glacjalny, ale trudno określić, w którym okresie geologicznym tu przybył. Ch. evanescens ma 2 3 pokolenia w ciągu roku i jako jedyny przedstawiciel podrodziny Phylinae zimuje w Polsce w postaci imago, pozostałe gatunki zimę spędzają w stadium jaja. Criocoris nigripes Fieber jest rzadkim w Polsce, ciepłolubnym gatunkiem związanym troficznie z roślinami z rodzaju Galium L. Na terenie Parku udało się zebrać liczne okazy tego gatunku na stanowiskach z murawą kserotermiczną. Pluskwiak ten występuje w krajach południowej Europy i w Azerbejdżanie. W Polsce wykazywany był bardzo rzadko i to wyłącznie z południa kraju (Gorczyca 1991). Imago występuje w czerwcu i na początku lipca, gatunek ten zimuje, jak większość przedstawicieli rodziny Ryc. 1. Chlamydatus evanescens. Rys. I.E. Kania Fig. 1. Chlamydatus evanescens. Drawing by I.E. Kania Miridae w Polsce, w stadium jaja. Pomimo kilku sezonów badań nie udało się go wykazać z okolic Olsztyna koło Częstochowy. Gatunkiem występującym na murawach kserotermicznych jest również Odontoscelis fuliginosa (L.). Prowadzi kryptyczny tryb życia, przebywając u nasady roślin w piasku lub ziemi. Na terenie Parku odłowiono, do pułapek Barbera, zaledwie kilka osobników. Gatunek ten wykazywany był przez A. Wagę ([Stronczyński, Waga] 1857), jednak prawdopodobnie odłowione osobniki nie pochodziły z terenu obecnego Parku, ale zebrane zostały w innej części Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej. Wśród pluskwiaków wykazanych z Ojcowskiego Parku przez S. Smreczyńskiego (1954) nie udało się odnaleźć Tinicephalus hortulanus (Meyer-Dür). Ten ciepłolubny gatunek związany jest z roślinami z rodzaju Helianthemum i występuje w krajach południowej i zachodniej Europy, północnej Afryce oraz w Armenii i Gruzji (Kerzhner, Josifov 1999). Z Polski znany jest jedynie

4 548 Dominik Chłond, Jacek Gorczyca z południowych rejonów kraju (Gorczyca 1991). W Ojcowskim Parku Narodowym występuje, aczkolwiek rzadko, Helianthemum ovatum (Viv.) Dun., będący jego rośliną żywicielską, ale niestety samego pluskwiaka mimo badań w ciągu czterech sezonów, nie udało się odnaleźć. Gatunek ten spotykany jest stosunkowo często w północnej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej np. w okolicach Olsztyna koło Częstochowy, gdzie obserwowany był na murawach kserotermicznych na Brodle, Wzgórzu Zamkowym oraz Lipówkach (Gorczyca 1994). Zanik tego gatunku w OPN spowodowany jest prawdopodobnie kurczeniem się płatów muraw kserotermicznych i małą ilością roślin żywicielskich. Interesującym, lecz często wykazywanym na terenie naszego kraju, gatunkiem jest Acalypta marginata (Wolf). Pluskwiak ten występuje u nasady roślin z rodzajów Thymus L. i Hieracium L., często spotykany jest również w mchu i porostach. Gatunek ten uważany jest za element borealno-górski (Lis 1999). Na terenie Parku odłowiono kilka osobników z mchu. Obecność tego gatunku, jak i przedstawicieli innych rodzin, odłowionych na terenie Parku wskazuje na przynajmniej częściowo górski charakter występującej tu fauny. Równie bogate pod względem składu gatunkowego są łąki z rzędu Arrhenatheretalia. Charakterystycznymi są dla nich pluskwiaki z plemienia Stenodemini należącego do rodziny Miridae. Należące tu gatunki związane są bionomicznie z trawami i turzycami, mają wydłużone ciało zwykle o ubarwieniu od żółtawego do zielonego. Ich odnóża mają silnie wydłużony ostatni człon stopy, a pomiędzy pazurkami duże poduszeczki (parempodia) pozwalające na poruszanie się po źdźbłach traw. Z terenu Parku wykazano przedstawicieli z rodzaju Acetropis Fieb., Leptopterna Fieb., Stenodema Laporte, Notostira Fieb., Trigonotylus Fieb. oraz Megaloceroea Fieb. W zbiorowiskach okrajkowych oraz w ogrodach można często spotkać innych przedstawicieli rodziny tasznikowatych. Na tarninie, jabłoniach i jarzębinie występują Atractotomus mali (M-D) czy Heterocordylus tumidicornis (H-S). Dużo rzadsza jest Heterotoma planicornis (Pall.), którą spotykamy również na roślinach zielnych. Są to gatunki, które odżywiają się zarówno sokami roślin jak drobnymi owadami. Zbiorowiska leśne występujące w Parku, grąd Tilio-Carpinetum i buczyna Dentario glandulosae-fagetum, są uboższe w pluskwiaki. Najczęściej spotykane są tutaj gatunki z rodzin Pentatomidae i Acanthosomatidae. Jednym z bardziej interesujących gatunków pluskwiaków wykazanych z grądu Ojcowskiego Parku Narodowego jest Elasmostethus minor Horv. Jest to najrzadszy, występujący na terenie naszego kraju gatunek z rodziny Acanthosomatidae (Lis, Lis 1998). W Parku występuje na suchodrzewie Lonicera xylosteum L. Kolejnym, rzadko wykazywanym na terenie naszego kraju gatunkiem, związanym z lasami liściastymi jest Metatropis rufescens (H.-S.). Bionomicznie pluskwiak ten związany jest z Circaea lutetiana, rzadziej występuje na C. alpina i C. intermedia (Péricart 1984), można go spotkać w czerwcu i lipcu. Z lasami bukowymi Parku związane są też niektóre gatunki z rodziny tasznikowatych. Do pospolitych należą, występujące na paprociach, Bryocoris pteridis (Fall. (Ryc. 2) i Monalocoris filicis (L.). Z kolei na sośnie wykazano stosunkowo rzadki w Polsce gatunek Pinalitus atomarius (M.-D.). Bardzo licznym i stałym elementem związanym z runem był też Dicyphus stachydis Reut. powiązany troficznie z Salvia glutinosa, Stachys sylvatica i innymi roślinami zielnymi. Na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego stwierdzono występowanie dwóch gatunków górskich: Dicyphus constrictus (Boh.) oraz Cremnocephalus alpestris Wag., których obecność stwierdzono

5 Lądowe pluskwiaki różnoskrzydłe Ojcowskiego Parku Narodowego 549 jedynie w zbiorowiskach leśnych. Gatunki te stanowią około 1% fauny pluskwiaków na omawianym obszarze. Innym gatunkiem, o którym warto wspomnieć, jest bardzo charakterystycznie ubarwiony Grypocoris sexguttatus (Fab.) stwierdzony w Dolinie Sąspowskiej (dane niepublikowane). Występuje on w cienistych lecz ciepłych ziołoroślach, lasach grądowych i łęgach. Przez niektórych autorów uważany jest za gatunek borealno-górski (Wagner, Weber 1964), podawany z wielu rejonów Polski, również z okolic Krakowa (Smr e- czyński 1954; Gorczyca, Herczek 1988; Gorczyca 2001). Nie wykazano go w północnej części Wyżyny. Stare, drewniane budynki oraz szopy kryte słomą występujące na terenie Parku są doskonałymi siedliskami dla drapieżnego przedstawiciela rodziny Reduviidae Reduvius personatus (L.). Pluskwiak ten często występuje na strychach i przez większość entomologów uważany jest za gatunek synantropijny (Cmoluchowa 1978). Larwy charakteryzują się zdolnością przytwierdzania do powierzchni swojego ciała drobin piasku, ziemi, a nawet własnych odchodów, co doskonale maskuje je przed drapieżnikami oraz ofiarami na które polują. Na terenie Parku schwytany został tylko jeden dorosły osobnik na strychu domu (A. Palaczyk, informacja ustna), jednak larwy tego gatunku widywane są dość często. 3. Podsumowanie Ryc. 2. Bryocoris pteridis. Rys. M. Zmarzły Fig. 2. Bryocoris pteridis. Drawing by M. Zmarzły Na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego stwierdzono występowanie 230 gatunków pluskwiaków różnoskrzydłych co stanowi około 35% fauny krajowej. Tak duża różnorodność gatunkowa jest niewątpliwie wynikiem znacznego zróżnicowania siedlisk na niewielkim obszarze OPN i stosunkowo dużej powierzchni ekotonów. Najbogatsze gatunkowo były murawy kserotermiczne (Ryc. 3) na których wykazano występowanie ponad 130 gatunków pluskwiaków różnoskrzydłych. W obrębie tego typu zbiorowisk wykazano liczne gatunki rzadko wykazywane z terenu Polski. Również murawy naskalne ze związku Festucetum pallentis okazały się siedliskiem atrakcyjnym dla pluskwiaków. Pomimo niewielkich i trudnych do zbadania powierzchni z muraw tych wykazano 24 gatunki pluskwiaków (Ryc. 3). Żyjący jedynie w tych siedliskach Chlamydatus evanescens jest prawdopodobnie reliktem glacjalnym. Ten niewielki pluskwiak, żyjący w szczelinach skalnych jest reprezentowany w większości osobniki brachypteryczne, które prawdopodobnie przybyły na teren Parku zanim pojawiły się w tym rejonie zbiorowiska leśne. W przypadku większości gatunków pluskwiaków bardzo trudno jest wykazać, które z nich reprezentują grupę pierwotnych kolonizatorów tego terenu, przybyłych po okresie zlodowacenia. Większość to prawdopodobnie nowo przybyłe gatunki, które

6 550 Dominik Chłond, Jacek Gorczyca Liczba gatunków Number of species Tilio cordatae-carpinetum betuli Dentario glandulosae-fagetum Alno-Ulmion Querco roboris-pinetum Peucedano cervariae-coryletum Festucetum pallentis Origano-Brachypodietum Arrhenatheretum elatioris Cirsietum rivularis Lolio-Cynosuretum Phalarido-Petasitetum hybridi Zbiorowiska roślinne Plant assemblages ziołorośla zbiorowiska ruderalne Ryc. 3. Liczba gatunków występujących w określonych fitocenozach OPN Fig. 3. Number of species collected in selected plant assemblages of the Ojców National Park dotarły na teren Parku w ciągu ostatnich kilkuset czy kilkudziesięciu lat na skutek zmian środowiska przyrodniczego pod wpływem gospodarki człowieka. Literatura Chłond D., Gorczyca J Tasznikowate (Heteroptera, Miridae) wybranych zbiorowisk roślinnych Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, [w:] J. Partyka (red.), Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, t. 1 Przyroda. Ojców, s Chłond D., Drohojowska J., Pilarczyk S., Wieczorek K Pluskwiaki (Insecta, Hemiptera) Rezerwatu Skałka Rogoźnicka. Wiadomości Entomologiczne, 25, Supl. 2: Cmo l u c h o w a A Pluskwiaki różnoskrzydłe Heteroptera, Nabidae, Reduviidae i Phymatidae. Klucze do oznaczania owadów Polski, XVIII (7): Cobben R.H De eerste vondsten in Nederland van een met Sedum en een met Carex geassocieerde wants (Heteroptera: Miridae). Entomologische Berichten, 20: Gorczyca J Phylinae (Heteroptera, Miridae) of Poland. Annals of the Upper Silesian Museum in Bytom Natural History, Entomology, 2: Gorczyca J Mirid communities (Heteroptera: Miridae) of the plant assemblages in Wyżyna Częstochowska. Annals of the Upper Silesian Museum in Bytom Natural History, 14:

7 Lądowe pluskwiaki różnoskrzydłe Ojcowskiego Parku Narodowego 551 Gorczyca J Familia (rodzina): Miridae tasznikowate, [w:] J. Gutowski, B. Jaroszewicz (red.), Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL. Warszawa, s Gorczyca J., Herczek A Miridae (Heteroptera) wybranych zbiorowisk roślinnych Bieszczadów Zachodnich. Acta Biologica Silesiana, 10: Ker z h n e r I.M., Jos i f o v M Cimicomorpha II, Miridae, [w:] B. Auk e m a, C. Rieger (red.), Catalogue of the Heteroptera of the Palearctic Region. I-XIV, s , the Netherlands Entomological Society. Lis J.A Shield-bugs of Poland (Heteroptera, Pentatomoidea) a faunistic review. I. Plataspidae, Thyreocoridae, Cydnidae, Scutelleridae and Acanthosomidae. Polskie Pismo Entomologiczne, 59: Lis J.A. 1990a. Aradus aterrimus Fieber, 1864 nowy dla Polski gatunek pluskwiaka oraz trzecie stanowisko dla A. truncatus Fieber, 1861 (Heteroptera, Aradidae). Przegląd Zoologiczny, 34, 2 3: Lis J.A. 1990b. Shield-bugs of Poland (Heteroptera, Pentatomoidea) a faunistic review. Pentatomidae. Annals of the Upper Silesian Museum in Bytom Natural History, Entomology, 1: Lis B., Pluskwiaki różnoskrzydłe Heteroptera, Prześwietlikowate Tingidae, [w:] Klucze do oznaczania owadów Polski, XVIII (8): Lis J., Lis B Klucze do oznaczania owadów Polski. Pluskwiaki różnoskrzydłe Heteroptera, Puklicowate Acanthosomatidae, żółwinkowate Scutelleridae, XVIII (13): Péricart J Hémiptères Berytidae euroméditerranéens. Faune de France, 70: Smreczyński S Zbiór pluskwiaków Prof. Dra Stanisława Zaręcznego. Sprawozdanie Komisji Fi zyograficznej, AU, 40, 2: Smreczyński S Materiały do poznania fauny pluskwiaków (Hemiptera) Polski. Fragmenta Faunistica, 7: Sto b i e c k i S Wykaz pluskwiaków (Rhynchota) zebranych w Galicyi Zachodniej i Środkowej. Sprawozdania Komisji Fizjograficznej AU, 49: Strawiński K Badania nad fauną pluskwiaków drzew i krzewów w Polsce. Rozprawy i Sprawozdania Instytutu Badawczego Lasów Państwowych, A, 17: [Stronczyński K.] [W:] [Stronczyński K., Taczanowski W., Waga A.]. Sprawozdanie z podróży naturalistów odbytéj w r do Ojcowa. Biblioteka Warszawska, tom II, kwiecień 1855, s [Stronczyński K., Waga A.] Zwierzęta niższych gromad [W:] [Stronczyński K., Taczanowski W., Waga A.]. Sprawozdanie z podróży naturalistów odbytéj w r do Ojcowa. (Dokończenie). Biblioteka Warszawska, tom II, kwiecień 1857, s Wagner E., Weber H.H., Hétéroptères Miridae. Faune de France, 67:

8 552 Dominik Chłond, Jacek Gorczyca Heteropteran fauna of the Ojców National Park Faunistic studies conducted in the years in Ojców National Park showed 230 species of heteropteran bugs, which amounts to approximately 35% of Polish fauna. Taking into account the small area of the Park, this number is very high. This considerable species diversity is possible thanks to the mosaic arrangement of habitats, so that in the relatively small area radically different biotopes are adjacent. Apart from humid forests there are xerothermic associations, meadows and anthropogenic habitats of various kind. Sylvan associations are home to such montane species as Cremnocephalus alpestris Wag., Dicyphus constrictus (Boh.), Grypocoris sexguttatus (Fab.), and Pinalitus atomarius (M-D.), the two latter species more frequently found in the mountains. Chlamydatus evanescens (Boh.), which lives in rock crevices, is probably a glacial relict in this area. In xerothermal habitats several rare species were found, such as Criocoris nigripes. It was also noted that some bugs associated with xerothermic grasses gradually disappear, e.g. Tinicephalus hortulanus, whose presence in Ojców National Park was not confirmed. Translated by the authors